Kappadokia’nın bulunduğu coğrafi alan kuzey-güney ve doğu-batı yönünde uzanan yolların merkezî konumundadır. Bu durum bölgenin tüm tarihi devirler içerisinde hareketli bir yer olmasını sağlamıĢtır.
Asur Ticaret Kolonileri çağında mevcut yol Ģebekesi daha sistemli ve kapsamlı bir Ģekilde kullanılmıĢtır. Özellikle Anadolu üzerinde bulunan tüm kārum ve wabartumların merkezi olan Kaniš’in Kappadokia Bölgesi’nde yer alması nedeniyle bu yolların büyük bir kısmı bu merkeze bağlanmıĢtır. Bahsi geçen dönemde Anadolu ve Mezopotamya arasında mal taĢıyan tüccarların kullandıkları güzergâhlar konusunda farklı görüĢler bulunmaktadır. Nitekim tüccarlar güvenlik gerekçesiyle her daim aynı yolu takip etmemiĢler, alternatif yollara yönelmiĢlerdir. Güvenlik açısından bakıldığında yaklaĢık 1000 km uzunluğundaki bir yolun emniyetini tamamen kontrol altına almak bir hayli zor durumdur.853
Tüccarlar, eĢek kervanları
844 Strabon, XII: 2. 7. 845
Ramsay, 1960: 378; Buradaki Kastabala ile ilgili detaylı bilgi için bkz. Sayar, 2000: 2.
846 Strabon, XII: 2. 7. 847 Plinius, VI:3. 848 Texier, 2002, III: 55. 849 Er ve Söğüt, 2005: 97. 850 Arslan, 2007: 26 (102.dipnot). 851 Batl. Map. 65. 852 Ptolemaios, VI. 853 Özgüç, 2005: 24.
ile birlikte bu yolu günde yaklaĢık 30 km kat ederek hemen hemen 6 haftalık bir zaman zarfında alabilmiĢlerdir.854
Tüccarların kullandıkları yol güzergâhları hakkında bilgi veren bir görüĢe göre Asur ve Anadolu arasındaki mevcut iliĢkiler Çukurova geçitleri yoluyla sağlanmıĢ olmalıdır. Buna göre tüccarlar Mezopotamya’dan Anadolu’ya geldiklerinde Samsat dolaylarından Kaniš’e, KarkamıĢ ve KahramanmaraĢ üzerinden Kaniš’e ve yine KarkamıĢ’tan Niğde’ye vardıktan sonra Kaniš’e ulaĢmıĢlardır.855
Bir baĢka görüĢ ise kabaca anlatılan bu tarifi biraz daha detaylandırmaktadır. Buna göre ise güzergâh, Musul-Tigris-Midyat-Diyarbakır yönünde ilerledikten sonra Malatya-Darende-Gürün-PınarbaĢı ve buradan da Kaniš’e ulaĢmıĢtır. “Güney yolu” olarak adlandırılan rota ise Tigris-ġanlıurfa-Birecik-Gaziantep-Adana ve Gülek Boğazı yönünden Kappadokia’ya varmaktadır. Diğer iĢlek yol ise yine güney yönünde devam ederek Gaziantep-Pazarcık-KahramanmaraĢ-Elbistan-Sarız- Kuruçay-Pazarviran civarından Kaniš’e uzanmaktadır.856
Bizim de desteklediğimiz Tahsin Özgüç’ün düĢüncesine göre “güney yolu” olarak kabul edilen ilk rota Dicle-Habur-Balih-Birecik-KahramanmaraĢ-Göksun- Sarız-PınarbaĢı üzerinden Kaniš’e yönelmektedir. Ġlaveten Elbistan’dan sonra Malatya-Darende-Gürün-PınarbaĢı dolaylarından da Kaniš’e gidilmiĢtir. Bu güzergâhta kullanılan alternatif yollar da mevcuttur. Örneğin “güney yolu” KahramanmaraĢ’a uğramadan Pazarcık-GölbaĢı-DoğanĢehir-Malatya (ya da buraya da uğramadan) doğrudan GölbaĢı geçilerek Sürgü-Darende-Gürün tarafından Kaniš’e ulaĢmaktadır. “Kuzey yolu” olarak tanımlanan güzergâh da Diyarbakır-Elazığ veya Fırat’ı Samsat yönünden geçerek Malatya’ya varmıĢ olmalıdır.857
Hitit dönemi içerisinde Kappadokia yine iĢlek yol güzergâhları üzerinde bulunmaya devam etmiĢtir. Hattuša’dan baĢlayıp Güneydoğu Anadolu ve ardından Kuzey Suriye’ye yönelen bu yol ağı doğal koĢullar üzerine ĢekillenmiĢtir. Ġki ayrı rotadan meydana gelen bu Ģebekenin ilki önce Hattuša’dan sonra Kaniš’e oradan doğu ve güneydoğu doğrultusunda devam ederek Fırat Nehri havzası boyunca 854 Günbattı, 2017: 99. 855 Gökçek, 2004: 153 vd. 856 Yakar, 2000: 25; Konyar vd, 2011: 38. 857 Özgüç, 2005: 24.
ilerleyip Kuzey Suriye’ye ulaĢmaktadır. Ġkinci güzergâh ise Kaniš’ten Çukurova’ya yönelir. Yolun bu bölümünde Çukurova sahasına inebilmesi için muhtemelen Gezbeli üzerinden Anti-Tauros’u aĢan geçit veya Gülek Boğazı kullanılmıĢtır. Bu noktadan sonra yol, Amanos silsilesini iki farklı yerde geçerek Güneydoğu Anadolu ve ardından Kuzey Suriye hedefine varmaktadır. Bunlara ek olarak Kaniš’ten doğuya devam eden ve KahramanmaraĢ dolaylarından Kilikia’ya uzanan yol da bir baĢka güzergâhı oluĢturmaktadır.858
MÖ I.bin baĢlarında Geç Hitit Devletleri’nden olan Tabal ve Melid’in hâkimiyeti sırasında bölge yol ağı bakımından önemini muhafaza etmiĢtir. Kappadokia, daha önceki zamanlarda olduğu gibi bu dönemde de ticari ve askeri yollar bakımından kilit noktayı oluĢturmuĢtur. Kappadokia, Euxinus, Batı Anadolu, Kuzey Suriye, Kilikia ve Purattu üzerinden Doğu Anadolu yönünden gelen yolların kavĢak noktasıdır. Bu açıdan bakıldığında bölgenin doğusu ile olan tüm münasebetler Kayseri-Sivas-Gürün-Malatya rotası üzerinden sürdürülmüĢtür. Bölgenin güney ile olan bağlantıları ise Kilikia Kapıları vasıtasıyla gerçekleĢmiĢtir. Kilikia Kapıları’na uzanan güzergâhı biraz daha detaylandıracak olursak, merkezî Anadolu’dan Akdeniz sahasına uzanan yol Tyana’dan UlukıĢla tarafına sapmaktadır. Yol burada iki kola ayrılmaktadır. Bunlardan birincisi Kybistra’dan Laranda yönüne devam ederek Sertavul Geçidi aracılığıyla Akdeniz’e açılmaktadır. Diğer rota ise UlukıĢla-Çiftehan-Podandos tarafından Pylae Kilikia üzerinden Akdeniz’e uzanmaktadır.859
Perslerin Anadolu’da etkinliğinin artması ve bu sürecin yaklaĢık 200 yıl gibi geniĢ bir zaman zarfına yayılması, beraberinde çok sayıda kültürel, siyasi ve ekonomik etkileĢimleri getirmiĢtir. Özellikle bu coğrafya üzerinde Pers siyasi varlığının bu derece uzun süren hâkimiyetinin gerekçelerinden biri olarak Herodotos tarafından “Kral Yolu” olarak adlandırılan yol ağı gösterilmektedir. Bu yolu geliĢtiren kiĢinin I. Dareios olduğu bilinmektedir.860
Herodotos, Sardeis’ten baĢlayıp Pers diyarındaki Susa’da son bulan yolun günde 150 stad (yaklaĢık 28 km) yürüyerek
858 Yiğit, 2015: 295 vd. 859 Dönmez, 2012: 177-178.
93 günde aĢılabileceğini ifade etmektedir.861
Herodotos’un anlatımı ile yolu daha da detaylandıracak olursak:
“… Bütün yol boyunca kraliyet konutları ve çok güzel kervansaraylar vardır; hep insanların oturdukları yerlerden ve güvenlik içinde geçilir. Lydia ve Phrygia içerilerinde 20 stathmetikos ya da konak boyunca uzanır ki bu 94.5 parasang tutar. Phrygia sınırında Halys ırmağına rastlanır, bu ırmağı geçebilmek için buraya hâkim durumda olan sıradağları ve ırmağı gözaltında bulunduran önemli bir kaleyi aşmak gerekir. Bunu aştıktan sonra Kilikia sınırlarına kadar Kappadokia içinde 28 konak, yani 400 parasang gidilir; sınırda iki sıradağı aşacak ve iki kalenin önünden
geçeceksiniz.”862
Yukarıda görüldüğü üzere Herodotos tarafından bölgeler içindeki konak sayıları ve mesafeleri oldukça ayrıntılı bir Ģekilde anlatılmıĢtır. Bu ifadeye göre yol, Ege kıyılarından Susa’ya kadar uzanan bölgede 2.500 km’lik uzun bir mesafeyi oluĢturmaktadır.863
Persler için oldukça elzem bir konuma sahip olan bu yol, günümüz tarihçileri arasında bir tartıĢma konusudur. Tarihçiler Anadolu içerisinde yolun geçtiği yerler hakkında iki farklı görüĢü savunmaktadırlar. Bu görüĢlerden birincisine göre Sardeis’ten baĢlayan yol Anadolu’nun orta kesiminde Gordion, Ankyra, Tavion, Sebastia, Melitene üzerinden Fırat’a ulaĢmaktadır. Ġkinci görüĢe göre ise yine Sardeis’ten baĢlayan yol Orta Anadolu Bölgesi’nde Ikonion’dan sonra Garsaura’ya yönelmektedir. Buradan sonra Kappadokia Bölgesi, Mazaka, Komana, Arabissos’dan Melitene’ye uzanmaktadır.864
Tarihçiler arasında yol güzergâhı konusunda farklı fikirlerin ortaya çıkmasının temel nedenini ikinci görüĢü savunanların Herodotos’un verdiği bilgilere Ģüphe ile yaklaĢmaları oluĢturmaktadır. Zira ikinci görüĢ yol güzergâhı için topografik olarak birincisine göre nispeten daha elveriĢli gibi görünmektedir. Ayrıca yine aynı görüĢ içinde Aksaray-Malatya arası yol mesafesinin 680 km-86=594 km’lik bir uzunluğa sahip olması ve bu bilginin de Herodotos’un aktardığı uzaklıklarla uyum içinde 861 Herodotos, V: 53-54. 862 Herodotos, V: 52. 863 Sevin, 2001: 8. 864 Sevin, 2001: 11.
bulunması bu yolun daha makul olabileceğini göstermesi bakımından oldukça önemlidir. Ayrıca yukarıda anlatılan güzergâh içinde yer alan Konya-Kayseri arasındaki yol Selçuklular dönemi içerisinde de kullanılmıĢtır.865
Küçük Asya içerisinde yukarıda da bahsettiğimiz üzere Persler tarafından oluĢturulan yol ağı daha sonra Hellenistik ve Roma dönemleri içerisinde geliĢtirilerek kullanılmaya devam etmiĢtir.866
Roma döneminde elimizdeki yazılı kaynakların sayısının artmasına bağlı olarak ortaya çıkan verilerin oranında da bir artıĢ söz konusudur. Anadolu’nun orta kesiminde bulunan Kappadokia hemen her devirde ana ulaĢım yolları üzerinde bulunmuĢtur. Bu yollar üzerinde bölgenin metropolisi olan Mazaka bir kavĢak özelliği taĢımaktadır (Harita-6).
Kappadokia Bölgesi’nin batısında bulunan ana yol güzergâhını Byzantion- Ankyra-Garsauira-Tyana ve Kilikia Kapıları’ndan geçen yol oluĢturmaktadır. Buradaki yol hacıların Kudüs’e gitmek için tercih ettikleri rotadır ve “Hacı Yolu” olarak da isimlendirilmektedir.867
Bu noktada güzergâhın geçtiği Garsauritis strategiası hem politik hem de coğrafi açıdan oldukça hassas bir konumda yer almaktadır.868
Roma dönemi içerisinde Kolonia Arkhelais, kuzey-güney ve doğu-batı doğrultusunda uzanan yolların kavĢak noktasında yer almıĢtır. Zira bu bilgiyi biraz daha detaylandıracak olursak bu yollar: Ankyra ve Parnasos’tan gelen, Tyana-Sasima ve Mokisos’tan gelen, Pessinus-Pitnisos ve Perta’dan gelen yollar Ģeklinde sıralanmaktadır. Bu yol bağlantıları arasında Ankyra’dan Kolonia Arkhelais’e uzanan taĢ döĢeme Roma yolu MS 82 dolaylarına tarihlendirilmektedir.869
Bu bölgede bulunan diğer yollar hakkında yazarların sağladıkları veriler doğrultusunda detaylı bilgiler vermek mümkündür. Ramsay’ın verdiği bilgiye göre Ankyra’dan gelen yol Parnassos’dan sonra iki kola ayrılmıĢtır. Birinci kol Ozizala- Nitalis-Augustana’dan geçerek Kolonia Arkhelais’e varmaktadır. Ġkincisi ise 865 Sevin, 2001: 11-12. 866 Ramsay, 1960: 46; French, 1997: 179. 867 Sevin, 1998a: 49. 868 Schneider, 1995: 430. 869 Ramsay, 1960: 51; French, 1993: 202.
Nyssa’dan geçtikten sonra Mazaka’ya ulaĢmaktadır.870
D. French ise bölgeye uzanan 5 Roma yolunun olduğundan bahsetmektedir. Bunlar: Tyana’dan, Nazianzos üzerinden gelen, yine Tyana’dan Salaberina üzerinden gelen, Kaesarea ve Ikonium üzerinden gelendir.871
V. Sevin ise Kolonia Arkhelais’den Tyana’ya uzanan yolu biraz daha detaylandırmaktadır. Ona göre güzergâh Kolonia Arkhelais’ten güneydoğu yönüne ilerlemekte Mammason-Nazianzos-Chusa-Sasima ile Andabalis bu güzergâh üzerinde yer almaktadır. Güney yönünde ise Salaberina ve Nora en önemli merkezleri oluĢturmaktadır.872
Batı Anadolu ve Kappadokia arasındaki bağlantı ise Koropassos-Garsauira- Soandos-Sakasena (Ürgüp)-Mazaka aracılığıyla sağlanmıĢtır.873 Bu yol Mazaka’dan sonra doğu yönünde devam etmiĢ ve Arasaksa-Herpa-Ariaratheia-Koduzalaba (Arslanbeyli)-Kuruçay Bel-Kokussos-Arabissos-Arkas rotasını takip ederek Melitene’ye ulaĢmaktadır.874
Arabissos ve Elbistan Ovası arasındaki yol bağlantısı Korax Nehri’nin belirlediği rota üzerinde ĢekillenmiĢtir ve bu yol günümüzde de aktif olarak kullanılmaktadır.875
Kuzeyden Kappadokia’ya (Mazaka’ya) uzanan yol ise Amisos (Samsun)- Amasea (Amasya)-Tavion-Korniaspa’dan sonra güney-güneydoğu yönüne saparak muhtemelen Battal-Sırçalı-Tekke-Boğazlıyan tarafından Halys’i atlamıĢtır. Buradan sonra yol Arkhalla üzerinden Mazaka’ya ulaĢmaktadır.876
Mazaka merkez alındığında buradan kuzeydoğu yönünde bağlantıyı kuran güzergâhı ise Armaksa-Malandra ve Sebasteia oluĢturmaktadır. Yine Mazaka merkezli olarak Kappadokia’nın güneyi ile olan münasebetler çok sayıda alternatif rota aracılığıyla sağlanmıĢtır. Bunlardan biri Mazaka’dan sonra Develi-Fraktin- TaĢçı-Gezbel-Kiraz Bel veya Üskiyan Bel-Kozan üzerinden Kilikia’ya ulaĢmıĢtır. Diğeri Mazaka-Podandos-Pylae Kilikia (Gülek Boğazı) yönünden Kilikia’ya varmaktadır. Bir diğer güzergâh ise Mazaka-Develi-Fraktin-Karaköy üzerinden
870 Ramsay, 1960: 281; Baydur, 1970: 24. 871 French, 1993: 202-203.
872 Sevin, 1998a: 56. 873
Baydur, 1970: 24; Sevin, 1998a: 50.
874 Baydur, 1970: 24. 875 Konyar vd, 2011: 36.
Kilikia’ya varmıĢtır. Mazaka-Zerezek-Kuruçay Bel-Kokussos-Kiraz Bel üzerinden Kilikia’ya ulaĢan rota ise son alternatif yoldur.877
Kappadokia yüz ölçümü bakımından oldukça geniĢ alanı kaplamaktadır. Bu bakımdan yukarıda anlatılan ana yol güzergâhlarının yası sıra çok sayıda tali yollar da bulunmaktadır.