Gösterme edatları sıfat ve zamirlerden farklı olarak, isimleri, şahısları veya eşyayı değil hareketleri işaret suretiyle gösteren sözlerdir. Onun için tek başlarına hiçbir mana ifade etmezler ancak bir cümlenin veya çekimli fiilin yanında vazifeleri belli olur. Bunlar umumiyetle gösterme vazifesinin yanında kuvvetlendirme vazifesi de görürler.108
M. ERGİN “bunlar birini, bir şeyi göstermek için kullanılan, işaret sırasında başvurulan edatlardır.”109 Demektedir.
Anadolu ve Rumeli ağızlarında gösterme edatları; a, aha, de, dey, ha, işte, ta/te, deyu, to.
A:
Anadolu ve Rumeli ağızlarında çok sık kullanılan bir gösterme edatı değildir. Sadece ordu ili ağızlarında karşımıza çıkmaktadır.
Heúayesi de ne işde a óalı a àılí. “Ordu ili ve yöresi ağızları/ND/s194/50”
ă bu benim àaşdıım adam ömele gelirke, gidēkene işi bişirdik… “Kütahya ve yöresi ağızları/TG/s230/52”
Aha:
Anadolu ve Rumeli ağızlarında çok sık kullanılan bir gösterme edatıdır. Bir çok ağızda aha şeklinde kullanılır. Bazı ağızlarda, Malatya, Erzurum gibi, ahan şeklinde kullanımlarına da rastlanmaktadır.
Vallahi ahan bi àurcacǐúdǐm. “Zonguldak-Bartın-Karabük illeri ağızları/MEE/s105/172”
Aóa burda bì baçça var. “Ordu ili ve yöresi ağızları/ND/s321/5”
Ahan bögün gidecük, ahan yarın gidecük bizi sövkediyler angarıya. “ Malatya ili ağızları/CG/s243/54”
108 Prof. Dr. Necmettin HACIEMİNOĞLU Türk Dilinde Edatlar s. 306 109 Prof. Dr. Muharrem ERGİN Türk Dilbilgisi s.331
Ahan eŋişteniz. “ Malatya ili ağızları/CG/s348/29”
Dumanı veriyoz, bi kapı açtik bal aòa beyle ahtı. “ Malatya ili ağızları/CG/s323/5”
Aha şu galınlıò şişi şurasına goydular bi karış bi karış garmırından.. “ Malatya ili ağızları/CG/s269/13”
Kardaş aòa size bi pençe altın ne varsa alam. “ Malatya ili ağızları/CG/s259/52”259
Aha! O heybeyi görìrsen? Oni getir. “Erzurum Ağzı/SO/s85”
Ahan ben de gelìrem. “Erzurum Ağzı/SO/s85”
Ahan da inan inanmìrsan inanma. “Erzurum Ağzı/SO/s85”
Aradığın kitap işde burada ahan! “Erzurum Ağzı/SO/s85”
Sorduğun ev ahandır. “Erzurum Ağzı/SO/s85”
Ahandır o àeder iş ki cırılana àeder çalış ki bitiresen. “Erzurum Ağzı/SO/s85”
Kor musan iki sahaùdır arìrsan ahandır daha. “Erzurum Ağzı/SO/s85”
Ambaó gene devamsızlığa başladi. “Erzurum Ağzı/SO/s85”
Şişoni giyer aha bole düz biyaz. “Edirne İli ağızları/EK/s.237/9”
‘aòa saña kim baòardı ne içer ne yirdiñiz? “Kırşehir ve yöresi Ağızları/AG/s.410/149”
Allah’a àurban olım ekmişem ahan niye vermedi. “Erzincan ve Yöresi Ağızları/MS/s.372/16”
ahÀ sinek napmış ki bi haftanıñ içinde sapsarí itmiş evi. “Nevşehir ve Yöresi ağızları/ZK/s.120/54”
ahan da yedє sekez yaşında ike üş tene çoceğe var. “Erzurum ili ağızları cilt II/EG/s.59/44”
aha bu sene bitmedє. “Erzurum ili ağızları cilt II/EG/s.67/7”
“aha da geri geldim” dedi. “Kars ili Ağızları/ABE/s.262/33”
Aha baòdılar bi òana bir de ėlebir atdı gèlìr. “Kars ili Ağızları/ABE/s.299/9”
Aha bölě olur. “Kütahya ve yöresi ağızları/TG/s234/7”
De:
Anadolu ve Rumeli ağızlarında çok sık olarak kullanılmayan bir gösterme edatıdır.
Size ne di yiŋseniz gózel bekmez vâr leçer var. “ Malatya ili ağızları/CG/s332/10”
Dey:
Sadece Zonguldak, Bartın, Karabük ağızlarında rastladığımız dey gösterme edatı diğer ağızlarda kullanılmamaktadır.
Dėy şė atmiş ben yaşína girǐya. “Zonguldak-Bartın-Karabük illeri ağızları/MEE/s153/3”
Ha:
Anadolu ve Rumeli ağızlarında kullanımı yoktur. Sadece urfa ağzında gösterme edatı olarak kullanımına rastlıyoruz.
ha onın suratından zatan bu telefonı sattım. “Urfa Merkez Ağzı/SÖ/s.152/4”
İşte:
Bir çok ağızda kullanılan bir gösterme edatıdır. Bazı ağızlarda işte şekinde kullanılırken bazı ağızlarda işde şekinde de kullanılmaktadır.
işde àonuşamadıú der àonuşmaa lüzum yoú deriz. “Kütahya ve yöresi ağızları/TG/s218/20”
unnar şındi işde oynama şeyine başlallar. “Ordu ili ve yöresi ağızları/ND/s253/6”
pancarı da işTe önce fasülleyş büşürüsün güzel. “Ordu ili ve yöresi ağızları/ND/s279/7”
u àazuúları işTe ıyıp böle doúuyoú. “Ordu ili ve yöresi ağızları/ND/s294/43”
bu da işte kızlar tiz kitsin anıñ artınnañ kibiK. . “Osmaniye tatar ağzı/FÖ/s72/79”
dünyúyu yıhıyı yaz gúnüydü işte o sıralar artıò endih. “ Malatya ili ağızları/CG/s301/25”
işte ağalık golay mı olur ekmeğiŋi yemeliler ki de saŋa hórmet edeler. “ Malatya ili ağızları/CG/s347/13”
işte mektuplar dedi. İşte bu mendiller de ondan epsi ondan dedi. “Edirne İli ağızları/EK/s.157/18”
işte bibernen soàannan ezíldıòten soyna onı birbiríne yidírdıòtan soyna…“Urfa Merkez Ağzı/SÖ/s.131/69”
işte onın da yarışmasına girenler oldı, kíftenín de yarışmasına girenler oldı. “Urfa Merkez Ağzı/SÖ/s.131/75”
işde türkü ne bilirse herkeş çírırdı. “Kırşehir ve yöresi Ağızları/AG/s.194/1”
o da dirdi ki işte filanıñ àızı “Kırşehir ve yöresi Ağızları/AG/s.449/5”
işte ĝız anası Àlasın diyi birer türkü sölerdik. “Kırşehir ve yöresi Ağızları/AG/s.453/106”
babamıñ hayifini ‘ijde ÀhÀ biyle alırım ben. “Kırşehir ve yöresi Ağızları/AG/s.325/96”
işTe Àmet ‘allÀñ emri seniñ àız çocÿñu zeynebi ahmediñ ïlu hasana allÀñ emri peyàamberiñ àavli birer gişiniñ şÀdeti…“Kırşehir ve yöresi Ağızları/AG/s.198/33”
işde gìò dene anaòdar ne isdėysen al şurayı bi adayi açmÀysan. “Erzincan ve Yöresi Ağızları/MS/s.231/57”
Ta/Te:
Farsça tÀ sözcüğünden geçen Halasça tÀ “-e kadar” sontakısı verme durumundaki sözcüklerle birlikte kullanılmaktadır. 110
Bütün ağızlarda olmasa da yine bir çok ağızda kullanımını gördüğümüz ta/te gösterme edatı Türkiye Türkçesinde olduğu gibi kullanılmaktadır.
Başladın Pazar günì Àşamdan tėē son Àşama àadarı. “Zonguldak-Bartın-Karabük illeri ağızları/MEE/s149/8”
İçerdeki yanan kóz ta şu odaları ıldırdı. “ Malatya ili ağızları/CG/s289/45”
Oturuşun yallah gızaòladıò ta çaya indik. “ Malatya ili ağızları/CG/s373/49”
Onlarınan uğraşıyoduò emme şimdi teo şimdi onlarda getti artıò ne yapaò. “ Malatya ili ağızları/CG/s327/54”
Aàa dedim ben bizi türkiye’ye götürüp te biz dedim, baú burda bunca malımız vÀ. “Edirne İli ağızları/EK/s.183/3”
Bu çi kíftelerí te istambullara úader gėtmíştír. “Urfa Merkez Ağzı/SÖ/s.203/4”
Tė ünì istambullara úader yayılmıştır bu çi kíftenín. “Urfa Merkez Ağzı/SÖ/s.203/14”
Rusya’nin ta gömrü’lerini hep gezmiş, dolanmiş gelmişim. “Erzincan ve Yöresi Ağızları/MS/s.232/(1-29)5”
Tė aşşağıda baòdım bi teke otlėyi. “Erzincan ve Yöresi Ağızları/MS/s.310/51”
Ta o zaman àordüm ben. “Nevşehir ve Yöresi Ağızları/ZK/s.134/40”
tÀ söküm zamanına àeder. “Kars ili Ağızları/ABE/s.274/9”
evela cevizlik teslim oldu, biz ta nÀyetinde teslim olduk. “Doğu Trakya yerli Ağzı/SO/s. 40/5”
Deyu/Tïïïï:
“te o anlamında Edirne ili ağızlarında görülür.”
Bïran gene deyu àavaúlÀn boyu àadan yoú mu ma sıdıúa? “Edirne İli ağızları/EK/s.205/48”
Tï bïrdan úırıldı. “Edirne İli ağızları/EK/s.207/48”
ANADOLU VE RUMELİ AĞIZLARINDA KARŞILAŞTIRMA