Osmanlı Ġmparatorluğu‟na ait topraklarda özellikle gayrimüslimlerin yoğun olarak yaĢadıkları yerlerde 16. yüzyıldan itibaren yabancı okulların açıldığı daha önce ifade edilmiĢti. Ancak Alman birliğinin uzun yıllar oluĢmaması ve Osmanlı topraklarında yaĢayan Alman bulunmaması, Almanların; Osmanlı‟da okul açma yarıĢında Fransa, Ġngiltere ve Amerika gibi birçok ülkenin gerisinde kalmasına sebep olmuĢtu (ġiĢman, 2006: 313). II. Abdülhamit dönemi Maarif Nazırlarından Ahmed Zühtü PaĢa‟nın 1894 yılında hazırladığı Osmanlı topraklarında bulunan yabancı okullar hakkındaki raporda yer alan 321 yabancı okuldan 18‟i Almanya ve Prusya okuluydu134
(Çetin, 1983: 207-217). 1898 yılına gelindiğinde de Osmanlı‟daki bütün Alman okulları Ġstanbul, Ġzmir, Beyrut, Hayfa ve Selanik‟te açılmıĢ birkaç okuldan ibaretti (Ortaylı, 2008: 91). Aslında Almanya, Suriye‟de tutunabilmek için birçok zengin vatandaĢını Yafa, Kudüs taraflarına göndererek onların emlak satın almalarını sağlamıĢ ve böylelikle okul ve benzer müesseseler kurarak Ġngiltere ve Fransa‟nın nüfuz sahibi olduğu Ortadoğu‟da kendine bir yer bulmaya gayret etmiĢti. Ancak Almanlar, yabancı ülkelerde okul kurma bakımından özellikle Ġngiliz ve Fransızların çok gerisinde kalmıĢlardı. 1910 yılında yabancı ülkelerde toplam 108 Alman okulu bulunuyordu, bunun yalnızca 11‟i Osmanlı ve Mısır‟daydı (ġiĢman, 2006: 314).
Birinci Dünya SavaĢı‟nda Osmanlı Devleti‟nin Almanya‟nın yanında Ġttifak Devletleri arasında yer alması, Alman okullarının faaliyetlerini sürdürmesi anlamını taĢımaktaydı. Almanya, 1914‟ten sonra Osmanlı topraklarında arkası arkasına Kilise, yetimhane, hastane ve okul açmaya devam etti (ġiĢman, 2006: 330). Diğer taraftan Meclis-i Vükelâ‟nın 18 Kasım 1914 günlü kararı ile hasım yabancı devletlerin kilise, hastane ve yetimhaneler dıĢındaki müesseselerinin faaliyetlerine son verildi (ġiĢman, 2006: 330).
134 321 okul içinde bağlı olduğu ülke belirtilmeyen okullar bulunmaktadır. Tabiiyeti sütununda “meçhul” yazan bu okulların bazılarının Avusturya okulu olabileceği düĢünülürse burada verilen 14 sayısına “en az” denilmesi gerekmektedir (Çetin, 1983: 207-217).
144
Tablo 16. Osmanlı‟dan Cumhuriyet‟e GeçiĢte Alman Okulları (1894-1925)
Yer Adı135 Okul Sayısı
1894 1913 1915 1925 Aydın 1 - - Edirne - 1 - Elazığ - 4 - EskiĢehir - 1 - Ġstanbul 3 6 1 Ġzmir - 2 - MaraĢ - 2 - MuĢ - 2 - Urfa - 2 - Van - 2 - Beyrut 2 3 - Filistin-Gazze 3 0136 - Haruniye - 1 - Kudüs 8 8 - Selanik 1 2 - Tabgha137 - 83 - Yafa - 3 - TOPLAM 18 39 122 1
Kaynak: (Ortaylı, 2008: 90-93; Çetin, 1983: 207-217; ġiĢman, 2006: 331; Ġhs.M. 1928:213). Tablo 17. 1925-1926 Eğitim Öğretim Yılında Türkiye‟de Faaliyet Gösteren Alman
Mektebi‟ndeki Öğretmen ve Öğrenci Sayısı138
Okulun Adı K adın Ö ğre tm en E rkek Ö ğre tm en T oplam Ö ğre tm en K ız Ö ğre nci E rkek Ö ğre nci T oplam Ö ğre nci Alman Mektebi 6 12 18 96 134 230
Almanya‟nın Birinci Dünya SavaĢından mağlup çıkması, yabancı ülkelerdeki okullarını da etkilemiĢ, cumhuriyetin ilk yıllarında 1925-1926 eğitim öğretim yılında Türkiye‟de faaliyet gösteren yalnızca bir Alman okulu kalmıĢtı. Ġstanbul‟da bulunan Alman Mektebi‟ne ait bilgiler aĢağıda verilmiĢtir.
135
Tabloda yer alan yıllar arasında gerek idari taksimat farklılıkları, gerek bazı vilayetlerin Osmanlı‟nın elinden çıkması nedeniyle Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde kalan yerlerde okul sayıları verilirken, tezin hazırlandığı yıldaki idari taksimat esas alınmıĢtır.
136 Alman Hükümeti, 1915 sonrasında Filistin‟de 17 Alman okulu açmak için Osmanlı Devleti‟nden ruhsat almıĢtı (ġiĢman, 2006: 330).
137
Birinci Dünya SavaĢı sırasında Filistin‟de göç merkezi haline gelen Tabgha‟da 51 Protestan, 10 Katolik misyoner okulu ile köy ve kasabalarda 22 Alman okulu açılmıĢtı (ġiĢman, 2006: 330).
138 Öğrenci sayıları, anaokulu öğrencileri hariç 1925-1926 eğitim öğretim yılının baĢlangıcındaki durumu yansıtmaktadır.
145
Alman Mektebi ve Ana Sınıfı: Ortaöğretim seviyesinde eğitim veren Alman Mektebi, “Alman Mektebi Ġdare Cemiyeti” tarafından139
11 Mayıs 1868 tarihinde kuruldu (ÖOR, 1964: 137; Mutlu, 2005: 120). Alman-Ġsviçre Burjuva Okulu adıyla açılan okulun, 2 öğretmeni, 24 öğrencisi vardı (BaĢ, 2013: 91). Ancak, Maarif Nazırı Zühdü PaĢa‟ya göre okul, Beyoğlu Kumdibi Sokak‟ta 1867‟de kurulmuĢtu (Çetin, 1983: 216). ġiĢman‟ın (2006: 318) “Die Deutsche Schule in Konstantinopel” adlı makaleden aktardığına göre ise okul, 14 Temmuz 1843‟te kurulmuĢ, 1873‟e kadar bir Kilise okulu olarak faaliyet göstermiĢti. 24 öğrenciyle eğitime baĢlayan okulda, baĢlangıçta yabancı uyruklu öğrenciler öğrenim görmekteydi. 1869‟da öğrenci sayısı 47 olan okulda, bu sayı 1873‟e gelindiğinde 147‟ye yükselmiĢti (ġiĢman, 2006: 318). 1879 yılında okul müdürlüğüne gelen F. Mühlman, hazırlık kurları açmıĢ ve Almanca bilmeyen öğrencilerin okula alınmasını sağlamıĢtı. Okul, ruhsatnamesini 28 Kanunuevvel 1312 (9 Ocak 1897) tarihinde aldı (Mutlu, 2005: 120). 1898 yılında Kayzer Wilhelm ikinci kez Ġstanbul‟a geldiğinde okulu ziyaret etmiĢ ve okula Almanya‟daki liselere verilen diplomayı verme hakkı tanımıĢtır. Böylece Alman Mektebi, Almanya dıĢında Alman lise diploması veren ilk kurum olmuĢtur (BaĢ, 2013: 92). 1911 yılında ise okulun programı geniĢletildi ve Osmanlı idadileri seviyesinde kabul edildi. Bu değiĢiklik sonrası okul, 27 Aralık 1911 tarihinde 1678 numaralı belgeyle yeni ruhsatnamesini aldı (Ġhs.M., 1928: 232). Birinci Dünya SavaĢı yıllarında 9 sınıfında 626 öğrencisi ve 24 öğretmeni bulunan okulun müdürlüğünü Schwatlu yapmaktaydı (Mutlu, 2005: 132). Birinci Dünya SavaĢı sonunda kapanan ve binası Fransızlarca iĢgal edilen okul (BOA. HR. ĠM. 175/15), 1 Kasım 1924 günü yeniden açıldı. Okulun eski öğrencilerinin mağdur edilmemesi için Maarif Vekâleti, okuldan öğrencilere ait sınav kâğıtlarını istemiĢ ve öğretmenler tarafından imzalı diplomalar bakanlıkça tasdik edilmiĢti (BOA. HR. ĠM. 97/86; BOA. HR. ĠM. 102/19).
1925 yılında eski binası iade edilen (ÖOR, 1964: 137) Alman Mektebi‟nin 1925- 1926 eğitim öğretim yılında temsilcisi Mösyö Neef, müdürü ise Mösyö R. Preusser idi (Ġhs.M., 1928: 232). Alman cemaatinin sahibi olduğu okul binası, 1887 yılında140
Yüksek Mimar Kapp von Gülstein ve Osmanlı Bankası Müdürü Wülfing‟in maddi yardımlarıyla inĢa edilmiĢ taĢ (tuğla/beton) binaydı ve 4 katı 43 odası bulunmaktaydı
139 Vahapoğlu eserinde (1997: 169) okulun kurucusu olarak Dr. Ursula Maxeiner‟in ismini zikretmektedir.
146
(ÖOR, 1964: 137). 1926 yılında söz konusu binanın Birinci Dünya SavaĢı sonrasında iĢgal edilmesiyle doğan zararların tamir edilebilmesi için (taraça tamiri vs.) Maarif Vekâletinden izin istenmiĢ, 5 gün sonra da gerekli izin verilmiĢti (BOA. HR. ĠM. 178/92).
Okul yöneticilerinin verdiği bilgiye göre 1925-1926 ders yılında okul eğitim öğretim faaliyetleri için gerekli altyapıya sahipti. Okulda müzik odası, jimnastik salonu ve konferans salonu mevcuttu. Ayrıca idarenin kullandığı demirbaĢ eĢya ile ders materyalleri de fazlasıyla bulunmaktaydı. Söz konusu ders senesinde Alman Mektebi, müzik enstrümanları, kütüphane, müze eĢyası, spor ve beden eğitimine ait eĢya, el iĢlerine ait eĢya ve bedii kıymet taĢıyan eĢya yönünden de oldukça zengindi (Ġhs.M., 1928: 235).
Alman Mektebi‟nde 1925-1926 ders yılında 11‟i Protestan, 1‟i Katolik ve 6‟sı Müslüman 18 öğretmen141
görev yapıyordu. Bu öğretmenlerin 9‟u 18-30 yaĢ, 5‟i 31-40 yaĢ, 4‟ü de 41-50 yaĢ dilimindeydi. Diğer taraftan Alman Mektebi, öğretmenlerine en yüksek maaĢ veren yabancı okullardan biriydi. Nitekim öğretmenlerin tümü 30 liranın üzerinde aylık ücretle görev yapıyordu (Ġhs.M., 1928: 213). Öğretmenlerin yanı sıra okulda 4 hademe istihdam edilmiĢti. Bütün bu çalıĢanlara yapılan yıllık ödeme 39.100 lirayı bulmaktaydı. Bahse konu eğitim yılında maaĢ ve ücret dıĢında okulun toplam gideri 19.510 lira idi. Aynı yıl değiĢik kaynaklardan elde edilen gelir ise 38.000 liraya ulaĢmıĢtı. Bu gelirin 20.000 lirasını hükümet tarafından yapılan yardım, 18.000 lirasını da öğrencilerden alınan ücret oluĢturmuĢtu.
1925-1926 öğretim yılı baĢında 8 sınıfta 230 öğrencisi bulunan Alman Mektebi‟nin bu öğrencilerinin 96‟sı kız, 134‟ü erkekti. Ders senesi içinde 1 öğrencisi vefat eden, 1 öğrencisi aldığı ceza nedeniyle ihraç edilen, 25 öğrencisinin de nakil, öğrencinin kendi isteği gibi sebeplerle kaydı silinen okula, yıl boyunca yeni kayıt alınmamıĢtı. Söz konusu ders yılının sene sonu sınavlarında 177 öğrencinin baĢarılı olarak bir üst sınıfa geçtiği okulda, 26 öğrenci de sınıfta kalmıĢtı (Ġhs.M., 1928: 224). 1925-1926 eğitim öğretim yılında Alman Mektebi bünyesinde bir de anasınıfı mevcuttu (Ġhs.M., 1928: 221). Karma eğitim yapan ve 19‟u kız 49 öğrencinin bulunduğu bu anasınıfının tüm öğrencileri sene sonu sınavında baĢarılı olmuĢtu. Anaokulu öğrencileri
147
dahil Alman Mektebi‟ndeki öğrencilerin baba mesleklerinden tespit edilebilenlere bakıldığında velisi tüccar olanların ilk sırayı aldıkları görülüyordu. Buna göre velilerde 83 tüccar, 57 sanatkâr, 42 devlet memuru, 5 de servet sahibi bulunmaktaydı (Ġhs.M., 1928: 225). Diğer 65 veli ise kayıtlara “diğer mesleklerden” olarak geçmiĢti.
Sonraki yıllarda eğitim faaliyetlerine devam eden okul, Ġkinci Dünya SavaĢı sonunda Milli Eğitim Bakanlığı‟nın emriyle Ġstanbul Millî Eğitim Müdürlüğü tarafından geçici olarak Ġstanbul Atatürk Kız Lisesi‟ne devredilmiĢti. Alman Lisesi, 1 Ekim 1953 günü aynı binasında tekrar faaliyete geçti (ÖOR, 1964: 137). 1963-1964 ders yılına gelindiğinde okulun 557‟si erkek, 295‟i kız toplam 852 öğrencisi ve 68 öğretmeni bulunmaktaydı. Ayrıca okulun kütüphanesinde 5.850‟si yabancı dilde, 3.234‟ü de Türkçe olmak üzere toplam 9.084 kitap mevcuttu (ÖOR, 1964: 137).