Alçalan Ġkiz Ünlüler

(dağınık) 27/3, de͟il 6/241, ço͟u (çoğu) 8/23, Ģe͟ir (Ģehir) 39/59, so͟uḳ (soğuk) 8/17, veyā͟ut (veyahut) 13/31, yo͟urt (yoğurt) 6/205…

ÜNLÜ UYUMU

Türkçede kelimenin ünlüleri arasında gerçekleĢen dil benzeĢmesi, dolayısıyla dil uyumu kanunu kökten veya çok eski olmalıdır. Bu, dilin tarihten önceki geliĢme çağlarında meydana gelmiĢtir. Fakat dudak benzeĢmesi, dolayısıyla dudak uyumu kanunu tarihı̂ zamanlarda oluĢmuĢ görünüyor. 26

Yalın veya eklerle uzatılmıĢ kelimelerdeki ünlülerin kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlaklık açısından birbirlerine uyması olayına ünlü uyumu denmektedir. Bunu iki kanun hâlinde inceleyeceğiz:

DĠL BENZEġMESĠ

Dil uyumu, Türkçenin en önemli ve dikkat çekici özelliklerinden biridir. Bir kelimenin ilk ünlüsünün kalın olması hâlinde sonraki ünlülerin de kalın, ilk ünlüsünün ince olması hâlinde sonraki ünlülerin de ince devam etmesi durumudur.

Yöremiz ağzında, az sayıdaki özel durumlar dıĢında güçlü bir dil benzeĢmesinin olduğunu söyleyebiliriz.

26

Yazı dilimizde kalınlık-incelik uyumunu bozan eklerin veya bu uyuma aykırı kelimelerin yöremiz ağzındaki durumu Ģöyledir:

ġimdiki zaman eki: Yazı dilimizde daima kalın Ģekliyle kullanılan Ģimdiki

zaman eki -yor, bu özelliğiyle kalınlık-incelik uyumunu bozan eklerin baĢında gelmektedir. Yıldızeli ilçesi ağzında –yor ekinin yanında, bu ekin son ünsüzünün düĢmüĢ Ģekli –yo ve -ì ekleri de kullanılmaktadır. Ancak yöremiz ağzında bu ince ünlülü ve kalın ünlülü ekler kullanılırken kelimeyi dil uyumuna sokma çabası görülmemektedir.

-ì eki kalın ünlü taĢıyan kelimelere de, ince ünlü taĢıyan kelimelere de aynı sıklıkla getirilmektedir. Bu tek Ģekil kullanım da beraberinde dil uyumu dıĢına çıkan kelimeleri getirir:

baḫıyì (bakıyor) 5/22, alìlardı (alıyorlardı) 6/68, cannanì (canlanıyor) 16/46, yapılì (yapılıyor) 6/7, doḫunì (dokunuyor) 6/101, …

Yıldızeli ilçesi ağzında -yo ve –yor eki de -ì eki gibi, kalın ünlülü kelimelere de, ince ünlülü kelimelere de aynı Ģekilde getirilmektedir. Dolayısıyla kalın Ģekliyle kullanılan –yo ve –yor ekleri, bu özelliğiyle dil uyumunu bozmaktadır:

emiyor 8/30, diyemiyordun 9/7, eziyoḫ (eziyoruz) 10/2, besleniyor 8/30, biliyosun (biliyorsun) 9/13…

-ki aitlik eki: Yazı dilimizde yalnız bu Ģekliyle kullanılan ek, içinde kalın

ünlü barındıran bir kelimeye eklendiğinde, kalınlık-incelik uyumunu bozmaktadır. Yıldızeli ilçesi ağzına baktığımızda da, bu ekin kalın ünlüye sahip kelimelere eklendiğinde, ince ünlüsünü koruyup uyuma girmediğini görmekteyiz:

buranınki 2/66, o zamanki 17/23, ordaki (oradaki) 7/27, ġarĢındaki (karĢındaki) 3/64, buralarınki 1/16, açıḫdaki (açıktaki) 39/130, yannarındaki (yanlarındaki) 25/34, burdaki (buradaki) 39/8, ġarnındaki (karnındaki) 6/1…

i-ken zarf-fiil eki: Yöremiz ağzında iki türlü kullanımı mevcut olmakla

metinlerde gerekse konuĢmalarda bu ekin uyuma girdiği herhangi bir örneğe rastlanmamıĢtır:

yaparken 13/57, baĢlarken 2/48, yatarkene (yatarken) 19/111, var͜ ken (var iken) 16/45, satarken 21/11, dolanırkene (dolanır iken) 3/17…

i- filinin zaman eki almıĢ biçimleri: Yıldızeli ilçesi ağzında zaman eki almıĢ

i- fiili, kendinden önceki kelimenin ünlülerinden etkilenmiĢ ve uyuma girmiĢtir:

ḳız͜ ımıĢ (kız imiĢ) 19/99, var͜ ımıĢ (var imiĢ) 17/16, ḳıĢ͜ ıdı (kıĢ idi) 4/50, çoğ͜ umuĢ (çok imiĢ) 39/187, var͜ ıdı (var idi) 12/4, yoğ͜ umuĢ (yok imiĢ) 19/27, sālamlığ͜ ıdı (sağlamlık idi) 15/26, çapıt͜ ıdı (çaput idi) 6/148, var͜ ı̌sa (var ise) 7/53…

ile edatı: Yöremizden derlediğimiz metinler ve konuĢmalar içerisinde bu

edatın “ile” Ģekline hiç rastlanmamaktadır. En çok kullanılan Ģekilleri, -nan/-nen, - ınan/-inen, -unan/-ünen’dir. Seyrek olarak da -la/-le Ģeklinde ekleĢir. Birkaç örnek dıĢında hepsi uyuma girmiĢtir:

aḫĢam͜ ınan (akĢam ile ) 1/7, baĺyoz͜ unan (balyoz ile ) 19/94, emineynen (Emine ile) 5/32, imḱānıyla (imkanı ile) 8/3, çobannarnan (çobanlar ile) 6/68, onnan (onunla) 8/25, ḳānısıyla (kağnısı ile) 13/17, havasıynan (havası ile) 6/159, at͜ ınan (at ile) 5/4…

-leyin yapım eki: Yine yazı dilimizde yalnızca ince Ģekliyle kullanılan bu ek,

bu özelliğinden dolayı kalınlık-incelik uyumunu bozmaktadır. Yöremiz ağzında bu ek kimi zaman eklendiği kelimedeki ünlülere uyarken, kimi zaman aslını korumuĢ Ģekilde gözümüze çarpar:

sabāleyin (sabahleyin) 33/5, sabānan (sabahleyin) 13/42, zabahleyin (sabahleyin) 14/8, zabānan (sabahleyin) 34/23…

YABANCI KELĠMELERDE DĠL BENZEġMESĠ

Türkçeye giren yabancı kelimeler, genellikle dil benzeĢmesi kanununa boyun eğerler. Bu benzeĢme ilerleyici ve gerileyeci olmak üzere iki Ģekilde görülmektedir:

a) Ġlerleyici Ünlü BenzeĢmesi

ĠnceleĢtirme yahut kalınlaĢtırma etkisine sahip olan ünlünün, etkilediği ünlüden önce gelmesi olayıdır.

Derlediğimiz metinlerden tespitle, Yıldızeli ilçesi ağzında bu olayın fazlaca görüldüğünü söylemek mümkündür:

ataĢ (<Far. āteĢ) 19/74, erzürüm (Erzurum) 1/20, mezer (<Ar. mezār) 6/255, terēzi (<Far. terāzi) 6/251, zālım (<Ar. ẓālim) 4/18, tārıḫcı (“tarihçi” <Ar. tār ḫ) 17/13, nasıP (<Ar. naṣ b) 4/46…

b) Gerileyici Ünlü BenzeĢmesi

Etkileyen ünlünün, etkilediği ünlüden sonra gelmesi olayına denir. Yöremiz ağzında çok sık rastlamadığımız bir olaydır:

telebe (<Ar. ṭalebe) 39/94, epdes (<Far. āb+dest) 14/15, mınāfıḫ (<Ar. münāfıḳ) 16/54, esker (<Ar. èasker) 1/6, suv̇as (Sivas) 19/68, tene (<Far. tāne) 37/2…

DĠL BENZEġMESĠNĠN BOZULMASI

Türkiye Türkçesi ağızlarının çoğunda olduğu gibi yöremiz ağzında da dil benzeĢmesi olayının bozulduğu kelimelere rastlamaktayız. Bu bozulma olayının baĢlıca sebebi, kalınlaĢtırıcı özelliğe sahip ünsüzlerin (d, g, ğ, k, ñ, t) tesiridir.

KalınlaĢma olayı ve incelme olayı olarak iki baĢlık hâlinde inceleyeceğiz:

1. KalınlaĢma Olayı:

bu tesirle kalınlaĢmasına denir. Yıldızeli ilçesi ağzında bunun örnekleri fazlaca gözümüze çarpmaktadır:

gėtTuḳ (gittik) 5/19, ḳufte (köfte) 6/210, gelmeduḳ (gelmedik) 5/33, ġórserdiruḳ (gösteririz) 12/24, āleniller (eğlenirler) 6/66, geĺuruḳ (geliriz) 17/31, gideruḳ (gideriz) 14/1…

Yarı KalınlaĢma: çöráḳ (çörek) 4/40, dáñiz (deniz) 19/43, dìcáḳ (diyecek)

19/127, yetecáḳ (yetecek) 8/28, báḳliyo (bekliyor) 19/153, gidersáñiz (giderseniz) 19/150…

2. Ġncelme Olayı:

daha seyrektir:

annatìm (anlatayım) 2/1, daḫdìmiz (taktığımız) 19/172, çıḫìm (çıkayım) 2/70, baḫıyi (bakıyor) 5/22…

UYUM DEĞĠġMESĠ

KalınlaĢtırıcı veya inceltici özelliğe sahip olan ünsüzlerin tesiriyle yahut sebepsiz yere kelimelerdeki uyumun tamamen değiĢtiği de gözümüze çarpmaktadır. Yani, ince ünlülerle kurulu bir kelimenin bütün ünlülerinin kalına dönüĢmesi yahut kalın ünlülerle kurulu bir kelimenin bütün ünlülerinin inceye dönüĢmesi durumudur.

Yöremiz ağzında örneklerinin fazla olduğunu söyleyemeyiz:

emme (“ama” < Ar. ammā) 23/13, havaslanmaz (“heveslenmez” < Ar. heves) 39/89, yuñu (yünü) 5/37, hízmát (“hizmet” < Ar. ḫıdmet) 7/31, ırbı͟a (“ibriğe” < Ar. ibr ḳ) 6/236…

DUDAK BENZEġMESĠ

Dudak benzeĢmesi, yalın veya eklerle geniĢletilmiĢ kelimelerdeki ünlülerin düzlük-yuvarlaklık yönünden uyumudur. Yazı dilimizde kalınlık-incelik uyumu kadar kuvvetli olduğu söylenemez. Ancak dilimizin belirleyici özelliklerindendir.

Dudak benzeĢmesi olayı, dil benzeĢmesi olayı gibi dilimizin köklü olaylarındandır. Ancak Türkiye Türkçesi ağızlarında yaygın Ģekilde görüldüğünü söyleyemeyiz.

Yazı dilimizde düzlük-yuvarlaklık uyumu dıĢında kalan kelimeler, yöremizde kararsızlık göstermektedir.

*Aynı Ģekliyle kullanıma örnekler:

yāmur (yağmur) 4/14, ḳavururuḫ (kavururuz) 23/10, davul (davul) 4/47, armudun (armudun) 25/23, kiĺosu (kilosu) 39/87, isdambula (Ġstanbul’a) 39/72, tavuḳ (tavuk) 13/50, savurdū (savurduğu) 39/68, baççavuĢ (baĢçavuĢ) 17/18, milyon (milyon) 39/87…

*Düzlük-yuvarlaklık uyumunun oluĢtuğu veya korunduğu yerli ve alıntı kelimelere örnekler:

çapıt (çaput) 6/148, horuz (“horoz” < Far. ḫorūs) 25/12, motur (“motor” < Fr. moteur) 2/59, doḫtur (“doktor” < Fr. docteur) 15/24, tavıḫ (“tavuk” < ET taḳaġu) 25/12, sabınlı (“sabunlu” < Ar. ṣābūn) 6/104…

Bunların dıĢında yazı dilimizde düzlük-yuvarlaklık uyumu içindeki kelimelerin, yöremiz ağzında bu uyumu bozduğunu da görmekteyiz. Genellikle bu kelimeler, fiilden fiil yapan -dur/-dür, bir sıfat fiil eki olan -duḳ/-dük, yine bir fiilden fiil yapma eki olan -ur/-ür eklerini almıĢ olan kelimelerdir:

ġaçurmuĢ (kaçırmıĢ) 17/60, ġandururlar (kandırırlar) 4/5, ġaçurdū (kaçırdığı) 17/61, getürüp (getirip) 4/38, evlü (evli) 17/74, getürdüm (getirdim) 5/11, satun͜ almuĢ (satın almıĢ) 11/3…

Yıldızeli ilçesi ağız özelliklerinde dikkat çeken unsurlardan biri de geniĢ zaman eklerinin genellikle yuvarlak Ģekliyle kullanılmasıdır. Bu da dolayısıyla düzlük-yuvarlaklık uyumunu bozmaktadır.

(gelir) 17/31, gidilür (gidilir) 14/4, geĺuruḳ (geliriz) 17/31…

GeniĢ zaman ekinin duruma uygun kullanıldığı fiillerde de bu kez Ģahıs eklerinde uyumu bozacak olan yuvarlak ünlü karĢımıza çıkar:

yaparuḫ (yaparız) 24/7, gideruḳ (gideriz) 14/1, toplaruḫ (toplarız) 24/8, seperük (serperiz) 24/8, ḳaldırıruḫ (kaldırırız) 12/1…

Son çekim edatı “ile”, eklendiği kelimeye göre Ģekil değiĢtirerek dudak benzeĢmesine uymuĢtur:

un͜ unan (un ile ) 24/4, bulġur͜ unan (bulgur ile) 32/1, ḳúrd͜ ünen (Kürt ile) 19/140, ḳóyünen (köyü ile) 19/18, ġururlanmaynan (gururlanma ile) 19/179, oflāynan (oklava ile) 24/8…

i- ek filiinin zaman eki almıĢ Ģekillerinin düzlük-yuvarlaklık uyumu içine girdiğini söyleyebiliriz:

çoğ͜ umuĢ (çok imiĢ ) 39/187, yoğ͜ udu (yok idi ) 1/29, çocuğ͜ udum (çocuk idim) 4/43, yoğ͜ umuĢ (yok imiĢ) 19/27…

ÜNLÜ DEĞĠġMELERĠ

Türkiye Türkçesi ağızlarının hemen hemen hepsinde ünlü değiĢmelerine rastlamaktayız. Bu değiĢmelerin birkaç sebebi vardır. En önemli sebep, aynı kelimenin bünyesinde bulunan ünlü ve ünsüzlerin etkisidir.27