Aktif karbon, büyük kristal formu ve oldukça geniş iç gözenek yapısı ile karbonlu adsorbanlar ailesini tanımlamada kullanılan genel bir terimdir. Aktif karbonlar, insan sağlığına zararsız, kullanışlı ürünler olup, oldukça yüksek bir gözenekliliğe ve iç yüzey alanına sahiptirler. Aktif karbonlar, çözeltideki molekül ve iyonları gözenekleri vasıtasıyla iç yüzeylerine doğru çekebilirler ve bu yüzden adsorban olarak adlandırılırlar.
Aktif karbonun iç yüzeyi (aktifleştirilmiş yüzey) çoğunlukla BET yüzeyi olarak (m2/g) ifade edilir. Yüzey alanı azot (N2) gazı kullanılarak ölçülür. Su arıtımında kullanılan aktif karbon taneciklerinin iç yüzey alanının yaklaşık 1000 m2/g olması istenmektedir. Adsorpsiyon için gözenek yapısı, toplam iç yüzeyden daha önemli bir parametredir. Gözeneklerin büyüklükleri, uzaklaştırılacak olan kirliliklerin tanecik çaplarına uygun olmalıdır. Çünkü, karbon ve adsorplanan moleküller arasındaki çekim kuvveti, molekül büyüklüğü gözeneklere yakın olan moleküller arasında daha büyüktür.
The International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC) adsorbanlar için gözenek büyüklüğünü yarıçaplarına göre dörde ayırmıştır: Makro gözenekler(r > 25
nm), Mezo gözenekler (1 < r < 25 nm), Mikro gözenekler(0,4 < r < 1 nm), Submikro gözenekler(r < 0,4 nm) olarak sınıflandırılabilirler. Şekil 1’de şematik olarak bir aktif karbon modeli verilmiştir.
Şekil 2.3. Şematik olarak aktif karbon modeli
Aktif karbonlar değişik özelliklere sahip şekillerde üretilebilirler. Bunlar; 1. Toz halindeki aktif karbonlar,
2. Granüle aktif karbonlar,
3. Pelet halindeki aktif karbonlardır.,
Gözenek büyüklüğünün belirlenmesi, karbonun özelliklerinin anlaşılmasında oldukça kullanışlı bir yöntemdir. Gözenekler silindirik veya konik şekilli olabilir. Aktif karbonun gözenek yapısını gösteren ve Taramalı Elektron Mikroskobu ile çekilen fotoğraf Şekil 2.4’de verilmiştir.
Şekil 2.4 Aktif karbonun gözenek yapısı
Aktifleştirmede hidrokarbonların uzaklaştırılması ile karbonun yüzeyi artırılmış olur. Aktif karbon üretiminde kullanılan ham maddeler gözenek dağılımı ve yüzey alanında büyük öneme sahiptir. Aktif karbonlardaki aktif gruplar oksijen içerikli fonksiyonel gruplar (karboksil, karbonil, lakton, pirin) kimyasal bağlanma oluştururlar. Farklı ham maddelerden farklı adsorban kalitesine sahip adsorbanlar üretilir. Fındık, hindistan cevizi kabuklarından üretilen aktif karbonlar büyük mikrogözenek hacimleri içerirler. İyi adsorblayıcıdırlar ancak ham madde miktarları kömür ve oduna nazaran oldukça sınırlayıcıdır.
2.2.1 Aktif karbon üretimi
Petrol koku, testere talaşı, linyit, taş kömürü, odun, odun kömürü, fındık kabukları ve meyve çekirdekleri gibi pek çok madde aktif karbon üretiminde kullanılabilir. Fakat üretilecek aktif karbonun özellikleri yalnız kullanılacak maddeye bağımlı olmayıp, aktifleştirme yönteminede bağımlıdır. Aktifleştirme konusunda çeşitli yöntemler vardır. En yaygın kullanılanı, karbonlu maddelerin hava, subuharı veya karbondioksid gibi yükseltgen bir gazla işleme sokulması ve hammaddenin,
çinkoklorür ve fosforik asit gibi kimyasal bir maddenin var olduğu ortamda karbonizasyona uğratılmasıdır.
Aktif karbon üretimi için, kullanılan aktifleştirme yöntemleri kimyasal aktivasyon ve gaz aktivasyonu olmak üzere ikiye ayrılır.
Kimyasal Aktivasyon
Bu teknik genellikle turba ve odun temel kaynaklı çiğ materyallerin aktivasyonu için kullanılır. Çiğ materyal çinko klorür, fosforik asit veya potasyum hidroksit ile doyurulur. Daha sonra karbonu aktive etmek için 500-800 °C sıcaklığa kadar ısıtılır. Aktive edilen karbon yıkanır, kurutulur ve öğütülerek toz haline getirilir. Kimyasal aktivasyon sonucu oluşturulan aktif karbonlar, genellikle büyük moleküllerin adsorpsiyonu için kullanılırlar ve oldukça geniş gözenek yapısı sergilerler.
Gaz Aktivasyonu
Bu aktivasyon tekniği genellikle kömür ve meyve kabuklarının aktivasyonunda kullanılır. Çiğ materyal öncelikle karbonizasyon olarak adlandırılan ısıl bir işleme tabi tutulur. Bu işlem gözenekleri küçük olan karbonlu bir ürün oluşmasına yardımcı olur. Daha sonra bir inert gaz atmosferinde ve 800-1100°C sıcaklık aralığında aktivasyon işlemi gerçekleştirilir. Böylece, başlangıçta karbonizasyon ile oluşturulan ara materyal, aşağıda verilen su-gaz reaksiyonu ile gaz fazına dönüştürülerek mevcut gözenekler genişletilir ve sayıları artırılır.
Gazlarda oksidasyon uygulayan aktifeştirme yöntemi, uçucu maddelerin çoğunluğunu uzaklaştırmaya yeterli olan, fakat oluşan gazları parçalamak için yeterli olmayan bir sıcaklıkta, karbonizasyon reaksiyonu veren karbonlu maddeler kullanır. Karbonize olan madde, 800-900ºC de fırında yükseltgen gazların etkisine bırakılır. Koşullar, adsorplanmış hidrokarbonların tümünün uzaklaştırılmasına izin verecek yönde kontrol edilir ve böylelikle, bir kısım karbonun yüzey alanı büyür. Kimyasal madde kullanılması karbonizasyon prosesinin, karbon yüzeyinde hidrokarbonların birikmesini önleyecek koşullar altında ilerlemesini sağlar. Karbonizasyon tamamlandığında arta kalan kimyasal emdirme maddesi su ile ekstrakte edilerek uzaklaştırılır.
Şekil 2.5 Aktif kömür heterosiklik monomer çekirdeklerden oluşmuş fonksiyonel oksijen grupları içerir (Arslan, 2004).
2.2.2 Aktif karbonun uygulama alanları
Aktif karbon gaz ve buharların adsorpsiyonu ( askeri ve endüstriyel amaçlı gaz maskelerinde, doğalgazdan benzinin kazanılmasında, Rayon, lastik ürünleri suni deri ve plastikler gibi maddelerin üretilmesi, kuru temizleme, metallerin yağlardan temizlenmesi, çözücü ekstraksiyonu, fermantasyon gibi prosesler esnasında oluşan çözücü buharlarının geri kazanılması, havalandırma esnasında havadaki kokunun giderilmesi, hoş olmayan kokuların ortamdan giderilmesi vb.), sıvılardan renk giderme ve saflaştırma (şeker kamışı, şeker pancarı, glukoz ve diğer şurupların rafinasyonu, su arıtımında renk, koku tat giderimi, çözeltilerden metallerin altın, gümüş vb.giderilmesi), ilaç sanayinde (gazlar, toksinler, ve zehirlerin adsorpsiyonu, ülser ve yaralardan oluşan kokular için adsorplayıcı madde olarak kullanılır. Karbonun kimyasal aktivasyonu sonucu, toz haldeki aktif karbonlar elde edilirler. Bu karbonlar, günümüzde atık suların temizlenmesi işlemlerinde en çok kullanılan aktif karbonlardır. Gaz aktivasyonu ile yapılan granüle ürünler ve peletler daha ziyade gazların saflaştırılmasında kullanılırlar. Ancak granüle haldeki aktif karbonların da atık su işleme sistemlerinde oldukça iyi sonuçlar verdiği belirtilmektedir.