Ahmet Tevfik PaĢa‘nın II Hükümeti

Tevfik PaĢa, istifasını yeni PadiĢah V. Mehmed ReĢad‘a vermiĢ, ancak PadiĢah bu istifayı kabul etmemiĢtir. Bîât töreninden sonra Harbiye Nezareti‘nde PadiĢah ile görüĢüldüğü sırada Sultan ReĢad yanında bulunanlara “Tevfik Paşa nerede?” diye sormuĢtur. Onlarda “karşınızda gördüğünüz zattır” cevabını vermeleri üzerine Sultan ReĢad “o ana kadar Tevfik Paşa’yı görmediğini” söylemiĢ ve özür dilemiĢtir. Tevfik PaĢa usulen kabinesinin istifasını sunduğunda da “Biraderime on dört sene

hizmet ettiniz; bana da bir sene olsun hizmet eylemez misiniz”diyerek kabinenin

görevine devam etmesini istemiĢtir500 .

Tevfik PaĢa‘nın bu teklifi kabul etmesi üzerine 2 Mayıs‘ta Sultan V. Mehmed ReĢad‘ın kendisini yeniden sadrazamlığa atadığı hakkındaki sadaret hatt-ı hümayunu ilan edilmiĢtir. Sultan V. Mehmed ReĢad sadaret hatt-ı hümayununda kardeĢi Sultan Abdülhamid‘in herkes tarafından bilinen nedenlerden dolayı Ģeriat hükümleri ve tüm halkın istekleri doğrultusunda Meclis-i Umumi-i Millî‘nin kararıyla tahttan indirildiğini, Kanûn-ı Esasi hükümleri gereğince ve tüm halkın isteği üzerine kendisinin tahta çıktığını belirtmekteydi. Devamla Tevfik PaĢa‘nın tecrübeli, onurlu ve haysiyetli biri olması nedeniyle sadrazamlığa atandığını ve Ziyaaddin Efendi‘nin ġeyhülislamlık makamında bırakıldığını ifade etmekteydi501

.

Tevfik PaĢa kabinesine alacağı kiĢileri Ahmet Rıza Bey ile müzakere ederek kararlaĢtırmıĢtır. Dâhiliye Nezaretine önceki Sadrazam Hüseyin Hilmi PaĢa Harbiye Nezaretine ikinci ordu kumandanı Ferik Salih PaĢa, Adliye Nezaretine mebusandan Hayri Bey, Bahriye Nezaretine Topçu Rıza PaĢa, Maliye Nezaretine Mebusandan Cavid Bey‘in atanması diğer nazırların ise yerlerinde bırakılmaları kararlaĢtırılmıĢtır. Ancak Ġttihat ve Terakki heyeti merkeziyesi ise kendilerinin bilgisi olmadan yapılan bu seçime razı olmamıĢtır. Nitekim Hayri ve Cavid Beylerin kendilerine verilen görevleri geri çevirmelerini sağlamıĢlardır. Her iki nazır da istifa etmiĢlerdir. Hüseyin Hilmi PaĢa ise Dâhiliye Nezaretini kabul edemeyeceği söylemiĢtir. Bunun üzerine Tevfik PaĢa bu görevi Aydın vali vekili Sadr-ı esbak Ferid PaĢa‘ya teklif etmiĢ ve onun onayını almıĢtır. Adliye ve Maliye nezaretleri için ise, Hacı Emin Bey

500 _{Türkgeldi, Görüp İşittiklerim, s. 35.} 501

ile eski Maliye Nazırı Rıfat Bey‘e teklifte bulunmuĢtur. Rifat Bey Maliye Nezaretini kabul etmiĢse de Emin Bey Adliye Nezaretini kabul etmekten vaz geçmiĢtir. Bunun üzerine bu nazırlık Hüseyin Hilmi PaĢa‘nın sadrazamlığı zamanında Bağdat valisi olan Necmeddin Molla Bey‘in tayin edilmesine kadar açık kalmıĢtır502.

Netice itibariyle Tevfik PaĢa dört gün iktidarda kalacak olan yeni kabinesini tamamen eski nazırlar veya Ģahsiyetlerden oluĢturmuĢtur. Yeni nazırlar listesi Ģöyleydi: ġeyhülislamlığa Ziyaeddin Efendi, Dâhiliye Nezaretine Ġzmir Vali Vekili Ayandan Ferit PaĢa, Hariciye Nezaretine Rifat PaĢa, ġu-râyı Devlet Reisi Raif PaĢa, Harbiye Nezaretine Ġkinci Ordu Kumandanı Ferik Salih PaĢa, Bahriye Neraretine Birinci Ferik Rıza PaĢa, Maliye Nazeretine nazırı sabık Saffet Bey, Adliye Nezaretine Mebusandan Sabri Bey, Maarif Nezaretine ibkaen Abdurrahman Efendi, Ticaret ve Nafia Nezaretine ibkaen Gabriyel Noradunkyan Efendi, Orman Nezaretine Mavrokordato Efendi, Evkaf Nezaretine Halil Hammade PaĢa503.

Tevfik PaĢa MeĢrutiyetin ilanını olumlu karĢılamıĢtı. Ancak devletin idaresini üstlenmiĢ olan Talat ve Enver PaĢaların koca bir imparatorluğu idare edecek kudrette olmadıklarını düĢünmekteydi. Nitekim o Ġttihat ve Terakkicilerden bahsederken ―Eğer Meşrutiyetin ilk senelerindeki keşmekeşler olmasaydı Osmanlı İmparatorluğu

bu kadar çabuk sarsılmazdı. Bu sarsılışın acısını herkesten fazla Anadolu köylüsünün çekmiş olduğunu unutmamalıyız”504

demekte ve saltanat değiĢikliğinden meclisin feshini ve yeni seçimlerin yapılmasını istemekteydi505. Ancak Otuz bir Mart Vak‘asının eserlerini yok etmek isteyen Ġttihatçılar Tevfik PaĢa kabinesinin çekilmesini ve Hüseyin Hilmi PaĢa‘nın sadrazamlığa getirilmesini uygun görmekteydiler506_{. Bu nedenle Hareket ordusunun Ġstanbul‘a hâkim olması ve Sultan} II. Abdülhamid‘in tahttan indirilmesinden sonra eski kabine üyeleri ile birlikte Tevfik PaĢa kabinesini düĢürmek için faaliyete baĢladılar507

.

Bu nedenle Tevfik PaĢa ikinci kabinesini kurduğu andan itibaren Ġttihatçıların tepkisi ile karĢılaĢtı. Sadaret MüsteĢarı Ali Fuat Bey bu konu hakkında bazı bilgiler

502

Türkgeldi, Görüp İşittiklerim, s. 38-39.

503 _{BOA., DUĠT., 8/4 1327 R O8 (29 Nisan 1909); Tasvir-i Efkâr, 18 Haziran 1329 (1 Temmuz 1913), nr. 792, s. 3.} 504

Okday, Büyükbabam Son Sadrazam, s. 32-33.

505

Türkgeldi, Görüp İşittiklerim, s. 40.

506

Süleyman Kani Ġrtem, Meşrutiyet’ten Mütarekeye (1909-1918) Haz. Osman Selim Kocahanoğlu, Ġstanbul 2004, s. 26.

507

vermektedir. Buna göre, Ahmet Rıza Bey kabineye istifa teklifinde bulunurken Sultan ReĢad ise kılıç alayına kadar da olsa kendisinin yalnız bırakılmamasını Tevfik PaĢa‘dan rica etmiĢti. Tevfik PaĢa bu durumu Ferid PaĢa ve bazı vekillerle müzakere etmiĢti. Bu müzakerede vekillerden bazıları kabinenin derhal istifa edip çekilmesini isterlerken bazıları da PadiĢah‘ı kırmayarak bu görevi kabul etmesi yönünde fikir beyan etmiĢlerdi. Nitekim Abdurrahman ġeref Efendi “Bu adamlar genç ve heveskâr

adamlardır, mevki-i iktidara gelmek istiyorlar; biz çekilelim onlar gelsinler de heveslerini alsınlar” diyerek kabinenin istifasının uygun olacağını söylerken

Mavrokordato Efendi de bu fikre katılarak “yerlerimize adam bile hazırlamışlar” diyordu. Diğer taraftan Ferid PaĢa Abdurrahman Efendi‘ye cevaben “-Abdurrahman

Efendi, Abdurrahman Efendi, sen burandaki gibi söylemiyorsun, biz çekilelim amma memleketi kimlerin eline bırakacağız?” diyerek istifa edilmemesi gerektiğini

savunuyordu.

Sonuç itibariyle Meclis-i Mebusan binasına gidilerek Ahmet Rıza Bey‘in getirilmesi ve onun da fikrinin alınmasına karar verildi. Ali Fuat Bey Ahmet Rıza Bey‘e giderek durum hakkında bilgi vermiĢtir. Ahmet Rıza Bey ―Tevfik Paşa

kabinenin istifa edeceğini söylemiştir, hâlâ istifa etmemiştir. Mebuslar bekliyorlar; hem benim işim var, celseyi açacağım” diyerek Tevfik PaĢa‘nın istifa etmesi taraftarı

olduğunu belirtmiĢtir. O sırada odaya gelen birinci reis vekili Talat Bey ise Ali Fuat Bey‘e “Tevfik Paşa 31 Mart Vak’asında hakikaten memlekete hizmet etti; fakat

taşrada galeyan ziyade olduğundan kabinenin istifası zaruri görünüyor. Ben gider, kendileri ile görüşürüm” diyerek konuya son noktayı koymuĢtur. Ali Fuat Bey Bâb-ı

Âliye dönüĢünde durumu vekiller heyetine bildirmiĢtir. Müteakiben Talat Bey de ikinci reis vekili Aristidi PaĢa ile birlikte gelerek kendileri ile görüĢmüĢ ve kabinenin istifasına karar verilmiĢtir508

. Görevinden çekilmek için Ġttihat ve Terakkiciler tarafından sıkıĢtırılan Tevfik PaĢa 5 Mayıs'ta istifa ederek yerini Hüseyin Hilmi PaĢa kabinesine bırakmıĢtır509

.

Böylece “31 Mart Osmanlı tarihinin sinesinde bir muammadır. Bir muamma

olarak kalacaktır” diyen Tevfik PaĢa bu kez ancak dört gün iktidarda

508

Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, C. 16, s. 9532–9533

509 _{Salâhi R. Sonyel, İngiliz Gizli Belgelerine Göre Adana’da Vuku Bulan Türk-Ermeni Olayları, Ankara 1988, s.}

kalabilmiĢtir510

. Sadrazamlıktan istifasının dördüncü günü 20 bin guruĢ maaĢ ve 16 bin guruĢ tahsisat ile Londra Büyükelçiliğine tayin edilmiĢtir. Birinci Dünya SavaĢı‘nın ilanına kadar da bu görevi sürdürmüĢtür511

.

7. Londra Büyükelçiliği (1909-1914)