Helmand bölgesinde İran ve Afganistan arasında su nedenli sorunlarına üst kıyıdaş Afganistan’da afyon ekiminin yaygınlaşmasıyla büyümüştür. Afganistan’ın farklı bölgelerinde ekilen afyon dış güçlerin himayesi altında artışı gözlemlenmektedir. 1994 yılında yaklaşık 71 Hektar afyon ekilmiş ve 1996 yılında Taliban hükümetinin kurulmasıyla 57 hektara düşmüştür. 2001 yılında afyon ekimi sıfıra indirilmiştir. Bölgesel ve uluslararası güçlerin uyuşturucu piyasasında büyük gelirler sağlamaktadır. Uyuşturucuyu yok etme süreci başlamasına rağmen 2002 sonrası üretimde artış görülmektedir (BBC Farsı, 2018).
Uluslararası örgütlerin bölgesel politikasının gereği afyon üretiminde Afganistan’da bölgesel olarak toprak verimliliğine göre artış ve azalma görülmektedir.
Böylece aşağı kıyıdaş ve yukarı kıyıdaş devletler arasında sudan kaynaklı sorunlar yaşanmaktadır. Afganistan’da afyon üretimi %87 artışıyla ve ticaretinin değeri 6,6 milyar dolar’a ulaşmıştır. Taliban’ın gelir kaynağı olarak bilinen uyuşturucuyla mücadelede bölgesel bir yaklaşıma ihtiyaç vardır (BBC Farsı, 2018).
Afyon üretiminin yaklaşık %70’i Güney Afganistan’daki Taliban’ın kalesi Helmand İlinde, sadece %12’si ülkenin batısında. Yıllık 6400 tonluk üretimin yarısı
44 3,297 ton, Helmand ilinde üretilmektedir (DW, 2018). Yelena Beilika’nın ifadesine göre: Helmand İlindeki çiftçiler yılda iki kez afyon yetiştirmektedir. Ancak genetiği değiştirilmiş bu tohumları kullanarak üç kez istifada edilmektedir. Bu tohumlar kimler tarafından çiftçilere dağıtılarak verimliliği artırmaktadır. İki ve üç kez ürün alabilmek için neredeyse her gün sulamaya ihtiyaç duyuyor ve çiftçiler su pompalarına ve diğer tesislere daha iyi erişim sağlamaktadır. Ayrıca Mohammad Qasim’e göre “afyonun para olduğunu, buğday ve diğer ürünlerden daha değerli olduğunu” söylüyor (DW, 2016). Bölgede yeraltı ve yerüstü su kaynakları afyon tarlalarında bilinçsiz kullanımı güvenlik ve çevre sorunlarını tetiklemektedir.
Bölgede 516777 hektar alan hidrolojik modelleme kullanarak tüketim oranı yılda 6,2 milyar metreküp olarak tahmin edilmektedir. Bu çalışmada fakat suyun politik boyutuna baktığımızda İran ve Afganistan arasında gereksinimden daha fazla su kaynaklarına ihtiyaç duyulması ise afyon üretiminin artışı olarak gözlenmektedir.
Ancak her iki ülke için su diplomasisi mekanizmasının çözüme ulaştırılabilmesi için ortak işbirliği ve politik önerilerin dikkate alınması önemlidir (Zarezadah vd., 2016:
20-15).
Afganistan’da yabancı birliklerin eğilimi, uyuşturucu kaçakçılığına muhalefetin aksine, bazı illerdeki yabancı birliklerin varlığı afyon ekimini kontrollü bir şekilde devam ettirmektedir. Helmand ilinde Amerikan ve İngilizlerin huzur bulmasıyla Afganistan’da üretilen uyuşturucunun %50’si özellikle Helmand ilinde yetiştirilmektedir (Aryana News, 2017). Son 10 yılda olduğu gibi afyon üretiminin çoğu Batı ve Güney Afganistan’da yer almaktadır. Afyon 2017’de %77 oranında güney bölgesinde 197207 hektar ve Afganistan’ın batısı, İran sınırında 54367 hektar ekilmiştir. Bölgede neredeyse afyon dışında başka ürün ekilmemektedir (İktisad Online, 2018: 2). Böylece Afganistan’da yaşanan su nedenli sorunları yoğun olarak Helmand Nehri havzasında görülmektedir. Özelikle İran ve Afganistan’ın batısında sudan kaynaklı sorunların devam etmesi durumunda sınıraşan su kaynakları uzun vadede İran’ın doğu bölgesinde ulusal güvenliğine tehdit ve tehlike unsuru olarak bildirilmektedir. Ancak durumu fırsat bilen bölge ve uluslararası rakipleri İran’a karşı su baskı politikasını uygulamaktadır (Sinayi vd., 2018: 78).
45 Helmand bölgesi ABD açısından potansiyel stratejik bölge olarak değerlendirilmektedir. Bölgenin istikrarsızlığının ana sebepleri ise Afganistan’ın sınır hattını istikrarsızlaştırarak bölge ülkelerin güvenliğini tehdit etmek, bölgenin yeraltı zenginlikleri ve afyon üretiminin yoğun olmasıdır. BM’lerin iddiasına göre Taliban Helmand’in merkezindeki kanal bölgesinde egemenliğinin yayılmasıyla çiftçilerden
%10’lük vergi toplamaktadır. (Mansfield, 2017: 4).
20. Yüzyılın yarısından sonra uyuşturucu üretimi ve kaçakçılığı ülkelerin ekonomi ve güvenliğini olumsuz etkilemektedir. Günümüzde uyuşturucunun ticareti uluslararası boyuttadır. İran coğrafik konumundan dolayı kaçakçıların yasadışı transit kavşağı konumundadır. İran uyuşturucunun karandan transit güzergahi olması, transit yada tüketim amaçlı ülkeye getirilmektedir. Dünyada tüketilen yasadışı uyuşturucunun yaklaşık %80’i Afganistan’da üretilmektedir. Dünya genelinde 10 milyondan fazla insan kaçakçılıkla uğraşmakta ve bu ticaretin ana hattında ise 1600 milyar dolar dolaşımda ve gelirin üçte biri karıdır (Mohammadi vd., 2006: 94-96).
İran ve Afganistan arasındaki sosyal ve politik krizin tetikleyici unsuru Helmand havzasının su kaynakları hakça ve makul kullanımı ve kurak mevsimlerde Helmand bölgesinde afyon üretiminin artmasından kaynaklanmaktadır. Helmand bölgesinde tarımsal alanların genişletilmesi İran’ı endişelendirmektedir. Afgan yetkilileri İran’ın 1973 Antlaşmasının içeriği 26 m3/s miktarından fazla Helmand suyunu kullandığını öne sürmektedir (Shaheer, 2017). İran yetkililerin iddiasına göre İran’da yaklaşık 4 milyondan fazla Afgan mülteci var ve bunların günlük su masrafı hesaplandığında ise İran’a bırakılan su miktarı yetersiz olduğuna vurgu yapmaktadır.
İran ve Afganistan’ın kabul edilebilir bir çözüm noktası bilimsel araştırmaların geliştirebilmesi için ortak çalışmaların sürdürülebilir su yönetimini tarafların ekosistemine zarar vermeyecek şekilde uygulanmasıdır. Afgan hükümeti komşularını su kaynakların kontrolü ile kontrol edebilme eğiliminin farkında ama ülke coğrafik konumundan dolayı ticari ilişkilerinde İran ve Pakistan’a bağlıdır (İktisad Online, 2017).
John F. Sopko’nun hazırladığı rapora göre Afganistan’da afyon üretimin artması bölgede terör örgütlerinin güçlenmesi ise ABD ekonomisine tehdit unsuru olarak Afganistan’da altyapı projelerini engellemektedir (SIGAR, 2014: 3). ABD’nin
46 Bölgede bölücü siyasetinden kaynaklanan olumsuzluklar altyapı projelerinin önüne geçmiştir. Afganistan üzerinden baskı politikasına başvuran ABD saldırgan tavrıyla terör örgütlerinin güçlenmesinin zeminini hazırlamıştır. ABD’nin 2001 sonrası Afganistan’da uyuşturucunun üretimi ve kaçakçılığına yönelik operasyonların bütçesini ABD’nin bölge siyasetini güçlendirmek amaçlı kullanılmaktadır. Böylece ABD ve İngiltere’nin kontrolündeki Helmand bölgesi afyonun yuvası durumuna getirilmiştir.
Bölgede uluslararası kuruluşların uyuşturucunun üretimini göz ardı etmesi İran ve Afganistan’da sosyal ve politik sorunlara yol açacaktır. Afganistan siyasi altyapısı, güvenlik ve etnik kökeni tutarsız, merkezi ve ulusal olmayan, ekonominin belirsizliği ve uyuşturucunun ihracatına dayalı olması İran’ın ekonomisini ve sınır bölgesini tehdit etmektedir. Bu durumdan Afganistan’ın komşuları olumlu ve olumsuz yönde sosyal ve politik olarak etkilemektedir. Afganistan’ın istikrarsızlığı ve yabancı birliklerin varlığı, İran ve Pakistan’ın dış ve iç siyasetini doğrudan etkilemekte buna müteakiben Afganistan’ın sınır hatlarında uyuşturucu üretimin artması sorunlara neden olmaktadır (Latifi vd., 2018: 57-67). Afgan hükümeti son yıllarda afyon üretimi yerine alternatif olarak çiftçilere Herat ilinde safran yetiştirme planı yaptı ama uluslararası Pazar da yerini bulamayınca hükümetin başarısızlığı çiftçileri tekrardan afyon üretimine yöneltmiştir (Ahmadi, 2010: 1-2).
Afgan mücahitleri 1992 yılında iktidara gelmesiyle afyon üretiminde artış görülmüştür. Taliban dönemi 1996 yılında da artış görülmüş ama iktidarın son dönemlerinde 2001 yılında Taliban Lideri Mola Ömer’in afyon üretimini yasaklamasıyla 3416 tondan 185 tona düşmüştür. Ama Karzei dönemi 2002’de başlayan afyon üretimi 2007 yılında 8200 tonluk üretimi ile zirveye ulaşmıştır (Ahmadi, 2010: 1-2).
47 Şekil 3.2: Afganistan’da Afyonun Üretiminin Grafiği
Hektar Ton Olarak Afyon Üretim Miktarı
Kaynak: http://www.bbc.com/persian/afghanistan-46258480, (Erişim Tarih: 01.06.2019).