Emevî Devletinin nihayeti ile İslâm dünyasının dünyasının başına geçen Abbasîler, fetih hareketlerine durmaksızın devam etmiştir. Emevîler döneminde, Kuzey Afrika’nın fethinin tamamlanması ve Abbasilerin höşgörülü siyaseti ile Horasan bölgesinde gelişme gösteren İslamiyet, bütün siyasî ve sosyal yapısıyla bu bölgelerde gelişme göstermiştir. Böylece İslam ülkesinde Ribat tabiri yeni bir anlam kazanmış ve sosyal hayatın bir parçası haline gelmiştir. Bu durumda sınırın iç kısımlarında kalan ribatlar, birinci derecede askerî özelliğini kaybettiği için, sosyal hizmet müssesesine dönüştürülüyor, bina ve vakıflardan bu yönde faydalanılıyordu. Bir eserde ribat olarak geçen bir yerin başka bir eserde “Hangâh” veya “Kervansaray” olarak geçmesini de bu şekilde izah edebiliriz.725
Ribatların en parlak dönemi IX. asırdır. Bu dönemde ribatlar, İslam dünyasının sınır boylarında, askerî karakol olma görevini de üstlenmişlerdir. İslam ülkesinini sınırlarının genişlemesiyle devletin sınırlarının içerisinde kalan ribatlar devletin yol güvenliğini ve kervanların konaklama ihtiyaçlarını sağlamaya yönelik kurumlar haline dönüşmüştür. Bu yapılar yeni kazandıkları fonksiyonları nedeniyle kervansaray halini almıştır.726Suriye’den Fas’a kadar uzanan ve özellikle Tunus
721 Muhammed Süheyl Takkuş, Tarihu’d-Devleti’l-Abbasiyye, Beyrut,1996,s.76
722 Kalkaşandî, Ahmed b. Ali (861\1418) XIV, Subhu’-Aşa fi Sinaati’l-İnşâ, Beyrut,1987,s.414
723Hâşim Muhammed b. İbrahim,”el-Berîd fi’l-İslâm: et-Tanzîmü’l-İdâri fi’d-Devleti’l-İslâmiyye”
Mecelletü’l-Ezher, XXII, Kahire,1950,s.367
724 İbrahim Harekât,”Berîd”,DİA, V, 499
725 Georges Marçais,”Ribat”,İA, IX, s.734;Mustafa Kara ,s.29; Şebnem Akalın,”Kervansaray”,DİA, XXV,
s.29,
726
sahilini izleyen bir Ribat zinciri koruma ve haberleşme işini yürütüyor, denizleri denetim altında tutarak ulaşımı koruyordu.727
İbn Fazlân’ın ifadeleri arasında bir olay, o dönemde Hangâh ve Kervansaray sayısının ne kadar çok arttığının en belirgin özelliklerindendir. Maverâünnehir hakkında bilgi veren İbn Fazlân, toprak meselesinden çıkan bir sorun dolayısı ile emniyet amirlerine gelen bir ifade üzerine, Cund Serahs’ten Beykend’e kadar Horasan yolu üzerinde bulunan, hanlarda ve kervansaraylarda ve karakollarda bir şahsın yakalanma emrini aktarmaktadır.728Misafirhane tarzındaki bu ribatlar, özellikle yolcuların konaklama ihtiyaçlarını gidermek için o şehrin yerli halkı tarafından yaptırılmıştır. Özellikle bir şehrin kapılarında inşa edilmiş bazı ribatlar yolcular için bir misafirhane konumunda yapılanmıştır Bunlar genellikle ünlü şahıslar tarafından kurulmuş ve bir vakfın geliriyle ayakta duran yaplardır. Nitekim İsficâb’ın dört ribatı buna örnek olarak gösterilebilir.729
Askerî önemini yitiren ribatlar daha sonraları vakıfları ve eski teşkilatıyla yolculara özel bir kervansaray halini almıştır. Istahrî daha X. Asırda Türkistan’da yolculara ve hayvanlara meccanen bakan ribatların mevcut olduğunu söylemektedir. Maveraünnehir halkı kadar misafirperver ve hayırsever bir halk yoktur. Başka İslam ülkelerinde zenginler mallarını zevklerine sarf ettiği halde, buradaki servet sahiplerinin mallarını hayır ve cihat uğrunda harcadıklarını, yolları imar ve tenha yollarda ribatlar inşa ettiklerini söylemektedir. Hiçbir belde, bir köy, yol giden bir
çöl veya yolcuların konakladıkları bir yer yoktur ki orada ribat yapılmamış olsun. Hatta Semerkant bölgesinde bulunan bir ribata, çok defa aynı anada yüz, iki yüz yolcu hayvanları ile birlikte konaklayıp ihtiyaçlarının karşılandığı ifade edilmektedir.730
Ribatların nitelik değiştirmesiyle Mısır, Suriye ve Filistin’de Ribat kelimesi dervişlere mahsus zaviye, yolcuları, kimsesizleri ve hacıları barındıran misafirhane
727 Lombard, s.68
728 Ahmed b. Fazlân, İbn Fazlân Seyahatnamesi, trc. Ramazan Şeşen, İstanbul,1995,s.28 729 Rabat, s.501
730
anlamında kullanılmıştır. Maveraünnehir’de ve İran’da ise XI. Yüzyıldan itibaren kervansarayla aynı manayı ifade etmeye başlamıştır.731
Bağdat ve Mısır arasında da birçok ribat vardı bunlar askerî görevlerinin yanında toplumun faydasına yönelik işlevleri de vardı.732Horasan bölgesinde Belh’den Huttal
yolu üzerinde yol güzergâhında Ebu’l-Hasan Muhammed b. el-Hasan’ın yapmış olduğu ribata inilir, bu ribat en güzeli ve mevkii itibarıyla da en faydalısıdır. Zira burada ona olan ihtiyaç pek büyük ve insanların oana olan ihtiyacı pek şiddetlidir, bu ribat bu zâtın Horasan’daki ribatlarının en değerlisidir. Bu zâtın Kuvâziyan’da da ribatları vardır, en güzelleri ise yoldan geçen kimselere yiyecekler sunan Tirmiz’deki ribatlarıdır, Yine onun Şûman, Sarmencî ve Sağaniyân’da da ribatları vardır, bunların hepsi haddi zatında güzeldirler, bunların ıslahı ve nafakalarının temini içinde vakıfları vardır.733
Abbasîler döneminde Versân’da734,Cürcan’da735, Isfahan’da,736 Horasan’da,737 Serahs’ta738 Nisâbur’da739, Herat’ta,740 Keşmihen’de741, Tirmiz, Şûman, Sarmenci ve
Sağaniyân’da,742 Sicistan’da 743Beykend’de 744Dîzek’te,745Maverâünnehir’de746 ve buna benzer birçok yerde ulaşımın kolaylaştırlıması ve ulaşımın güvenliği için ribatlar yapmışlardır. Abbasiler dönemi ribatlarına örnek olarak Manastır Ribatını, 747Sûs
ribatını748örnek verilebiliriz.
731 Şebnem Akalın,”Kervansaray”,DİA, XXV, s.29
732 ”el-Berîd”,el-Mevsûatü’l-Mısriyye Tarihu Mısrü’l-Kadîme ve Âsârüha, s.798 733 İbn Havkal s.453,454
734
İbn Havkal s.349
735 Cürcan’da Ribatü Dihistan isimli bir ribat vardır, İbn Havkal s.383
736 Isfahan’da Ebû Ali b.Rüstam ribatı vardır, Kerkeskûh ovasına bitişiktir ve yolcular için burası iyi bir
konaktır, İbn Havkal s.404
737 Ribatü Hûrân, Ribatü Muhammed, İbn Havkal s.408,409 738
Serahs’ta Ferâve isminde bir ribat vardır, İbn Havkal s.445
739 Nisâbur’da Ribatü Rîken vardır, İbn Havkal s.409
740 Herat’ta Ribatü Kirvân isminde bir ribat vardı, İbn Havkal s.438 741 İbn Havkal s.436
742 Bu ribatlar Ebu’l-Hasan Muhammed b.el-Hasan’ın kurmuş olduğu ribatlardır, bu ribatlarda yolculara
yemek veriliyordu, İbn Havkal s.453,454
743 Sicistan’da Ribatü Kerûvin, Ribatü Hefşiyan, Ribatü Abdullah, Ribatü Dehk, Ribatü Miğûn, Ribatü Kesîr,
Ribatü Hedvâ, Ribatü Avk, Ribatü Kenkî isimli ribatlar vardı ve bunkar Sicistan-Gazne güzergâhında bulunuyordu, İbn Havkal s.422,423
744 İbn Havkal s.489
745 Ribatü Hudeyser, İbn Havkal s.504
746 Ribatü Ebî Ahmed, Ribatü Sa’d, bu ribatlar yol güzergâhı üzerindedir, İbn Havkal s.515
747Abbâsî halifesi Harun El-Reşîd’in Afrika valisi Harsame b. Ayan zamanında inşa edilmiştir ve günümüzde
Tunus’un sınırları içerisinde yer almıştır. Marçais s.275
748