AB Birliği İle Gümrük Birliği ve DTÖ Süreci

AB ile gerçekleştirilen Gümrük Birliği ve sonrasında tam üyelik doğrultusunda uygulanan politikalar ve DTÖ üyeliğinin getirmiş olduğu yükümlülükler, Türkiye’nin ithalat politikalarının şekillendirilmesi açısından önemli bir çerçeve çizmektedir.

91 _{Berksoy, Dış Ticarette Liberalleşme ve İthalat Eğilimleri, s. 21.} 92 _{Berksoy, Dış Ticarette Liberalleşme ve İthalat Eğilimleri , s. 21.}

Gümrük birliği, Türkiye’nin AB ile arasındaki ortaklık ilişkisinin temel unsurunu oluşturmaktadır. Türkiye’nin AB ile ortaklık ilişkisi 1960’lı yıllara kadar uzanmakla beraber, Gümrük Birliğinin çerçevesi 1963 yılında Ankara Anlaşması ile çizilmiş ve 1973 yılında Katma Protokol ile detayları belirlenmiştir. Ankara Anlaşması, Gümrük Birliğinin “Hazırlık Dönemi” ve “Geçiş Dönemi”nin ardından işlerlik kazanmasını öngörmüştür. Bu doğrultuda, Ankara Anlaşması’nın yürürlüğe girdiği 1964 yılından itibaren başlatılan “Hazırlık Dönemi”, Türkiye ekonomisinin güçlendirilmesine yönelik olmuştur. “Hazırlık Dönemi”, 1 Ocak 1973 tarihinde yürürlüğe giren Katma Protokol ile tamamlanmış ve 22 yıl sürecek olan “Geçiş Dönemi” başlamıştır. Buna göre; topluluk içinde malların, hizmetlerin, kişilerin ve sermayenin serbest dolaşımının gerçekleştirilmesi ile Gümrük Birliğinin tamamlanması öngörülmüştür. 6 Mart 1995 tarihli ve 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı ile “Geçiş Dönemi” sona ermiş ve Gümrük Birliği’nin tesis edilmesine ilişkin koşulların oluştuğuna karar verilmiştir. Böylece, Gümrük Birliği, 1 Ocak 1996 tarihi itibariyle işlerlik kazanmıştır. Gümrük Birliği kapsamında, gümrük vergileri kaldırılmış ve Türkiye, üçüncü ülkelere karşı bazı istisnalar dışında Ortak Gümrük Tarifesi uygulamaya başlamıştır. Ayrıca, AB’nin Ortak Ticaret ve Rekabet Politikaları ile teknik mevzuatına büyük ölçüde uyum sağlanmıştır. Özellikle, Birliğin tekstil ticaretine ilişkin ticaret politikası önlemleri yürürlüğe konulmuş; gümrük mevzuatı uyumlaştırılmış; EFTA, MDAÜ ve İsrail ile Serbest Ticaret Anlaşmaları tamamlanmıştır.94 Ayrıca, Türkiye ile AB arasında Gümrük Birliği kapsamında bulunmayan AKÇT ürünleri olarak bilinen bazı demir-çelik ürünlerinin ticaretine ilişkin olarak bir ticaret anlaşması bulunmaktadır. Tarım ürünlerinde ise, son olarak 1/98 sayılı OKK çerçevesinde büyük ölçüde karşılıklı pazara giriş imkanları oluşturulmuştur.

Gümrük Birliği’ne uyum çerçevesinde, 1991 yılında Türkiye ile AT arasında imzalanan Katma Protokol’ün 22. maddesi uyarınca Türkiye’nin AT’den yaptığı ithalata uyguladığı liberalizasyon oranı % 80’e çıkarılmıştır. 1993 yılında ise, ithalattan alınan Belediye Hissesi, Damga Resmi ve Ulaştırma Altyapıları Resmi gibi diğer vergiler kaldırılmış ve yerine gümrük vergileri ve Toplu Konut Fonu’nu

94 _{M. Faysal Gökalp ve Aynur Yıldırım, “Türkiye-AB Sürecinin Ekonomik Etkileri”, şu kitapta:} Turgay Uzun ve Serap Özen (Ed. ), AB Sürecinde Türkiye, Ankara: Seçkin Yayınları, 2004, ss. 265- 266.

gösteren bir liste konulmuştur. Böylece, şeffaf bir vergi sistemine geçilerek, ithalatta uygulanacak mali yükler, gümrük vergisi ve Toplu Konut Fonu arasında dağıtılmıştır.95

Gümrük Birliğine uyum çalışmaları, 1992-1995 döneminde gümrük vergileri aşağı çekilerek sürdürülmüştür. 1992’de % 36,7 olan genel koruma oranı, 1993’te AB ve EFTA ülkeleri için % 24,7’ye, 1994’te % 15,04’e çekilmiştir. 1995’te AB ve EFTA ülkelerinden ithalatta, ortalama % 5,8 olan gümrük vergisi % 4,7’ye; öteki ülkeler için % 26,7’den % 25,2’ye indirilmiştir. 1 Ocak 1996’da Gümrük Birliğinin yürürlüğe girmesine paralel olarak, uygulamaya konan yeni ithalat rejimi ile AB ülkelerinden yapılan ithalata uygulanan gümrük vergileri sıfırlanmış ve Toplu Konut Fonu kaldırılmıştır. Türkiye, AB’nin Ortak Gümrük Tarifelerini (OGT) üçüncü ülkelere de uygulayacaktı. Fakat, AB Ortaklık Konseyi ile 1995 tarihinde yapılan bir anlaşma ile, üçüncü ülkeler menşeli bazı sanayi ürünleri için OGT üzerinde tarife uygulamayı ve OGT’ye aşamalı olarak beş yıl içinde geçmeyi sağlamıştır.96 1 Ocak 1999 tarihinden itibaren geçerli olan ek karar ile gümrük vergisi oranları AB ile yapılan Gümrük Birliği çerçevesinde tüm şekliyle yürürlüğe girmiştir.

Türkiye’nin Gümrük Birliğine uyum çalışmaları 2001 İthalat Rejimiyle devam etmiştir. AB ve EFTA ülkeleri dışında serbest ticaret anlaşması imzalanan 13 ülke, en az gelişmiş ülkeler ile bu kategorilerin dışında kalan üçüncü ülkelere yönelik gümrük vergi oranları yürürlüğe girmiştir. Türkiye ile AB arasındaki geçiş dönemini düzenleyen Katma Protokol uyarınca, Türk Gümrük Tarifesi ve Topluluk Ortak tarifesi arasında bazı eşyalarda yapılması gereken 5. gümrük vergisi uyumu da, 2001 yılından itibaren yürürlüğe girmiştir. Ayrıca ithalatta uygulanacak gümrük vergisi oranları ile ödenecek toplu konut fonları 2001 yılı itibariyle yeniden belirlenmiştir.

12-13 Aralık 2002 tarihlerinde gerçekleştirilen Kopenhag Zirvesi’nde, Gümrük Birliği’nin geliştirilip derinleştirilmesi de karar altına alınmıştır. Kopenhag kararları doğrultusunda Gümrük Birliği’nin geliştirilmesine yönelik bir Eylem Planı taslağı üzerindeki çalışmalar sürmektedir. Gümrük Birliği’nin derinleştirilmesinden kastedilen halen Gümrük Birliği’nin dışında bulunan hizmetler ve kamu alımlarının

95 _{Karluk, Türkiye Ekonomisi, s. 571.} 96 _{Karluk, Türkiye Ekonomisi, ss. 562-572.}

serbestleştirilmesi ile karşılıklı tarım tavizlerinin daha ileri götürülmesidir. Türkiye, bu kapsamdaki ilk önerisini 15 Nisan 2003’te toplanan Ortaklık Konseyi’ne sunmuştur. AB Komisyonu’nun karşı-önerileriyle ilerleyen taslağa dair görüşmeler kapsamındaki son teklifler de, 18 Mayıs 2004 tarihinde toplanan Ortaklık Konseyi’ne Türkiye tarafından iletilmiştir.

Türkiye’nin ithalat politikalarına yön veren bir diğer önemli husus Dünya Ticaret Örgütüne üyeliğidir. Türkiye, 1947’de imzalanan Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması’na (GATT) 1950-1951 Torquay Tarife Görüşmeleri sonucunda 21.12.1953 tarih ve 6202 sayılı yasa ile taraf olmuştur. Uluslararası ticaretin serbestleştirilmesini ve düzenli işleyişini amaçlayan bir anlaşma niteliğindeki GATT, 01.01.1995 tarihi itibariyle kurumsal bir yapıya kavuşturularak Dünya Ticaret Örgütü’ne dönüştürülmüştür.97 Türkiye, DTÖ üyeliğinin gerekleri doğrultusunda belirli bir takvim çerçevesinde sanayi ürünlerinde tarife indirimleri gerçekleştirmiş; tarım ve tekstil sektörlerinin kademeli olarak mevcut kurallara uygun faaliyet göstermelerini sağlamak amacıyla düzenlemeler yapmış; ticaretle bağlantılı yatırım tedbirleri, fikri mülkiyet hakları ve hizmet ticareti konularında DTÖ tarafından oluşturulan uluslararası ticaret sistemine dahil olmuştur.98 Bugün, tarım ve sanayi mallarının ticaretine yönelik yeni düzenlemelerden, ticaretin kolaylaştırılması çabalarına, yatırım, çevre, rekabet, kamu alımları, elektronik ticaret ve fikri mülkiyet haklarına kadar birçok konu DTÖ bünyesinde uluslararası platformlarda ele alınmaktadır. 1990’lı ve 2000’li yıllarda DTÖ üyesi olarak Türkiye’nin ticaret politikaları da söz konusu platformlarda alınan kararlar doğrultusunda şekillendirilmektedir.

Kısaca özetlemek gerekirse, Türkiye’de 1984 yılından itibaren ithalatta başlatılan liberalleşme süreci, 1 Ocak 1995 tarihinde yürürlüğe giren Dünya Ticaret Örgütü Kuruluş Anlaşması ve 1 Ocak 1996 tarihinde Avrupa Birliği ile oluşturulan Gümrük Birliği ile buna bağlı olarak gerçekleştirilen serbest ticaret anlaşmalarının (STA) getirdiği yükümlülükler çerçevesinde yapılan düzenlemeler sonucu bugünkü

97 _{GATT ve DTÖ ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Bayraktutan, a.g.e., 2006.}

98 _{M. Murat Taşkın, “1923-2003 Döneminde Türkiye Cumhuriyeti’nin Dış Ticaret Politikaları”, Dış} Ticaret Dergisi, Özel Sayı, 2003, s. 151.

aşamaya gelmiştir. 1980-2006 döneminde, ithalat rejimi dışa dönük büyüme modeline uyumlu bir gelişim yaşamıştır.