Eski Türklerde ağaç kutsal kabul edilen ve kült olarak karşımıza çıkan bir unsurdur. Türk mitolojisine bakıldığında ağaçlar, insanların Tanrı’ya ulaşmasında önemli araç görevi görmektedir. Metin Ergun106, inanışa göre kutsal ağaçların başlarının insan gözüyle görülmeyecek şekilde göğe doğru uzandığını; Türk düşüncesine göre gökte olduğu farz edilen ve bir ışık âleminden ibaret olan Cennet’e ulaştığını belirtmiştir. Ergun, Türk mitolojisinde kutsal kabul edilen ağaçların belli vasıflarının olduğunu ve bir ağacın kutsal olarak kabul edilmesi için bu vasıflardan en az birini taşıması gerektiğini belirterek kutsal ağacın vasıflarını şu şekilde sıralamıştır:
• “Yalnız ağaç olmalıdır.
• Yapraklarını ya yaz-kış dökmeyen ya da çok az döken bir ağaç olmalıdır.
• Kutsal ağaç, etrafındaki ağaçlardan ya daha uzun ya da heybetli, daha gösterişli olmalıdır.
• Kutsal ağaç, meyvesiz olmalıdır.
• Kutsal ağaç, etrafındaki ağaçlardan daha yaşlı olmalıdır.
• Kutsal ağaç, geniş ve koyu gölgeli olmalıdır.”
104Mustafa Uslu, “Yozgat Yöresinde Dini Bayram Hazırlığı, Kutlaması ve Mezar Ziyaretleri”, Mili Folklor, Sayı 33, Bahar 1997, s.141.
105 Sedat Veyis Örnek, Türk Halkbilimi, Bilgesu Yayıncılık, Ankara, 2014, s.323.
106 Metin Ergun, “Türk Ağaç Kültü İnancının Dede Korkut Hikâyelerindeki Yansımaları”, Millî Folklor, Sayı 47, Güz 2000, s.22-30.
30 Bu inancın bir yansıması olarak günümüzde kutsal kabul edilen ağaçlar ve bu ağaçların özellikleri bölgeden bölgeye değişiklik gösterebilmektedir. Örneğin;
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde karaağaç, çınar, söğüt gibi meyvesiz ağaçlar yanında dağdağan, elma, iğde gibi meyveli ağaçlar da kutsal olarak görülmektedir.107
Ağaç, eski Türk inancında yaşamın kaynağı, soyun koruyucusu olarak görülür. Bu yüzden bu ağaçlara zarar verilmez. Özelikle avcı-toplayıcı Türk boyları kutsal kabul edilen ağaca kanlı kurban sundukları gibi kansız kurban olarak da bez parçaları ve kürkler sunmuştur.108 Örneğin Kaçinler sadece erkeklerin katıldığı Gök Tanrı’ya kurban sunma ayini düzenleyecekleri zaman, ayinin düzenleneceği kutsal dağa tırmanırken başlarına bağlı olan mavi ve kırmızı şeritleri yine kutsal kabul ettikleri kayın ağanca bağlarlar; çünkü ayin sırasında başta başlık bulunmamalıdır.109 Yani Kaçinler bir nevi asıl kurban öncesi kutsal gördükleri ağaca kansız kurban asmışlardır.
Metin Özarslan110, Türk inanç sisteminde önemli bir yere sahip olan ağaç kültü ile ilgili “Türk Kültüründe Ağaç ve Orman Kültü” isimli makalesinde önemli bilgilere yer vererek ağaç kültünün değişik şekillerde Anadolu’da yaşadığını ve bu durumun çeşitli araştırmalarla ortaya konulduğunu belirtmiştir. Türk kültüründe ziyaret açısından ağacın önemli bir yeri vardır. Fuzuli Bayat111, kutsal bilinen ağaçların eski Türk inanç sisteminde olduğu gibi İslamiyet’ten sonra da Alevi-Tahtacı ve Yörük toplumu içinde varlığını koruduğunu ve ağaçla ilgili bazı yasaklara uyulduğunu belirterek şu bilgileri vermektedir:
“Ahmet Yaşar Ocak’ın ve Ali Selçuk’un tespitlerine göre Alevi toplumunun ulu ağaçları kutsal kabul ederek, hürmetle tazim ettikleri ve bu gibi ağaçlara ziyaretlerde bulundukları bilinmektedir. Özellikle Tahtacılar ve Yörüklerde de kutsal ağaç ile ilgili inanışların yaygın bir şekilde var olduğu görülmektedir. Ancak Şii ve Alevi toplumunda olduğu gibi Tahtacılar da Muharrem ayında ağaç kesmeyi şiddetle yasaklamışlardır. Ayrıca Tahtacılarda hafta içinde Salı günlerinde de ağaç kesilmez.
Yeniden işe başlayacakları zamanlarda da ağaçlar için dualar okunur. Tahtacıların kutsal bildikleri ağaçlardan sarıçam, ladin, köknar ve ardıç ağaçlarını gösterebiliriz.
Tahtacılar ayrıca kutsallıklarına inandıkları ağaçların motiflerini ölülerinin mezar taşlarına da işlemektedirler. Yörükler de ağaçlara büyük saygı duyar, tenha
107Ebülfez Kulu Amanoğlu, “Nahçıvan’da Eski Türk İnançlarının İzleri (Ağaç Kültü)”, Milli Folklor, Sayı 38, Yaz 1998, s.37-38.
108 Fuzuli Bayat, Türk Mitolojik Sistemi 2, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2007, s.180-184.
109 Fuzuli Bayat, Türk Mitolojik Sistemi 1, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2007, s.238-240.
110 Metin Özarslan, “Türk Kültüründe Ağaç ve Orman Kültü”, Türkbilig Türkoloji Araştırmaları Dergisi, Sayı 5, 2003, s.94-102.
111 Bayat, Türk Mitolojik Sistemi 2, s.178.
31 ağaçlara dileklerde bulunmak için çaput bağlarlar. Yörükler kara dut, çınar ve katran ağacını kutlu ağaçlardan saymaktadırlar. Ayrıca Türk topluluklarında görülen dağlardaki tek başına duran ulu ağaçları kutsal kabul etme Yörüklerde de vardır.”
Pervin Ergun112, Türklerde yatır ya da türbenin başında bulunan ağaçlara kutsallık atfedildiğini, bu ulu ağaçlar vasıtasıyla Türk inanç sisteminin önemli unsurlarından olan atalar kültü ile ağaç kültünün birleştirilerek Tanrı’ya çeşitli dileklerin iletildiği mekânın kutsallığının daha da arttırıldığını belirtmiştir.
Ziyaret açısından önemli olan türbeler veya evliya mezarları gibi yerlerde bulunan ağaçlara da kutsallık atfedilmiş olup bu ağaçlar ziyaret edilmekte ve insanlar çeşitli dilek ve isteklerini bu ağaçlara yansıtmaktadırlar. Eski edebi metinlerimize de bakıldığında ağaçtan dilek dilemenin veya medet ummanın örnekleri Dede Korkut metinlerinde de görülmektedir. Dede Korkut’ta Salur Kazan’ın evinin yağmalandığı boyda Uruz, öldürülmeden önce ağaçla söyleşmek istemiş ve ondan medet ummuştur:
“Ağaç ağaç dir isem sana erilenme ağaç Mekke ile Medinenün kapusı ağaç Musa Kelimün aşası ağaç
Böyük Böyük suların köprüsi ağaç Kara kara denizlerün gimisi ağaç
Şah-ı merdan Alinün Düldülinün eyeri ağaç Zülfikarun kını-y-ile kabzası ağaç
Şah Hasan-ile Hüseynün bişigi ağaç Eger erdür eger avratdur korhusı ağaç Başun ala bakar olsam başsuz ağaç Dibün ala bakar olsam dipsüz ağaç Meni sana asarlar götürmegil ağaç” 113
Günümüzde de ağaçla söyleşmek, ondan medet ummak gibi durumlarla karşılaşabilmekteyiz. Yukarıdaki örneklerde görüldüğü üzere günümüzde de kutsal
112 Pervin, Ergun, Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 2012, s.419.
113 Ergin, Dede Korkut Kitabı 1, s.108.
32 kabul edilen ağaçlara saygı gösterilmekle beraber kimi zaman ağaçla söyleşilerek kansız kurban olarak nitelendirilebilecek bez parçaları veya dilek ile alakalı nesneler asılarak ağaçtan dilek dilenmektedir.