2.1.1. Eserin Genel Özellikleri
Metedolojik olarak inceleme gayreti içerisinde olduğumuz bu eser, yüz yirmi altı varaktan müteşekkildir. Muḫtaṣar bir Hanefî fıkıh kitabı olan eser, H.1411 (M.1991) yılında Beyrut’ta basılmıştır. Eseri eş-Şeyḫ ‘Âdil Ahmed ‘Abdu’l-Mevcûd ve eş-Şeyḫ ‘Ali Muḥammed Mu‘avvaż tahḳîk etmiştir. Takdîm kısmında kitap hakkında kısa bilgi verildikten sonra müellifin hayatı ve eserleri hakkında bilgi verilmiştir.
Eser “kitap” ve “bâblara” ayrılarak yazılmış olup, toplamda elli üç kitap, on bir bâb yer almaktadır.
Eserin muhtevasını oluşturan konu başlıkları şu şekildedir:
Kitâbu’ṭ-Ṭaharât, Bâbu’t-Teyemmüm, Bâbu’l-Mesḥi ‘ale’l-Ḫuffeyn, Bâbu’l- Ḥayż, Kitâbu’ṣ-Ṣalat, Kitâbu’z-Zekât, Kitabu’ṣ-Ṣavm, Kitâbu’l-Ḥac, Kitâbu’n-Nikâḥ, Kitâbu’r-Rażâ‘, Kitâbu’ṭ-Ṭalaḳ, Bâbu’l-Îlâ, Bâbu’l-Ḫal‘,Bâbu’ẓ-Ẓıhâr, Bâbu’l-Li‘ân, Bâbu’l-‘İdde, Bâbu’t-Tedbîr, Kitâbu’l-Îmân, Kitâbu’l-Ḥudûd, Kitâbu’s-Seriḳa, Kitâbu’l-Cihâd, Kiâbu’l-Laḳîṭ, Kitâbu’l-Laḳṭa, Kitâbu’l-İbâḳ, Kitâbu’l-Mefḳûd, Kitâbu’ş-Şerike, Kitâbu’l-Vaḳf, Kitâbu’l-Bey‘, Bâbu’l-İḳâle, Kitâbu’l-Kefâle, Kitâbu’l-Ḥavâle, Kitâbu Edebi’l-Ḳâżî, Kitâbu’ş-Şehâde, Kitâbu’l-Vekâle, Kitâbu’d- Da‘vâ, Kitâbu’l-İḳrâr, Kitâbu’ṣ-Ṣulḥ, Kitbu’l-Mużarabe, Kitâbu’l-Vedî‘a, Kitâbu’l- ‘Âriye, Kitâbu’l-Hibe, Kitâbu’l-İcâra, Kitâbu’l-Mukâteb, Kitâbu’l-Velâ, Kitâbu’l- İkrâh, Kitâbu’l-Ḥicr, Kitâbu’l-Me’z’un, Kitâbu’l-Ġasb, Kitâbu’ş-Şuf‘a, Kitâbu’l- Ḳısme, Kitâbu’l-Muzara‘a, Kitâbu’l-Musâḳât, Kitâbu’ẕ-Ẕebâiḥ, Kitâbu’l-Udḥiye, Kitâbu’l-Kerâhiyye, Kitâbu İḥyâi’l-Mevât, Kitâbu’l-Eşribe, Kitâbu’ṣ-Ṣayd, Kitâbu’r- Rehn, Kitâbu’l-Cinâyât, Kitâbu’d-Diyât, Kitâbu’l-Ḳasâme, Kitâbu’l-Mu‘âḳal, Kitâbu’l-Vaṣâyâ.
27
2.1.2. Yazma Nüshaları
Eserin pek çok yazma nüshası bulunmaktadır. Türkiye’deki kütüphanelerde bulunan ulaşabildiğimiz yazma nüshalar şunlardır:
a) Amasya İl Halk Kütüphanesi Nüshası
Amasya İl Halk Kütüphanesi koleksiyonunda, 05 Ba 935/1 arşiv numarasında, İslam Dini-Fıkıh konu başlığında yer alan eser, Arapça talik hattı ile, 210x145x- 135x70 mm. Ölçüsünde, 17 satırlı, 1b-50a yaprakları arasındadır. Abadî kağıt üzerine yazılmıştır. İnce meşin sırtlı, kapakları kâğıt kaplı kahverengi bir cilt içerisindedir. Söz başlarında kırmızı mürekkep kullanılmıştır. Hicri 1020 (M.1612) tarihinde istinsah edilmiştir. Müstensihine kaynaklarda ratlanılamamıştır.
b) Ankara Milli Kütüphane Nüshası
Ankara Milli Kütüphane yazmalar koleksiyonunda, 06 Mil Yz A 2248/1 arşiv numarsına kayıtlı, İslam Dini- Fıkıh konu başlığında yer alan bu eser, Arapça talik hattı ile 210x125-140x70 mm. Ölçüsünde 19 satırlı, 1b-70a varakları arasında olup, yaldız salbek şemseli zencirekli kâğıt üzerine yazılmıştır. Kahverengi meşin cildi olan eserin cilt sırtı yırtılmıştır. İstinsah tarihine ve müstensihine kayıtlarda rastlanılamamıştır. Söz başları, kitap ve bâb başlıkları kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Eser başlangıcındaki serlevha da renklidir.
c) Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi Nüshası
Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi koleksiyonuna kayıtlıdır. 19 Hk 1512/2 arşiv numaralı eser, İslam Dini- Fıkıh konu başlığında yer almaktadır. Arapça talik hattı ile 203x133- 148x73 mm.ölçülerinde, 19 satırlı, 9b-65a varakları arasında, avize filigranlı kâğıt üzerine yazılmıştır. Bordo meşin ciltli olan eserin cildi yıpranmış, söz başlarında, kitap ve bâb isimlerinde kırmızı mürekkep kullanılmıştır. Hicri 1088 (M.1678) tarihinde Osman b. Şaban Nusuni tarafından istinsah edilmiştir.
d) İstanbul Köprülü Yazma Eserler Kütüphanesi Nüshası
İstanbul Köprülü Yazma Eserler Kütüphanesine kayıtlı dört eser bulunmaktadır:
28
d.1.) İstanbul Köprülü Yazma Eserler Kütüphanesi, Mehmet Asım Bey Koleksiyonunda, 34 Ma 102/1 arşiv numarasında, İslam konu başlığında kayıtlıdır. Arapça olarak yazılmış olan eser, 1-69 varakları arasındadır. Hicri 1000 (M.1592) tarihinde istinsah edilmiş olup kaynaklarda müstensihine rastlanılamamıştır. Eserde kitap ve bâb başlıkları kırmızı mürekkeple yazılmıştır.
d.2.) İstanbul Köprülü Yazma Eserler Kütüphanesi, Atıf Efendi Koleksiyonuna 34 Atf 2817/33 arşiv numarasında, İslam konu başlığında, Kitâbü’l-Hutut ve’l-Ahkam adıyla kayıtlıdır. Arapça olarak yazılmış, 70-83 varakları arasında olup Müstensihi Ahmed b. İsmail’dir. Kaynaklarda istinsah tarihine rastlanılamamıştır. Eserde kitap ve bâb isimlerinde kırmızı mürekkep kullanılmıştır.
d.3.) İstanbul Köprülü Yazma Eserler Kütüphanesi, Atıf Efendi Koleksiyonunda 34 Atf 864/2 arşiv numarasında İslam konu başlığında yer almaktadır. Arapça olarak yazıldığı bilgisi bulunmakta, yazı çeşidi hakkında bilgiye rastlanılamamaktadır. Eser 40-93 varakları arasındadır. Müstensihi ve istinsah tarihi hakkında bilgi bulunmamaktadır. Kitap ve bâb isimleri kırmızı mürekkeple yazılmıştır.
d.4.) İstanbul Köprülü Yazma Eserler Kütüphanesi, Atıf Efendi Koleksiyonunda 34 Atf 1012/2 arşiv numarasında İslam konu başlığında yer almaktadır. Arapça yazı ile yazıldığı, fıkıh eseri olduğu bilgisi mevcuttur. Varak sayısı 1-148 olan eserin müstensihi ve istinsah tarihine rastlanılamamıştır. Eserde kitap ve bâb başlıklarında kırmızı mürekkep kullanılmıştır.
e) Kastamonu İl Halk Kütüphanesi Nüshası
Kastamonu İl Halk Kütüphanesinde bu eser üç tane bulunmaktadır.
e.1.) Kastamonu İl Halk Kütüphanesi koleksiyonunda, 37 Hk 700 arşiv numarasında, İslam Dini- Fıkıh konu başlığında yer alan eser, 198x148-140x75 mM. Ölçüsünde, 15 satırlı, 15+76+9, Talik kırması hattı ile arma filigranlı kâğıt üzerine yazılmıştır. İstinsah tarihi ve müstensihi hakkında bilgi bulunmamaktadır. Eserde kitap ve bâb başlıkları kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Bazı Âyet-i Kerîmelerin üstlerinde çizgi bulunmaktadır. Eserin başında kitabın fihristi yer almaktadır.
29
e.2.) Kastamonu İl Halk Kütüphanesi koleksiyonunda, 37 Hk 581/4 arşiv numarasında, İslam Dini- Fıkıh konu başlığında yer alan eser, 195x120-135x65 mM. Ölçüsünde, 19 satırlı,139b-201b yaprakları arasında olup, birleşik harf filigranlı kâğıt üzerine talik yazı türü ile yazılmıştır. Kahverengi meşin ciltli eserin kitap ve bâb başlıkları kırmızı mürekkeple yazılmıştır. İstanbul’da istinsah edilmiş, istinsah tarihi H. 1047 (M.1636) olup, müstensihi hakkında bilgiye rastlanılmamıştır.
e.3.) Kastamonu İl Halk Kütüphanesi koleksiyonunda, 37 Hk 2457 arşiv numarasında, İslam Dini- Fıkıh konu başlığında yer alan eser, 197x70-172x45 mM. Ölçüsünde, 17 satırlı, II-86 yaprakları arasında olup, abadî kâğıt üzerine talik yazı türü ile yazılmıştır. Kahverengi meşin ciltli eserin kitap ve bâb başlıkları ve cetveller kırmızı mürekkeple yazılmıştır. İstanbul’da istinsah edilmiş, istinsah tarihi H. 1026 (M.1616), müstensihi Mustafa b. Ahmed Tosyevî’dir.
f) Kütahya Vahidpaşa İl Halk Kütüphanesi Nüshası
Kütahya Vahidpaşa İl Halk Kütüphanesi koleksiyonunda, 37 Va 2434 arşiv numarasında yer alan eser, 135x235-185x280 ölçüsünde, 33 satırlı, 21 yaprak olup, nesih, talik yazı türü ile yazılmıştır. Kahverengi meşin ciltli eser siyah mürekkeple yazılmış olup mülevven değildir. İstinsah tarihi ve müstensihi hakkında kaynaklarda bilgiye rastlanılmamıştır.
g) Konya İl Halk Kütüphanesi Nüshası
Konya İl Halk Kütüphanesi koleksiyonuna, 42 Kon 2698 arşiv numarasıyla kayıtlı, İslam konu başlığında yer alan eser, 200x115-105x50mm ölçüsünde, 102 yaprak, 17 satırlıdır ve Arapça talik hattı ile yazılmıştır. Kahverengi meşin mukavva çarkuşe bir cilt içerisindedir. Söz başlarında kırmızı mürekkep kullanılmıştır. Müstensihi Ahmed Yahya b. Hüseyin Muḥammed olan eserin istinsah tarihine ulaşılamamıştır.
2.1.3. Eserin Diğer Fıkıh Eserlerinden Farkı
Eserin adının fıkıh hükümleri olması dolayısıyla doğrundan diğer fıkıh kitapları gibi olduğu akla gelmektedir. Ancak konuların tanımının yapılıp
30
hükümlerinin açıklandığı diğer eserlerden ziyâde fıkhî terimler, kitaplara ve bâblara isim olarak verilmiş kelimelerin anlamları, kökenleri incelenmiştir.
Hanefî fıkıh eserleri içerisinde meşhur olan ‘Abdu’l-Ġanî el-Ġuneymî el- Meydânî’nin el-Lubâb fî Şerḥi’l-Kitâb adlı eseri ile el-Muṣannifek’in el-Ḥudûd ve’l-
Aḥkâmu’l-Fıḳhiyye eserindeki aynı konulara baktığımızda bu farkı çok açık
görmekteyiz.
Örneğin Kitâbu’t Tahare bölümünde Lübâb’da taharet kelimesinin lügat anlamı, ıstılah anlamı verilmiş sonrasında konu ile ilgili Âyet-i Kerîme ile örnek verilerek hükmüne geçilmiştir. Daha sonra taharetin farzları, sünnetleri, abdesti bozan haller gibi çeşitli başlıklar altında tek tek şer’i yönden incelenmiştir.
Ele aldığımız bu eserde ise aynı konu başlığı çoğul yapıda ele alınmış, önce lügat, sonra ıstılah anlamı verilerek başlanmış, sonrasında kelimenin damme harekesi ile okunduğu zaman mastar olduğu, bu şekilde ne anlama geldiği açıklanmıştır. Konunun genelde ve özelde ne anlama geldiği bilgisi verilmiştir. Hükümler hakkında ise kısa bilgilerle yetinilmiştir.
2.1.4.Eserin Yazılış Sebebi
Eser, genelde İslam fıkhı, özelde Hanefî mezhebinin fıkhî tarifleri, ıstılah anlamları ve fıkhî hükümleri hakkında bilgi vermektedir. Hanefî kaynaklarının tertibine göre düzenlenmiş olup, bu alandaki ehil olmayanların yazdığına altarnatif olarak, fıkhî lafızlar, bölümlere isim olmuş kelimeler ve diğer açıklama gerektiren kelime ve konuları açıklamak amacı ile kaleme alınmıştır. 114
2.1.5. Eserde Kullanılan Kaynaklar
Eserde alanının önde gelen âlimlerinin yazmış olduğu çeşitli fıkıh ve lügat kaynaklarından faydalanıldığını görmekteyiz. Bunlar: Mahmûd b. Ahmed b. Ubeydullâh b. İbrâhîm b. Ahmed Burhânüşşerîa (ö. 747/1346) Vikâyetü’r-rivâye fî mesâili’l-Hidâye, Hanefî fakihlerinden Ebu’l Ḥasan Burḥâneddîn ‘Ali b. Ebû Bekr el- Merğinânî (ö.H.593/M.1197) el-Hidâye, Ebû Amr b. Cemâluddîn b. Ḥâcib (ö. H.646/1248) Muḫtaṣar, Maḥmud b. Ömer ez-Zemaḥşerî (ö.H.494/M.1101) Keşşaf,
31
Ebû Bekr Şemsu’l-Eimme Muḥammed b. Ebî Sehl Ahmed es-Serahsî (ö.H.493/1090) Mubsût, Ebû Bekr ‘Alâaddîn Muḥammed b. Aḥmed Ebî Aḥmed es-Semerkandî (ö. H.539/1144) Tuḥfetu’l-Fuḳaha, Ebu’l-Fetḥ Nâsıru’d-dîn b. ‘Abdu’s-Seyyid b. Alî İbnu’l-Mutarrizî (ö. H. 610/1213) el-Muġrib fî Tertîbi’l-Mu‘rib, Ebû Nasr İsmâîl b. Ḥammâd el-Cevherî (ö.H. 400/1090) Sıḥaḥ fi’l-Luġa, Hz.Ali’ye nisbet edilen Nehcu’l- Belâġa, Muḫtar b. Maḥmûd b. Muḥammed ez-Zâhidî el-Ġazminî (ö. H. 658/1260) Ḳunyetu’l-Munye li-Tetmîmi’l-Ġunye ve el-Muṣannifek’in şerh etmiş olduğu Şerhu’l- Viḳâye ve Şerḥu’l-Hidâye.115
el-Muṣannifek, eserinde âlimlerin ve meşhur din âlimlerinin görüşlerine de yer vermiştır. Bu kişiler:
Hz Ali (r.a.), Ebû Hanîfe, İmam şâfii, İmam Mâlik, İmam Muḥammed, İmam Züfer, Aḥmed b. Hanbel, Ḥasan el-Baṣrî, Ca‘fer et-Tâhâvî, Şeyḫ ebu’l-Ḥasen el-Kerḫî, Ebû Ḥafs, el-Cevherî, Ebû ‘Abîd, Şeyḫul İslam Cevâhirzâde, ‘Ali b. Muḥammed el- Pezdevî, Ebu’l-Leys, Muḥammed b. Şuca‘, en-Nâṣuḥî, Muḥammed b. Şuca‘, Bişr b. Ġıyâs, Kadı Han’ın görüşleri ve şâir Nabiġa’dan, beyit yer almaktadır.
2.2. ESERDE KULLANILAN METOD