1.1.3. Türkçede Zaman
1.1.3.2. Şimdiki Zaman
Konuşma zamanında meydana gelen olay ya da durumlar için kullanılan bir zaman dilimidir. Bu zaman dilimine göre olaylar konuşma zamanı öncesi veya sonrasında başlayıp devamlılığını sürdürmektedir8. Gerçek zamanda uzun bir süreci kapsayan
şimdiki zamanı Türkçede -(I)yor, -mAktA ve -mAdA9 ekleri karşılar. Bunlar arasında
en yaygın olarak kullanılan ek -(I)yor’dur. Şimdiki zamanı karşılayan bu ekler, olayın bitmediğini yani olayın devam ettiğini ve sürerliliğini gösterir.
-mAktA ve -mAdA eklerine göre -(I)yor eki her zaman içinde bulunulan zamana işaret etmeyebilir. Konuşma zamanı dışında geçmiş, geniş ve gelecek10 zamana da atıf
yapar. Dolayısıyla geçmiş ve gelecek zaman arasında köprü vazifesi görür. Söz
8 Şimdiki zaman dilimi, çok kısadır. Konuşma zamanı noktasını yani içinde bulunulan anı gösterir.
Biri geçmiş zamanda yaşanmış, bitmiş olan geçmiş zaman ve henüz yaşanmamış fakat yaşanılacak olanın zihinde tasarlandığı gelecek zaman olmak üzere iki zamanın varlığı düşünülebilir (Üstünova, 2005: 188). Şimdiki zaman diğer zaman noktalarına göre gerçekleşmesi en kesin olayları kapsar. Burada olaylar konuşma zamanına göre ya önce başlamıştır ya da konuşma zamanında gerçekleşmiştir (Demirgüneş, 2007: 4). Ayrıca bk. Aksan (2016: 183-187).
9 Göksel ve Kerslake (2005: 286)’e göre, Türkçenin şimdiki zaman işareti yoktur. Sözlü cümlelerde
şimdiki zaman (i) genellikle ilerleyici görünüşün bir belirteci -(I)yor, daha az yaygın - mAktA ve (ii) geçmiş kopula işaretleyicisi -(y)DI’nın bir kombinasyonu ile gösterilir.
10 Şimdiki zaman hem gelecek zaman hem geniş zamanı gösterir. Anlamı pekiştirmek için gelecek
zamanı ifade eden bu zaman diliminin geniş zamanla arasında sınır çizmek kolay değildir (Acarlar, 1969: 252).
24
gelimi “Geçen hafta hastaneye gidiyor ve orada baygınlık geçiriyor.” ifadesinde geçmiş zamana ait bir olay söz konusudur ve şimdiki zaman eki -(I)yor bu cümlede geçmiş zamanı ifade etmektedir. Akşehirli, geçmiş zamanı işaretleyen -(I)yor ekinin görülen ya da öğrenilen geçmiş zamanı göstermesinin zaman sıralaması açısından herhangi bir farklılık oluşturmayacağını vurgular. Her iki durumda olay konuşma zamanı öncesinde gerçekleşir (2010: 35). Geniş zaman, uzun bir zaman dilimini ifade eder. Dolayısıyla geçmişte başlayıp devam eden olaylar geniş zamanı işaretler. Şimdiki zaman, geniş zaman dilimi içinde kullanılır ve bu -(I)yor eki ile gösterilir: “Her sabah erken uyanıyor.” Bunun yanında -(I)yor işaretleyicisi konuşma zamanı itibariyle gelecek zaman noktasına da atıf yapar: “Haftaya spora başlıyorum.” ifadesinde gelecek zamana dair yapılan bir plan vardır ve fiilde yer alan hareket şimdiki zaman ekiyle işaretlenmiştir. Dolayısıyla bu örnekte şimdiki zamandan bahsedilemez. -(I)yor eki geçmiş zaman noktasından başlayarak konuşma zamanı sonrasında da devam eden olayları aktarır. Örneğin, “Senelerdir sana ulaşmaya çalışıyorum.” cümlesi konuşma zamanı öncesinde başlayıp hala devam eden olayı gösterir.
Zaman çizgisi üzerinde geniş bir yayılım gösteren ve şimdiki zamanı karşılayan – mAktA, -mAdA ve -(I)yor ekleri odaksıllık11 (focality) açısından birbirinden farklılık gösterirler. Bu farklılığa göre, -mAktA ve -mAdA ekleri -(I)yor’a göre daha fazla odaksıldır. Söz gelimi, “Babam telefonla konuşmakta.” cümlesinde konuşma zamanı ile olay zamanı kesişmektedir ve yüksek odaklılık gösterir. Gerçekleşen olayda odaksıllık yoksa genel şimdiki zaman söz konusudur. Genel şimdiki zaman odaksıllık içermez ve iki kategoriye ayrılır: Sürekli şimdiki zaman, alışkanlık içeren şimdiki zaman. Sürekli şimdiki zaman, uzun bir zaman dilimine yayılım gösterir ve -(I)r/- (A)r ekleri ile gösterilir: “Küçüklüğünden beri yazar.” Alışkanlık içeren şimdiki zaman, her zaman yapılan olayları ifade etmek için kullanılır ve -(I)r/-(A)r ekleri ile gösterilir: “Her sabah limonlu su içer.” (Aydemir, 2010: 19)12. Şimdiki zaman ekleri
diğer zaman eklerine göre odaksıllık gösterirler. Odaksıllık gösteren bu eklerde konuşma zamanı ile olay zamanı eş zamanlı olarak gerçekleşir. Konuşmacı bu
11 Odaksıllık, Johanson’un görünüş kuramında yer alan önemli bir kavramdır. Görünüş ekleriyle
işaretlenen bu kavram, görüntüleme alanının bağıntılı darlığı, bakış açısını çevrelemesi ve psikolojik yoğunlukla alakalı bir değişkendir. Bakış açısına göre odaklı ve odaksız olmak üzere iki kategoriye ayrılır. Odaklı olanlar, yüksek odaklı ve düşük odaklı olarak derecelendirilir (Aslan Demir, 2016: 37).
25
noktada olaya doğru yoğunluk gösterir. Yani olayın gerçekleşmesinde tek bir ana yoğunlaşılır.
Şimdinin geleceği ve (tarihsel) geçmişi de dâhil olmak üzere çeşitli kullanımları vardır. Temel olarak, zaman içindeki mevcut noktayı içeren bir zaman aralığını ifade eder. Şimdiki zaman, hem referans zaman hem de konuşma eyleminin zamanı ile çakışan olayları ifade eder (Binnick, 1991: 455). Uzun’a göre birçok dilde farklı görevler üstlenen şimdiki zaman (2004: 152) eki -(I)yor cümlelere belirteç yerleştirme yoluyla sürme aktarır. Örneğin, (a) “Ali iki günden beri çalıştı.” ifadesi ile (b) “Ali iki günden beri çalışıyor.” cümlelerine yerleştirilen iki günden beri belirteci (a)’da belirteç öbeğine izin vermez fakat (b)’de belirtecin bulunması herhangi bir sorun çıkarmaz (1998: 9). Cümleye yerleştirilen iki günden beri, olayın başladığı andan bu yana devam eden ve bitişsiz bir zaman dilimini gösteren belirteçtir. Dolayısıyla bu belirteç cümleye süreklilik anlamı aktarır ve buna izin veren -(I)yor ekidir.
-mAktA ve –mAdA ekleriyle beraber -(I)yor eki planlanmış olaylardan bahsederken gelecekteki referanslarla düzenli olarak kullanılır: “Yarın Londra’ya gidiyoruz.” Gelecekte planlanan olayların ifadesi için -(I)yor’un kullanılması, konuşucunun planladığı olayı gerçekleştireceği konusunda güçlü bir güven duygusu verir (Göksel ve Kerslake, 2005: 287).
-(I)yor ekine göre yüksek odaksıllık gösteren -mAktA13 eki için Aydemir, konuşulan zaman ile anlatılan zamanın örtüştüğünü belirtir. Bu zamansal örtüşmede olaya karşı yoğunluk vardır. -(I)yor eki ise daha az odaksıllık yanında planlama anlamı da ifade eder (2010: 35). Odaksıllık kavramının temel alındığı bu zaman diliminde önemli olan olayları konuşma zamanı noktasına göre ele almaktır.
Lewis, geçmişte başlamış ve halen devam eden eylemleri gösteren bu zaman diliminin belirsiz süreçleri anlatmak için de kullanılabileceğini belirtir: “İki senedir bu evde oturuyor, Burada haziran ayından beri oturuyor.” -mAktA ekinin konuşma zamanında meydana gelen olaylar için kullanılabileceğini ve olumsuz şeklinin
13 -mAktA ile -(I)yor eki arasında belirli bir işlev farkı yoktur. -mAktA eki de şimdiki zamanda
gerçekleşen olayları göstermek için kullanılır. Ayrıldıkları nokta -mAktA ekinin gelecek zaman anlamında kullanılamamasıdır. Çünkü bu ek ile gösterilen olay başlamış durumdadır. -(I)yor henüz başlamamış olaylar için de kullanılabilir: Biraz sonra geliyorum. -mAktA, yazı dilinde şimdiki zamanı ifade eder (Ergin, 2013: 298).
26
‘almakta değilim’ şeklinde olduğunu belirtir (2001: 109,112). Geçmiş zamanda başlamış fakat bitmişlik göstermeyen bu eylemler konuşma zamanı noktasına göre zaman çizgisinde belirsizlik gösterir.
Bu zaman diliminin bazen geniş zaman olarak adlandırıldığını ifade eden Underhill (1976: 147-149)’e göre şimdiki zamanın iki önemli kullanımı vardır. İlk olarak yazılı ve sözlü dilde alışılmış ya da tekrar edilen eylemleri ifade etmek için kullanılır. Bu kullanımının yanında verilen eylemi gönüllü olarak gerçekleştirmek de için kullanılır.
Hieber (2007: 34), şimdiki zamanın fiil üzerinde belirtisiz bir şekilde bulunduğunu ya da Ø ile işaretlendiğini söyler. Sadece iki durumda ortaya çıkmıştır: şimdiki zaman isim hali yapıları ve şimdiki ilerleyici fiiller. Şimdiki zaman “Kitap masanın üzerinde.” ifadesinde olduğu gibi fiilin olmadığı cümlelerde de yer alır. Süreklilik işaretleyicisi fiilde şimdiki zamanı belirtmenin tek yolu olabilir.
Şimdiki zamanı işaretleyen -mAktA eki geçmiş, şimdiki ve gelecek zaman yerine kullanılabilen -(I)yor’a göre zaman çizgisi üzerinde belirli bir yeri işaretlemektedir. Kullanıldığı cümlelerin anlamlarına daha çok nesnellik kattığından dolayı bilimsel içerikli metinlerde kullanılır. -(I)yor eki daha az resmi olup konuşmalarda yaygınlık gösterir. Aslında her iki ek arasında biçimsel bir fark bulunmaktadır. Hem odaksıllık hem başka zamanlara atıf yapmaları bakımından ele alınan bu ekler konuşma zamanında gerçekleşen eylemler için kullanılır.