I. BÖLÜM
2. Şiir ve Edebiyat Alanında Seyyid ve Şerîfler
Toplumu etkileyen, belli kitleleri peşinden sürükleyen insanların, şiir ve edebiyat alanında ileri olmaları, en azından iyi birer hatip olmaları sık rastlanılır bir durumdur. Seyyid ve şerîfler de zaman zaman kitleleri peşlerinden sürüklemiş, karizma sahibi insanlardır. Onların kendilerini, edebiyat alanında yetiştirmelerinin gereği ortadadır. Zaten şiir ve edebiyat gerek cahiliye döneminde gerekse Hz. Peygamber döneminde Arap toplumunda önde bir kültür unsurudur. Özellikle şiir o dönemin haberleşme unsuru, şairler de medyası olarak görülebilir. Ferdî ve toplumsal hayatın her ögesi şiirlerde işlenmiştir. Dolayısıyla siyasetten dinî hayata, aşktan ekonomik hayata kadar pek çok alanda şiirler söz konusudur.
978 Varol, Ehl-i Beyt Nesli, s. 223. 979 Kettânî, age., I/86.
Ca‘fer Sâdık, Abdullah b. Hasan ve oğulları Muhammed ve İbrahim, Abbâsîler’in ilk döneminin en meşhur hatipleri olarak sayılmıştır.980 Bu normal kabul edilmelidir, çünkü söz
konusu şahıslar gerçekten toplumlarında iz bırakmış kişiliğe sahip insanlardır. Ca‘fer Sâdık’ın şiirlerini, Şîî kaynaklar derlemiştir.981 Abdullah b. Hasan’ın Halife Seffâh’a karşı söylediği
beyitler982 başına epey iş açmış görünmektedir. İki oğluna vasiyette bulunurken,983 oğlu
Muhammed’in başı, önüne getirildiği zaman söylediği beyitler984 kaynaklarımızda yer
almaktadır.985
Gözü yaşlı biri olduğu için zü’d-dem‘a (gözü yaşlı) diye lakabı bulunan986 Hüseyin b.
Zeyd b. Ali, babası Zeyd ve kardeşi Yahya’nın ölümlerinden dolayı çok ağlamış ve dizeler söylemiştir.987
Araştırmamız içerisindeki dönemde edebî yönden en parlak şahsiyet hiç şüphesiz Muhammed Nefsü’z-Zekiyye’dir. Onun hurûcu esnasındaki şiirlerini kaynaklarımız bize nakletmiştir.988 Ancak o, şairliğinden daha çok hutbeleri ve mektupları ile ün kazanmıştır.
Muhammed’in Mansûr’a karşı hareketinde Medine’de minbere çıkarak halka okuduğu hutbe, Abbâsîler’e muhalif grupların irad ettikleri siyasî hutbelere güzel bir örnek teşkil eder.989
Onun edebî yönünü bize en iyi aksettiren hiç şüphesiz Mansûr’la yazıştıkları mektuplardır.990
980 Demirayak, age., s. 142. 981 Emîn, A‘yân, I/676.
982 Hatîb Bağdâdî, age., IX/432 İbn Abdirabbih, age., V/74; Dâvûdî, age., s. 82. Seffâh ile mektuplaşması
esnasında irad ettiği beyitler için bkz. Belâzurî, age., III/310; Ya‘kûbî, age., II/358; İbn Abdirabbih, age., V/86.
983 Ahmed Zeki Safvet, Cemheratü Hutabi’l-Arab fî Usûri’l-Arabiyyeti’z-Zâhira, Kâhira, 1381/1962, III/39. 984 Safedî, age., III/298; Ahmed Zeki Safvet, age., III/40.
985 Bütün şiirleri için bkz. Isfehânî, Eğanî, XXI/124-138. 986 Mervezî, age., s. 38; Dâvûdî, age., s. 210.
987 Belâzurî, age., III/453; İbn Manzûr, age., VIII/91.
988 Cüheyne Dağı’ndan kaçarken, cariyesi düşmüş ve ona ait olan çocuğu ölmüştür. Muhammed bu olay üzerine
bir şiir söylemiştir. Taberî, age., VII/535; İbnü'l-Esîr, age., III/559. Kendisine biat edenlerle ilgili kitapları yaktıktan ve kılıcını kınından çıkardıktan sonra “Gaspçılara karşı galip gelmede utanılacak bir şey yoktur./Arslanın sinekten korkması diye bir şey yoktur.” anlamında şiir irad etmiştir. Safedî, age., III/298. Yine hurûc ettiğinde ölüm ile ilgili bir şiir söylemiştir. Belâzurî, age., III/330.
989 El-Kâlî, Ebû Ali İsmail b. Kasım el-Bağdâdî (356/960), el-Emâlî, Beyrut, 1344/1926, III/120; Ahmed Zeki
Safvet, age., III/38; Demirayak, age., s. 14.
990 Belâzurî, age., III/323-325; Müberrad, age., VI/113-117; Taberî, age., VII/566-571; İbnü'l-Esîr, age., III/568-
Mansûr ve Muhammed arasında karşılıklı yazılan bu harika mektuplar sebebiyle bu hareket, diğer isyanlardan farklılık göstermektedir. Bu mektuplar, siyasî, mantıkî ve dinî delillerle doludur.991 Bu mektuplar Arap Edebiyatı tarihi açısından da önem arz etmektedir.992 Bu
mektuplar, yazılmış siyasî mektupların en güzel ve orijinal örneklerindendir.993 Müberrad
onları “gerçekten çok güzel ve hoş”994 diye tavsif etmektedir. Bunlar edebiyat şaheserleridir.995
Muhammed ile aynı kaderi paylaşan kardeşi İbrahim, taraftarlarını ağlatacak derecede iyi bir hatip996 ve de bir şairdir.997 Onun hanımına sevgisini ifade eden beyitleri,998 ağabeyi
Muhammed hastalandığında999 ve ağabeyinin vefat haberini aldığında söylediği şiirleri,1000
kaynaklarımızda yerini almıştır. Mufaddal b. Muhammed, Mansûr’un ordusuna karşı dururken İbrahim’in yanında olduğunu, onun beyitler söylediğini, her seferinde İbrahim’e beyitlerin kime ait olduğunu sorduğunu, onun da “Hendek Günü…” “Sıffin Günü…” diyerek onların kim tarafından ne zaman söylendiğini haber verdiğini anlatır.1001 İbrahim Basra’da
gizlenirken Mufaddal’ın yanında gizlenmişti. İbrahim ondan mütalaa etmek için Arapların divanını istedi. Güç yetirebildiği kadar ona getirdi. İbrahim’e seksen kaside öğretti. İbrahim öldüğünde Mufaddal onları çıkarttı ve Mufaddaliyat diye isimlendirdi.1002 Isfehanî’nin
rivayetinde ise İbrahim’in onlar arasından bir müstakil kitap oluşturduğu, kendisi ölünce Mufaddal’ın onları çıkarıp “İhtiyâru’l-Mufaddal” ismiyle kendisine nispet ettiği, onların yetmiş kaside olmasına karşın Mufaddal’ın sayıyı yüz yirmi sekize çıkardığı ifade edilmektedir.1003
991 Şelebî, age., III/208. 992 Zorlu, age., s. 261.
993 Işş, age., s. 37; Muhammed Cemâlüddîn Sürûr, age., s. 197. 994 Müberrad, age., III/125.
995 Ömer Fevzî Faruk, Medhal, s. 108. 996 Isfehânî, Mekâtîl, s. 289.
997 Ziriklî, age., I/41. 998 Isfehânî, Mekâtîl, s. 273. 999 Safedî, age., VI/32.
1000 Belâzurî, age., III/333; Mes‘ûdî, Mürûc , II/177; Isfehânî, Mekâtîl, s. 268, 294; İbnü'l-Esîr, age., III/577;
Dâvûdî, age., s. 84.
1001 Safedî, age., VI/32-33. 1002 Dâvûdî, age., s. 88.
Muhammed’in diğer kardeşleri Mûsâ,1004 Yahya1005 ve İdris’in1006 de şiirleri vardır.
Mansûr, Medine valisi Şerîf Hasan b. Zeyd’e, İbrahim b. Abdillah’ın başının kimin olduğunu sorduğu zaman o, şiirle cevap vermiştir.1007 İdrisîler Devleti’nin II. İdris’i, halife olarak
kendisine biat edildiği zaman halka bir hutbe irad etmiştir.1008 Yine değişik yerlerde ve
zamanlarda İdris b. İdris şiirler irad etmiştir.1009 Bu şiirlerin bir kısmını veren Safedî, onun
fasih bir şair olduğunu söylemektedir.1010 Sahıbü Fâh Hüseyin b. Ali, kendisine katılacaklarını
söyledikleri halde sözlerinde durmayarak onunla birlikte hareket etmeyen bir topluluk hakkında bazı beyitler söylemiştir.1011 Muhammed Nefsü’z-Zekiyye’nin oğlu Ali, babası ve
ailesinin öldürülmesinden sonra Hind bölgesine gitmiş ve oranın bir bölgesinin hanına yazdığı mektupta bir şiire yer vermiştir.1012 Mûsâ b. Abdillah’ın oğlu Abdullah, kendisine şiir okuyan
birine şiirle cevap vermiştir.1013 Yine İsa b. Zeyd’in bir şiiri,1014 Muhammed b. Ca‘fer’in birisi
Nasr b. Şebib ile konuşması esnasında irad ettiği olmak üzere1015 şiirleri1016 kaynaklarımızda
yer almıştır. Safedî, Muhammed b. Ca‘fer’e hatîb ve şair demektedir.1017 Mûsâ Kâzım’ın1018 ve
oğlu Ali Rızâ’nın şiirleri1019 ise Şîî kaynaklarda yer almaktadır.
1004 Merzubânî, age., s. 378-379; Dâvûdî, age., s. 91; Ziriklî, age., VIII/275.
1005 Kendisine yeğeni, hurûcu esnasında neden başarılı olamadığını sorduğunda o, Huyey b. Ahtab’ın şiiriyle
cevap vermiştir. Isfehânî, Mekâtîl, s. 393.
1006 Safedî, age., VIII/319. 1007 Dâvûdî, age., s. 89.
1008 Fudaylî, age., s. 10; İbnü’l-Kâdî, age., s. 25.
1009 Safedî, age., VIII/314-315, 319; Dâvûdî, age., s. 130; İbnü’l-Kâdî, age., s. 31. 1010 Safedî, age., VIII/315.
1011 Taberî, age., VIII/202. 1012 Merzubânî, age., s. 283-284. 1013 Merzubânî, age., s. 423.
1014 Isfehânî, Mekâtîl, s. 348; Dâvûdî, age., s. 229. 1015 Isfehânî, Mekâtîl, s. 426.
1016 Safedî, age., II/337-339. 1017 Safedî, age., II/337. 1018 Emîn, A‘yân, II/10.