Stres ile teorik ve ampirik bağlantısı bulunan tükenmiĢlik, depresyon, psikosomatik hastalıklar gibi kavramlar ile stresin sonuçlarına iliĢkin bazı bilgiler çalıĢmanın devamında özetlenmiĢtir.
TükenmiĢlik ve stres birbirinden farklı kavramlar olmasına karĢın oluĢum ve ilerleme süreçleri incelendiğinde aralarındaki yakın iliĢki ortaya çıkmaktadır. Yoğun çalıĢma koĢulları altında insanlar ile yakın etkileĢimin zorunlu olduğu iĢler, tükenmiĢlik sorununun çalıĢan bireylerde en yoğun görüldüğü iĢ grupları arasında ilk sıradadır. Yapılan incelemelerin sonuçları bize tükenmiĢliğin kiĢinde duygusal kaynakların tükenmesiyle ya da azalmasıyla, insan iliĢkilerinde yaĢanan duyarsızlıkla, mesai arkadaĢlarının ya da müĢterilerini umursanmamasıyla ve kiĢinin yaptığı iĢle ilgili taĢıdığı baĢarısızlık hissiyle tanımlanmaktadır.
Bireyin stres düzeyinin ortalamanın üzerinde bulunması ve bu streste kronik evreyi yakalamıĢ olması bireyin söz konusu psikolojik sorunlara maruz kalması için ön koĢul olarak ortaya çıkmaktadır. Bireyde artan ve kronikleĢen stres düzeyi,
40
Picincu, a.g.e. s. 1
41
22
tükenmiĢliği tetikleyiĢi göz önüne alındığında tükenmiĢliğin, stresli evreler sonrası ortaya çıkan bir sonuç olduğu ileri sürülebilir42.
Depresyon çoğunlukla insan yaĢantısını normal akıĢı sırasında bireylerin karĢılaĢtığı sorunların bir neticesi olarak oluĢan ve ortaya çıkması ile birlikte uykusuzluk, kilo kaybı, dikkatin toplanmasında güçlük çekme belirtileri gösteren hastalık türü olarak tanımlanır. Temelde iki ana sebeple ortaya çıkan depresyon, içsel nedenler baĢlığı altında daha çok biyolojik nedenler kaynaklı, dıĢsal neden olarak özetlenen durumlarda ise sosyolojik ve sosyal psikolojik faktörlerin uzantısı olarak belirginleĢmektedir. Stresin oluĢumunda organizmanın maruz kaldığı içsel ve dıĢsal uyarıcıların, fizyoloji ve ruh sağlığında yarattığı gerginlik hesaba katıldığında stres ve depresyon kavramlarının hem nedenleri hem de belirtileri açısından birbirleri ile örtüĢtüğü görülmektedir. Buna karĢın düĢük seviyeli stres, depresyona iĢaret etmemektedir.
Stresle iliĢkili olan çeĢitli psikosomatik rahatsızlıklar astım, ülseratif kolit, bağırsak ülserleri Ģeklinde sıralanabilir. Söz konusu rahatsızlıklardan bazıları hem stresin bir belirtisi hem de bir sonucu olarak değerlendirilebilir43.
Stresin birey üzerindeki sonuçları ile ilgili incelemelerin sonucunda etkin faktörler 3 ana baĢlıkta toplanabilmektedir. ÇalıĢmanın devamında bu ana unsurlar açıklanmaya çalıĢılacaktır.
Stresin sonuçlarının inceleneceği ilk baĢlık fizyolojik sonuçlar Ģeklinde belirtilebilir. Yapılan araĢtırmalar yaygın hastalıklara neden olan birçok bakteri, virüs, zararlı madde veya her türlü dıĢ etkinin yarattığı sorunların yanında yüksek stresin bireylerde ağır rahatsızlıklara sebebiyet verdiğini ortaya koymaktadır. Bireylerin , ve psikolojik farklılıklarına ve profillerine göre değiĢen tepkiler verdiği stres kaynaklı hastalıklar yine bireylerde farklı sonuçlara neden olabilmektedir. Buna karĢın kesin olarak bilinen durum her bireyin fiziksel ve psikolojik açıdan zayıf yönleri sürekli olarak stres karĢısında tehlike altındadır. Sindirim sisteminde yavaĢlamalar, yüksek
42
Atkinson, a.g.e., s. 609
43 M. ġerif ġimĢek vd., DavranıĢ Bilimlerine GiriĢ ve Örgütlerde DavranıĢ. 8. Baskı. Gazi Kitabevi.
23
tansiyon, kilo kayıpları veya aĢırı kilo almalar, kalp atıĢlarında, kan basınçlarında ve solunum sıklıklarında artıĢ, göz bebeklerinde büyümeler, bütün duyumlarda artıĢlar, hareket sistemi hastalıkları, göbekte yağ birikimi, düzensiz adet kanamaları ve migren ağrıları stresin fizyolojik sonuçları arasında ana baĢlıklar olarak öne çıkmaktadır44.
Stresle baĢa çıkmak amacıyla metabolizma, stresin fizyolojik sonuçlarına karĢı bazı duygusal tepkiler gösterir. Karamsarlığın veya depresyonun yanıt olarak kabul edildiği bu durumlar uyarıcıların ya da denge durumundaki değiĢmenin bir kayıp gibi yorumlanıĢına neden olan duygular olarak ortaya çıkar. Duygusal dengenin bozulmasında ana rol kaynağı olmaları nedeniyle de psikolojik rahatsızlıkların baĢlangıcı haline gelebilen bu duygular çalıĢanların veya sosyal hayatta taĢınan kimliklerin zarar görmesine neden olabilmektedir. Stres sonucunda bireylerde en yoğun gözlemlenen rahatsızlıklar ise endiĢe, depresyon, uykusuzluk ve psikolojik yorgunluk Ģeklinde sıralanabilir.
Stresin davranıĢsal sonuçlarına değinilmesi gerekirse de insanların günlük yaĢamlarında pek çok stres vericiyle karĢılaĢtığı belirgin bir gerçek olarak ortaya çıkmaktadır. KarĢılaĢılan durumlara göre bedensel ve ruhsal dengesini korumaya çalıĢan ve bu nedenle de önlemi insan, yaĢamını düzenli tutma eğilimini korumaya çabalamaktadır. Stresin genel geçer durumda olmadığı zamanlarda ve özellikle de insanın direnme gücünü aĢtığı zamanlarda etkiye karĢılık veren tepkilerde insan için zararlı bir hal alabilmektedir45.
Strese yönelik davranıĢsal tepkilere iki ana baĢlık altınca incelenebilmektedir. BaĢlıklardan ilki olarak tanımlanan aktif davranıĢlar, genel olarak stres oluĢturucu etmene doğrudan etki ederek onu imha etme amacı taĢıyan kavramlardır. Daha çok ''kaçmak'' temalı olan pasif davranıĢlar ise stres ortamından bir süre için uzaklaĢmak, enerji toplamak ve sonrasında dönüĢ yaparak stres oluĢturucu faktörü ortadan kaldırmayı amaçladığı taktirde yararlı olmaktadır. Özetle insan organizması strese karĢı “aktif ve probleme yönelik” ile “pasif ve savunmaya yönelik” olanlar
44 Filiz Özgür, Hizmet Sektöründe ÇalıĢanların Stres Düzeylerinin Belirlenmesine Yönelik
KarĢılaĢtırmalı Bir AraĢtırma, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, ĠĢletme Anabilim Dalı, Ġstanbul, 2002, s. 54 (YayımlanmıĢ Yüksek Lisans Tezi).
45
24
Ģeklinde davranıĢsal tepkiler ortaya koymakta ve her ikisinde de strs faktörünü ortadan kaldırmayı amaçlamaktadır46.
Biyolojik ve psikolojik dengedeki bozulmaları var oluĢa bir tehdit ya da engel gibi yorumlandığı durumlarda, organizmalar “savaĢmalı ya da kaçmalı” Ģeklinde davranıĢlara baĢlar ve bu yöntemler eĢliğinde stres oluĢturucudan kurtularak eski dengesini yakalamaya çalıĢmaktadır.
Sigara, alkol ve uyuĢturucu madde kullanımı gibi zararlı alıĢkanlıklar stresten kaçınmak için bireylerde en çok baĢvurulan davranıĢ kalıpları arasında yer almaktadır. Bireyin gerilim durumlarında ilk baĢvurdukları yöntemler arasında bu kaygı düzeyini azaltan kimyasal ve ruha etkiyen maddelerin zamanla yarattıkları bağımlılık nedeniyle fizyolojik ve psikolojik zararlara yol açmaktadır47
.
ÇatıĢmaya yol açacak stresörler ortadan kaldırılabildiği durumlarda stres faktörü üstün baĢarılar elde edilmesi yolunda belirli bir miktarda kullanılabilir ve faydalı hale getirilebilir. Her açıdan olumsuz olduğu yönündeki yaygın kanaatin tersine stres faktörü stres eĢiğini aĢmıĢ aĢırı bir stresin dıĢında tutulabildiği durumlarda çeĢitli psikolojik ve fiziksel hastalıklara neden olmaksızın kullanılabilir. Denetlenebilen ve stres toleransını aĢmayan yönetilebilir bir stres, bireyde varolan potansiyelin açığa çıkmasında katalizör etkisi yapabilmektedir48
ÇalıĢanlarda yüksek verimliliğin ve etkinliğin eldesi için “optimum stres düzeyinin” oluĢturulabilmesine bağlı durumdadır. Bu düzeyin yakalanabilmesi amacıyla iĢler yeniden gözden geçirilmeli, stres planlaması yapılmalı, yetki devri ve ihtiyaç varsa, personel alımı yoluna gidilmelidir. ''Olumlu ve optimum stres“ düzeyinin sağlanabildiği ortamlarda büyük baĢarılar yakalamanın dinamiklerinden olan iĢe karĢı heyecan duymak seviyesi yakalanabilmektedir. Bu heyecan sayesinde
46
Doğan Cüceloğlu, Ġnsan ve DavranıĢı, Psikolojinin Temel Kavramları. 28. Basım Remzi kitabevi, Ġstanbul, 2016, s. 17
47
Hasan Tutar, Kriz ve Stres Ortamında Yönetim, 1. Baskı, Hayat Yayınları, Ġstanbul, 2000, s. 109
48
25
çalıĢanların daha çok enerjik, baĢarıya daha çok güdülenmiĢ, kararlı ve güçlü bir algılamaya sahip olabilmeleri sağlanmakta ve baĢarıya ulaĢım kolaylaĢmaktadır49.