Üretime Genel Bakış

Anadolu’da, çini ve seramik üretim faaliyetleri tarihsel açıdan en iyi bilinen merkezler, İznik ve Kütahya’dır. Kütahya’ya oranla İznik, Oktay Aslanapa’nın 1963 ve 1964’ de başlattığı ve daha sonra devamlılık gösteren “İznik Çini Fırınları Kazıları” sayesinde daha detaylı ve net bilgilere ulaşılmıştır. Kütahya geleneksel üretimin devamcısı oluşu ile tanınan ve bilinen bir merkezdir (Şahin, 2000: 3).

Aşağıda Kütahya’da faaliyet göstermiş çini ustaları ve merkezleri ile ilgili bilgi verilmiştir.

Kütahya’da Çini Ustaları

Muhammed Mecnun (Tebrizi), 15. Yüzyıl, çini ustası.

Apreham Kütahyalı, 16. yüzyıl, çini desen ustası.

Habib Tebrizi, 16. yüzyıl, çini ustası.

Muslihiddin, 16. yüzyıl, çini desen ustası.

Mustafa İzniki, 17. yüzyıl, hattat ve çini desen ustası.

Mustafa (Çinicibaşı, al-Hâc), ?-İznik 1680, çinicibaşı.

Süleyman (Müstecabzade), 17. yüzyıl, çini desen ustası.

Kevork, 18. yüzyıl, çini ustası.

Apraham Vartabet, 18. yüzyıl.

Ressam Toros, 18. yüzyıl.

1864-1924 Dönemi

Mehmet Emin Usta Çini Atölyesi, Hacı Minas Usta Atölyesi, Hacı Hafız Mehmet Emin Atölyesi, Mehmet Çini Atölyesi, Hacı Karabet Artin Çini Atölyesi, Hakkı Çinicioğlu Çini Atölyesi, Rifak Bey Şark Çini Atölyesi, Kütahya Çinicilik T.A.Ş., vd. (Sümer, 1998: 135).

1925-1970 Dönemi

Azim Çini Fabrikası, Türk Çini Atölyesi, Metin Çini Atölyesi, Selçuk Seramik, Doğan Çini, Süsler Çini, Güven Çini, Özen Çini, Elhamra Çini, Ateş Çini, Öz Çini, Atlas Seramik, vd. (Sümer, 1998: 135-136).

1970-1980 Dönemi

Kütahya Çini, Osmanlı Çini, Desen Çini, Altın Çini, Ertan Çini, Ertuğrul Çini, Lale Çini, Huzur Çini, Nakış Çini (Kinay, 1989: 16). Evliya Çini, Hatipoğlu Çini, Toprak Çini, Edip Çini, Germiyanoğlu Çini, vd. (Sümer, 1998: 136-137).

1800-1900 Dönemi

Hacı Minas Usta (1864-1894), Hacı Karabet Artvin Davit Ohannisyon Ustalar

1900-1970 Dönemi

Mücellit Mehmet Hilmi Usta (1900-1910), Hacı Ali Zade, Hacı Etem ve oğlu, Mehmet Çini, Kospik ve Kalos Usta (1908-1912), Rum Deli Mina (1910-1913), Hafız Mehmet Emin (1900-1910), Mehmet Çini, Nurcanciyan Serkis, Dikrar, Atastas Ustalar (1912-1915), Hafız Mehmet Emin, Hacı Karabet, Artvin Davit Ortaklığı (1910-1918), Çini Ressamı Kantarcıların Sakallı Mehmet Efendi Ö.1913, Hacı Karabet ve Aretin (1922), Hakkı Çinicioğlu (1922-1924), Mehmet Çini, Hacı Nafiz’in Rıfat, Şark Çini (1922- 1924), Hacı Nafiz’in Rıfat Bey (Şark Çini- 1922- 1924), Sami Özçini, Mehmet Çini (Azim ve Sebat Çini Fabrikası-1924), Sanayi Maadin Bankası ardımıyla Kütahya Çinicilik T.A.Ş. 1924-1925, Hakkı Çinicioğlu ve Sami Özçini (1925-1927). Sami Özçini ve Ahmet Elifoğlu, Ahmet Elifoğlu, Hakkı Çinicioğlu ve Ahmet Şahin (1928-29), Mehmet Çini (Azim Çini Fab.) (1926-1930), Hakkı Çinicioğlu ( 1929-1930), Ahmet Şahin ve Ali Özker (1929-1942), Mehmet

Çini ve Hakkı Çinicioğlu (Azim Çini Fabrikası- 1930-1943). Ahmet Şahin, Türk Çini (1942), Ali Özker (1942), Ressam Hasan Özkurt (1939), Hakkı Çinicioğlu ve Murat Eliuz (1942-1949), Mehmet Çini ve Oğlu Talat ve Rıfat Çini (Azim Çini Fabrikası- 1942), Mehmet Çini Fab.K.Ş., Vedat ve Edip Çinicioğlu (1964), Hakkı Çinicioğlu ve Oğulları, Metin Çini (1949-1964)., vd. (Kum, 2000: 257).

Günümüz Kütahya Çiniciliğine Hizmet Veren Kurum, Kişi ve Atölyeler

Cumhuriyet dönemi Kütahya’sında çiniciliğin gelişmesine katkıda bulunan/bulunmakta olan atölye, fabrika, usta ve sanatçılara örnek vermek mümkündür;

Fabrikalar; Kütahya Porselen Fabrikası, Güral Porselen Fabrikası, Altın Çini Seramik Fabrikası, Aşanlar Çamur İmalat Fabrikası, Özçini Seramik Fabrikası, Ref- San, Keramika Seramik Fabrikası, Evliya Çelebi Çini Fabrikası, vd. (Gülaçtı, 2011: 256-270).

Altyapı Ustaları ve Atölyeleri

Tahir Konakçı (Çömlekçi Tahir, 1928-2005), Mehmet Konakçı (1954-), Ekrem Toksoy (1961-), Efsane Çini (Mehmet Yıldırım 1968-), Özen Çini, Hakkı Sivaslıoğlu (1915-1979), Rıfkı Yükselener (1931-2001), Azim Çini, Lale Çini, Süsler Çini, Osmanlı Çini (Sıtkı Olçar 1948-2010), İznik Çini (Mehmet Gürsoy), Marmara Çini (İsmail Yiğit), Bugünkü Çini-Koop, Yıldız Çinicioğlu (Özmutaf), Merve Çini Altyapı Atölyesi, Güven Çini, Ertan Çini (Enver Ertan), Alopaşalı (Halil ve İbrahim Kocaoğlu), Nimet Çini (Nimet Varlı), Ömer Cesur (Gülaçtı, 2011: 271-299).

Mehmet Koçer, Hamza Üstünkaya, Özkan Elagöz, İsa Han, Selahattin Tek (Lalezar Çini), Çinicioğlu Çini, Mustafa Kerkük, Saim Kolhan (Bodrumda çalışmalarına devam etmektedir), Fahri Çetinkaya (Fethiye’de çalışmalarına devam etmektedir), Abdulkadir Uçaroğlu (Konya’da eşi Zuhal Uçaroğlu ile birlikte çalışmalara devam etmektedir) (Kişisel Görüşme, 2017).

Naciye Nur Avlupınar, Günhan Dayıoğlu, Saadet Udil, İbrahim Kocaoğlu, A. Hürriyet Şahin, Erdem Karayel, İsmet Bağrıyanık, Adil Özkan, Hüseyin Ermumcu,

Yusuf Çeliker, Birsen Güzen, Ahmet Fuat Gürel, Nimet Varlı (Klâs Çini), Emin Çukurcalı, Muradiye Çelik, Hüseyin Kete, Ömer Cesur (Kaçmaz, 2008: 82-87)).

Geleneksel Çini Motifleri ile Çalışan Atölyeler

Kütahya Çini Sanatı’nı günümüzde geleneksel desenleri kullanarak devam ettiren çini atölyeleri içerisinde, Adıgüzel Çini, Akdeniz Çini, Alopaşalı Çini, Altın Çini, Armada Çini, Armoni Çini, Ata Çini, Bereket Çini, Beyaz Çini, Bilgiç Çini, Cömert Çini, Çintemani Sanat Evi, Demet Çini, Doğuş Çini, Duygu Çini, Efsane Çini, Ege Çini, Eren Çini, El-Sam Çini, Ertan Çini, Ertuğrul Çini, Evliya Çelebi Çini, Fettah Çini, Fırça Çini, Gürensoy Çini, İznik Çini, Kaşi Çini, Kısmet Çini, Klas Çini, Lale Çini, Metin Çini, Ören Çini, Özgüven Çini, Öztaş Çini, Pala Çini, Pembe Gül Sanat Evi, Pınar Çini, Saray Çini, Seladon Çini, Selam Çini, Selen Çini, Süsler Çini, Tahir Çini, Tek Çini ve Yeni Özen Çini gibi atölyeler sayılabilmektedir. Bu atölyelerin dışında, küçük ölçekli atölyeler de üretimlerini sürdürmektedir (Yolal, Atay, 2007: 62-63).

Günlük yaşamın bütün inceliklerini gözler önüne seren Kütahya çini ve seramiklerinde çok sayıda farklı form çeşitliliği bulunmaktadır. Seramik türlerine ve bunları da kendi içlerinde formlarına ayırdığımızda çok çeşitli alt gruplara ayrılmaktadır. 18. yüzyıla ait kâse örnekleri konik ve yarı küresel gövdeli, halka kaidelidir. 20. yüzyıl örnekleri ise dilimli Bektaşi kâselerinin yanı sıra gelenekseli yansıtan yarı küresel ve konik kademeli gövdeli örneklerle devam etmiştir. Kütahyalı ustalara fincancılar da denmesine neden olan 18. yüzyıl fincanları, desen çeşitliliğiyle inanılmaz bir zenginliğe sahiptirler. Müthiş bir desen çeşitliliği bulunmakta ve bu desenlerin her biri farklı süslenmiştir. 20. yüzyıl fincanları ise bugün kullandığımız örnekler gibi silindirik gövdeli, kulplu ve tabaklıdır. Fincanlardan daha uzun, küçük bardaklar da muhtemelen şerbet bardağı olarak kullanılmaktaydı.

Fotoğraf 13: Fincan, Kütahya, 18. yüzyıl ikinci yarısı. 18. yüzyılda Kütahya’da Fincancılar Esnafı Anlaşması yapılmıştır. Bu sanatla daha ziyade gayr-i müslim esnafın uğraştığı görülmektedir (Ünsür, 2010: 585). Bu dönemde farklı renk ve desenlerde birçok fincan yapıldığı bilinmektedir (Carswell, Altun ve Öney, 1991: 70-72).

Kütahya’da yaygın şekilde üretilen darbukalar (vurmalı çalgı), form açısından küresel gövdeli, dışa çekik dalgalı ağızlı vazoların ters durmuş halidir. Darbukalar gibi küpler ve saksılar da 20. yüzyılda yaygın üretimi olan objelerdir. Tabaklar Kütahya seramikleri içerisinde sayısal açıdan en yoğun grubu oluşturmaktadır. Mutfak tabaklarının dışında duvar tabakları ve tavan göbeği olarak kullanıldığı düşünülen örnekler, dondurmalık, çerezlik ya da meze tabağı, oval çukur gövdeli servis kapları, kalemlikler, isimlikler, biblolar ve küçük heykelcikler, bunlar içinde hayvan formlu ürünler, siparişle yapılan ürünler, aplikler, abajurlar, şamdan ve mumluk gibi ürünler üretilmektedir (Kaçmaz, 2008: 91).