II. BÖLÜM
2.1.1.4. Ünlü Türemesi
Metnimizde örnekleri şunlardır: perverdigār 497, pādişāh 12
2.1.1.5.Ünlü Birleşmesi
“Gramer birliklerinde bazen yan yana gelen vokaller birleşerek tek bir vokal meydana getirirler. Bu kaynaşma neticesinde ortaya çıkan vokal bazen önceki, bazen de sonraki gibi olur.” (Ergin: 2012, 51)
böyle 341 (< bu+ eyle), kimsene 1613 ( < kim+ise+ne), nesne 438 (< ne+ise+ne), n'eyledi 896 (< ne+ eyledi), n'ola 991 (< ne+ ola), şimdi 44 (< şu+ imdi), şol 1424 (şu+ ol), şöyle 1008 (< şu+ eyle)
2.1.2.Ünsüzler
İmlāya bakarak metnimizde tespit ettiğimiz ünsüzler şunlardır:
/b/, /c/, /ç/, /d/, /f/, /g/, /ġ/, /h/, /ĥ/, /ħ/, /j/, /k/, /ķ/, /l/, /m/, /n/, /ñ/, /p/, /r/, /s/, /ś/, /ŝ/, /ş/, /t/, /ŧ/, /v/, /y/, /z/, /ž/, /ź/, /ż/
/c/, /f/, /ħ/, /v/ Batı Türkçesinde ortaya çıkmış ünsüzlerdir. Eski Türkçede gördüğümüz /∂/ ve /w/ ünsüzleri Batı Türkçesi devrinde /y/ ve /v/ olarak karşımıza çıkar. Bugün sadece ağızlarda gördüğümüz /ħ/, /ķ/, /ñ/ ünsüzleri bugünkü yazı dilimizde /h/ ve /n/ olarak görülür. Bunun dışında Arapça ve Farsça alıntı kelimelerde mevcut olan /ś/, /ž/, /ź/, /ż/ ünsüzleri de yazı dilimizde yerini almaktadır.
2.1.2.1.Ünsüz Değişmeleri
2.1.2.1.1.Tonlulaşma/Sedalılaşma
/t-/ > /d-/
Eski Türkçede kelime başında /d-/ ünsüzü yoktu. Eski Anadolu Türkçesi devrinde bu durum değişmiş, başta /t-/ ünsüzü bazı kelimelerde /d-/ ünsüzüne dönüşmüştür. İnce ünlülü kelimelerde bu gelişiminden daha rahat bahsedebiliriz. /t-/ ünsüzünün varlığını sürdürdüğü kelimeler:
ŧaġ 594, ŧaġarcuķ 2621, ŧaġıl- 904, ŧal- 1541, ŧañ 2288, Tañrı 410, ŧarlıġ 1551, ŧırnaġ 1136, ŧon 1686, ŧoyla- 3389, tütün 602
/t-/ > /d-/ değişimine uğrayan kelimeler:
dapşur- 2446, dartış- 2514, daş 2725, daşra 2705, deg- 452, degül 352, dek 277, demür 2854, derle- 788, deve 536, di- 57, dil 90, diri 1660, ditre- 1081, dolan- 1684, dutsaķ 2026, dün 1055, dürlü 203, dürüş- 269, düş- 1879
gidelüm 1145, žulm ideler 3302, işidenüñ 148 /-t/ > /-d/:
adlu 2484, oddan 3306, süd-dir 1493
Metnimizde bazı kelimelerin hem /t/li hem de /d/li şekilleri bulunmaktadır:
dāġla- 2810/ ŧāġla- 2095, dañla- 1997/ ŧañla- 1817, dart- 1774/ ŧart- 1771, daş 2725/ŧaş 19, daşra 2705/ ŧaşra 1066, doġru 2674/ ŧoġru 920, dol- 2141/ŧol- 185, doy- 1415/ ŧoy- 2267, dur- 1670/ ŧur- 857, düken- 2053/ tüken- 34
/k-/ > /g-/:
Metnimizde k- ünsüzünü koruyan kelimeler:
kendü 47, kendüzin 508, kes- 2219, key 56, kimse 15, kimesne 599, kişi 6, ķoyun 584, kök 52, kükre- 893
/k-/ > /g-/ değişmesine uğrayan kelimeler:
geç- 464, geçil- 1586, gel- 506, gerçek 474, gerek 1600, gibi 231, gice 70, git- 1700, gizlü 190, gök 320, göñül 2, gör- 1907, göz 338, gündüz 70, güneş 1539
/-k/ > /-g-/:
döşeginüñ 1517, etegini 3240, girmeklige 3134, göçmeklige 121, göbegine 3213, göge 402, sevdüginden 3362
/-ķ-/ > /-ġ-/:
acluġıla 724, aralıġında 108, ayaġın 845, baķduġımca 574, çalmaġa 1777, ŧarlıġından 1413, varmaġa 1023, yaraġın 2667, yoķluġıla 1452
/-v-/ > /-g-/: dög- 866, sög- 947 /-ç/ > /-c/:
aġacını 232, tācı 2136 /-p-/ > /-b-/ ķabına 1418 2.1.2.1.2.Tonsuzlaşma /d-/ > /ŧ-/: ŧaye 494, 525, ŧayesi 611 /-d/ > /-t/: dertlü 63, dertlüye 984 2.1.2.1.3.Sızıcılaşma /ķ-/ > /ħ-/:
Metnimizde yer alan ķanda 438, ķandan 28, ķanı 466, ķanķı 607 gibi kelimeler asli şekillerini korumaktadır. Daha sonra /ķ-/ > /ħ-/ değişimine uğramış ve metnimizde on yerde görülen ħatun kelimesi bugünkü yazı dilimizde varlığını sürdürmektedir:
ħatun 304 /-ķ-/ > /-ħ-/:
aħşamda 855, aħar 1742, ķorħudan 2231, uyħuda 2661
aħ-, ķorħu, uyħu kelimeleri sadece Z nüshasında karşımıza çıkar. M1 ve M2 nüshalarında bu kelimeler bugünkü şekliyle karşımıza çıkmaktadır.
/b-/ > /v-/: var 2305 (< bar), var- 127 (< bar-), vir- 122(< ber-)
Eski Türkçe döneminde başlayan bu değişim Eski Anadolu Türkçesinde gelişimini tamamlamıştır. Bunun yanında bu değişimin ara aşaması olan /-w-/ sesi metnimizde karşımıza çıkmaz.
Eski Anadolu Türkçesi döneminde yaygın olarak görülen çokluk I. şahıs eki – vuz/-vüz metnimizde yer almaktadır:
namāzın ķılavuz 239, emįn olavuz 3432, varavuz 990, bilevüz 239, teslįm idevüz 1624
Bu ekin haricinde değişime uğramış ve bugün de karşımıza çıkan pek çok kelime mevcuttur:
ev 348 (< ew < eb), deve 859 (< tewe < tebe), ķaravaş 2417 (< ķarawaş < ķarabaş), sev- 2747 (< sew- < seb-)
/-∂/ > /-y-/, /-∂/ > /-y/:
ayır- 164 (< a∂ır-), eylük 147 (< e∂gülük), ķoy- 2587 (< ķo-∂-), uyķu 1083 (< u∂ıķu)
2.1.2.2.Ünsüz Türemesi
/-y-/ türemesi
Türkçede kök-ek birleşmesi esnasında ünlü çatışmasını ortadan kaldırmak amacıyla araya /-y-/ ünsüzü girer:
aġlayup 2123 ( < aġla-y-up), diyüben 626 (< di-y-üben), isteyü 2886 (< iste-y-ü), bilineydi 1873 (< bilin-e-y-di), enbiyāya 1968 (< enbiyā+y+a), iĥsān eyleye 1713 (eyle-y-e), n'eyleyem 2197 (ne+ eyle-y-em)
/-n-/ türemesi
Zamir çekiminde görülen zamir n’si iyelik ve hāl eklerininin arasına girerek kullanılır:
bunda 91 (< bu+n+da), arasında 203 (ara+sı+n+da), ķamusından (ķamu+sı+n+dan) 46, uyķusından 1758 (uyķu+sı+n+dan), vücūdına (vücūd+ı+n+a) 1214, cigerine (ciger+i+n+e) 2864
2.1.2.3.Ünsüz İkizleşmesi
issi 370, 1993 (<isig), elli 1460 (< elig), yeddi 419 2.1.2.4.Ünsüz Düşmesi
/g/, /ġ/ >Ø
gerek 1600 (< kergek), ķamu 177 ( <ķamuġ < ķamaġ), ķapu 1485 ( ķapıġ), ķurtar- 696 (< ķurtġar-), ŧapu 894 (< ŧapıġ), ulu 494 (< uluġ)
Bazı eklerde ön ve son ses olan /g/ ve /ġ/ ünsüzleri Batı Türkçesi döneminin başlarında düşmüştür:
+lu/+lü < +lıġ/+lig (isimden isim yapma eki)
adlu 2484, aġulu 3021, dertlü 63, devletlü 3149, dürlü 203, gizlü 190, kilidlü 1484, ŧatlu 576, yüzlü 2814
Metnimizde bu ekin düz ünlülü şeklini de görmekteyiz: ŧatlı 3227
+ı/+i < +(ı)ġ/+(i)g (yükleme hāli eki)
görsün beni 145, seni tesbįĥ iden 3450, oları bulmadı 2208, unudalar Ǿālemi 171, cānuñı yolında ķıl 2742, ŧut dilüñi 683
eyüye yoldaş oluñ 3003, çeriye virebilmezsin yimek 2181, çıķdı ķapuya 859, baķma ancaķ śūrete 791, peyġambere virdi selām 1671, virdiler emzürmege oġlanları 511, Muśŧafāya virdi 531
+aru/+erü < +ġaru/+gerü (yön gösterme hāli eki)
içerü 857, 2851 (< içgerü), ilerü 524, 1148 ( <ilgerü) -an/-en < -ġan/-gen (sıfat-fiil eki)
çalınan 3046, ķoķladan 1540, uran 2883, ķan yaş döken 3421, bükülen 1633, söyleşilen 1628
-ınca/-ince < ġınça/-ginçe (zarf-fiil eki)
bulınca 3288, ķopınca 1265 -alı/-eli < ġalı/-geli (zarf-fiil eki)
yaradılalı 352, geleli 553 /r/ > Ø
i-547 (< er-) /y/ > Ø
aġaç 233 ( < yıġaç), aġla- 1499 (< yıġla-), incü 1274 (< yinçü) /l/ > Ø
ol 15 (< ol), otur- 1078 (< oltur-) /v/ > Ø
śu 210 ( < śuv < śuw < śub) 2.1.2.5.Hece Düşmesi
ķardaş 569 ( <ķarındaş < ķarında+eş), çıķ- 2717 (< ŧaşıķ-), ķatıdur 752 ( < ķatı + durur)
2.2.ŞEKİL BİLGİSİ
2.2.1. Yapım Ekleri
2.2.1.1.İsimden İsim Yapma Ekleri
+an/+en
oġlan 259 (oġul+an) +cıķ/ cik, +cuķ/ cük
devecük 900, oġlancuġa 3253, ŧaġarcuġa 2621 +caķ/ cek, +çaķ/çek5
Küçültme, sevgi ve acıma bildiren yapım ekleridir. alçaķ-dur 1132, gökçek 3413
+cılayın/+cileyin6
ancılayın 1883, buncılayın 746, sencileyin 3079 +cı/+ci
“Genellikle bir meslekle uğraşanları bildiren isimler yapar.” (Gülsevin, Boz, 2004: 153)
5 Ek hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Korkmaz(2005) “Türkçede oķ/ ök Pekiştirme (İntensivum) Edatı
Üzerine”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I. Cilt, Ankara: TDK yay., s.98-109
6
Ek hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Korkmaz(2005) “Türkçede Ek Yığılması Olaylarının Meydana Gelişi Üzerine”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I. Cilt, Ankara TDK yay. s.85-90
balıķcı 2439 +ca/ +ce, +ça/ çe
adımca 83, aġca 2334, bunca 28, nice (<ne+çe) 147, aķça 1060 +daş/+deş
ĥāldaş 476, ķardaşımı 599, yoldaşından 3239 +di
Kalıplaşmış şekliyle zaman zarfı yapmıştır. imdi 183 +düz gündüz 70 +ge özge 1345 +gü
Metnimizde bir örneğine rastlanmıştır: gözgü 342 +raķ/ rek tizerek 2839, yigrek 2408 +ıl ķızıl 1230, yaşıl 2136 +laķ otlaġında 892
+lı/+li, +lu/+lü
ŧatlı 3227, budaķlu 2536, ķanlu 3350, dertlü 63, gizlü 190 +lıķ/+lik, luķ/ lük
ayrılıķ 3027, cāźūlıķ 1932, ķonuķlıķ 489, varlıķ 1333, yavaşlıķ 1585, berāberlik 1781, ekinlik 114, dostluķ 911, muştuluķ 1875, ululuķ 1049, yoķluķ 1450, eylük 147 +man/+men
baŧman 2177 +mış/+miş
“Altı ve yedi sayı isimleri üzerinde kalıplaşmış olarak görülür.” (Gülsevin, Boz, 2004: 155)
yetmiş biñ 1118 +(ı)ncı/+(i)nci
“Türkçede eskiden beri işlek bulunan bu ek sayı isimleri yapmakta kullanılır.”(Ergin, 2012: 168)
ikinci 2997, on ikinci 307 +saķ/+sek
“ ‘İstek’ bildiren fiil yapma ekiyle, fiilden ad ve sıfat türeten –k ekinin kaynaşmasından oluşmuş bir birleşik ektir.”(Korkmaz, 2009:61)
aķsaķ 535, dutsaķ 2026 +sız/+siz, +suz/+süz
Eski Türkçe’den itibaren çok sık kullanılan bu ek metnimizde düz ve yuvarlak şekliyle karşımıza çıkmaktadır:
ansızın 2051, azıķsız 134, pįşvāsız 1603, sensiz 3081, terbiyetsiz 268, añsuz 2466, cānsuz 263, ķayġusuz 2740, şeksüz 1655, şübhesüz 1828
+sul
İşlek olmayan bir ektir. Metnimizde tek örnekte görülür: yoķsula 180
+şer
“Ünlü ile sonuçlanan sayı adlarından üleştirme sıfatları yapan bir ektir”.(Korkmaz, 2009: 65)
beşer beşer 1466 +(u)z/+(ü)z
yaluñuz 1087 +ez
İşlek olmayan bir ektir. Metnimizde tek bir örnekte görülür: geñez 3280
+vaş
İşlek olmayan bir ektir. Metnimizde tek bir örnekte görülür: ķaravaş 2417
2.2.1.2.İsimden Fiil Yapma Ekleri
+a-/+e-
ķapa- 2540, ķına- 680, oyna- 220, śıġa- 356, yaşa- 115 +la-/+le-
İşlek bir ektir:
aġula- 3021, aşla- 280, avla- 1115, boġazla- 2224, ķutlula- 1197, otla- 1091, yayla- 932, birle- 960, diñle- 94, gözle- 923, sözle- 153
Ayrıca metnimizde bu ekin –n-, -ş-, -t- fiilden fiil yapım ekleriyle birleşmiş kullanımları da mevcuttur:
diñlen- 1879, ķuvvetlen- 728, eyleş- 2781, söyleş- 2844, dillet- 1980 +al-/+el-
azal- 3245, çoġal- 214, ķocal- 462, ulal- 1042 +da-/+de-, +ta-/+te-
alda- 2321, ünde- 1737, iste- 1939 +An- <+A-n-
“+A- ekinin dönüşlülük eki –n- ile birleşmesinden oluşmuş bir birleşik ektir.” (Korkmaz, 2009: 112)
inan- 3013, utan- 3041, uśan- 908 +Aş- < +A-ş-
“Addan fiil türeten +A- ekinin işteşlik eki –ş- ile kaynaşmasından oluşmuş bir birleşik ektir.” (Korkmaz, 2009: 113)
uġraş- 1750, śavaş- 1065 +ar-/+er-
aġar- 786, ķurtar- 696(<ķurtġar-), göger- 1804 +sa-
śuśa- 354 +et-
gözet- 580, düzet- 847 +irge-
esirge- 1050 +u-/+ü- ķuru- 585
2.2.1.3.Fiilden İsim Yapma Ekleri
-ķ/-k
döşek 328, istek 2714, yaraķ 3183, budaķ 1277, yumşaķ 2551 -aķ/-ek
bıçaķ 2227, ıraķ 690 -ġa/-ge
gölge 664 (“< köli- /köle-koyulaştırmak, karanlıklaştırmak.”) (Korkmaz, 2009: 79) -ġu/-gü, -ķu/-kü
çalġu 712, uyķu 1083 (u∂ı-), sevgü 1547, sevgülü 2021 -ı/-i, -u/-ü
ķoķu 1540, ķorķu 2098, biti 3437, ayru 3114, ŧapu 894, ŧolu 237 -ıcı/-ici
yazıcı 3202
-(ı)m/-(i)m, -(u)m/-(ü)m ölüm 3031, içim 804, adım 565
-(ı)n/-(i)n, -(u)n/-(ü)n
yaķın 492, tütün 602, śatun 1013 ıķ/-ik, -uķ/-ük
artuķ 1146, ayruķ 2987, açuķ 3042, bölük 418, eksük 1576, yazuķ 1683 -maķ/-mek
“İstisnasız bütün fiil kök ve gövdelerine getirilen bu ek eskiden beri Türkçenin fiilden isim yapma eklerinin başında gelir. Fonksiyonu fiillerin hareket ismini yapmaktır.” (Ergin, 2012: 185)
bilmek 758, sivinmek 510, söylemek 711, binmege 1143, emzürmege 511, açmaķ 2375, ķonmaġa 267, varmaġa 1023, ŧoġmaġıla 262
Metnimizde ayrıca bu ekin +lıķ/lük isimden isim yapma ekiyle de kullanılmış örnekleri de mevcuttur:
girmeklige 3134, gitmeklig 2047, göçmeklige 121, görmekligi 761 -an/-en
ķazan 982, ŧoġan 1381, Yaradan 1320 -maz/-mez yaramaz 3003 -mış/-miş yemiş 809 -mur yaġmur 555 -ış/-iş biliş 2668, göriş 1505
-ġun
yorġun 1879 -ılu
yazılu 1485 -a/-e
çevre 551. (<çevir-e), öte 750, yara 1061 -t
ögüt 3045 -z
söz 100 ( <sö-z)
2.2.1.4.Fiilden Fiil Yapma Ekleri
-a- ķapa- 2540 -ı-/-i-, -u-/-ü- süri- 142 -ar-/-er- çıķar- 2611, ķopar- 2311 -der
gönder- 969, göster- 8 (<gö-z-ter-)7
-dur-/-dür-
ķaldur- 3391, ŧoldur- 679, yaġdur- 3350, yıġdur- 1648, bildür- 1765, geydür- 80, söyündür- 1039, yedür- 471
Metnimizde tek bir örnekte ekin düz şekli kullanılmıştır: yidir- 2805
-ġur-/-gür- irgür- 3060 -ur-/-ür-
artur- 2304, uçur- 2716, bişür- 2190, bitür- 2368, düşür- 24, geçür- 1313 -l-, -(ı)l-/(i)l-, -(u)l-/-(ü)l-
açıl- 168, añıl- 192, banıl- 1497, ķatıl- 135, egil- 2550, kesil- 724, viril- 1569, bozul- 3304, oyul- 902, bükül- 3076, dökül- 5
-ma-/-me-
“Fiiller arasında hususį bir durumu bulunan i- fiili hariç bütün fiil kök ve gövdelerini işleklik sahası içine alır.” (Ergin, 2012: 200)
açmadı 2376, aparmasun 1733, ķalmaya 927, örtmeye 3041, yetmedi 1085 -n-, -(ı)n-/-(i)n-, -(u)n-/-(ü)n-
Türkçenin eski dönemlerinden itibaren çok sık kullanılan fiilden fiil yapma ekidir. Ayrıca metinde ekin önünde yer alan yardımcı ünlünün de uyuma girmekte olduğu tespit edilmiştir:
7
Ek hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Günşen (2006) “Göster- ve görset-/Ġörset- Fiillerinin Yapısı Üzerine” Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S 20, (Özel Sayı: Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı), s. 35-49
aldan- 1724, depren- 457, ırġan- 2200, oķun- 723, çalın- 2092, bilin- 217, idin- 1560, bulun- 1008, dögün- 3163, göyün- 579, silkün- 1670
-ş-, -(ı)ş-/-(i)ş-, -(u)ş-/-(ü)ş-
Çok işlek kullanılan bu ekin ünlüsünün de metnimizde uyuma girdiği görülür: barış- 1176, ŧanış- 2410, ulaş- 491, çalış- 468, dartış- 2514, śıġış- 2198, biliş- 58, iriş- 269, dürüş- 269, görüş- 2258
-t-, -(ı)t-/-(i)t-, -(u)t-/-(ü)t
Çok işlek olarak kullanılan oldurma ve yaptırma ekidir. aķıt- 1061, azıt- 5
Metnimizde bu ekin iki ünlü arasında tonlulaştığını görmekteyiz: aġladup 1690, beñzedeler 3043, depredür 3268, semridür 712 -(ı)z-/(i)z-, /-(u)z-/(ü)z-
“Eski Türkçede de sayılı örnekler veren bir ettirgenlik ekidir.” (Korkmaz, 2009: 136)
emzür- 423 (< em-iz-ir-) (Korkmaz, 2009: 136) -y-
“Kuvvetlendirme ekidir. Eski Türkçedeki –∂- ekinin devamıdır.” (Gülsevin, Boz, 2004: 160)
ķoy- 2587, ŧoy- 2267
2.2.2.İsimler
aġaçlar 1746, başları 3064, deryāları 1313, münāfıķlar 1081, Ǿādetlerince 500, ekinler 546, gökler 1196
Ayrıca metnimizde bu ekin Arapça ve Farsça çokluk eklerinin üzerine geldiği de görülür:
enbiyālar 1921, yārānlara 1934 2.2.2.2.İyelik Ekleri
“Türk dilinin hemen hemen her dönem ve sahasında Eski Türkçeden beri hep aynı iyelik ekleri kullanılagelmiştir. Eski Anadolu Türkçesi döneminde, iyelik eklerinin yalnızca ünlülerinde bazı farklılıklar bulunmaktadır. Türkiye Türkçesindeki büyük ünlü uyumu Eski Anadolu Türkçesinde tam gelişmemiş olduğundan, bu dönemdeki iyelik eklerinin bir kısmı sādece ‘düz ünlü’, bir kısmı ise ‘yuvarlak ünlü’ ile kalıplaşmıştır.” (Gülsevin, Boz, 2004: 137)
Teklik I. Şahıs: +(u)m/(ü)m
vālidem 507, yarıcım 2324, adum 1971, baġrum 425, ķarārum 698, cennetüme 145, sözüm 154, yiñümdeki 688
Bunun yanı sıra metnimizde ekin düz ünlülü hālini de görmekteyiz: başım 572, evime 327, ŧāķatim 523
Teklik II. Şahıs: +(u)ñ/ +(ü)ñ
didi Ǿaķluñ başuña dir yā yetįm 1047, bir-durur yanuñda ķubĥ-ıla ĥasen 473, elüñ-ile ķabre ķoduñ anları 467, göñlüñi ol nūrdan maĥrūm ider 248
Ayrıca metinde ekin düz ünlülü hāli de mevcuttur:
nice-dir ĥāliñ ne-dür ey cānımız 612, dār-ı dünyāda işiñ oldı tamām 3184, luŧfıñla yā İlāhį śallį Ǿalā-Muĥammed 1255
Teklik III. Şahıs: +ı/+i, +sı/+si
aralıġında 108, anuñ bāŧınından 708, anuñ efġānına 1685, anuñ źikrin 6, ĥürmetini 549, mülketinde 1856, öñinde 945, aġasını 1773, ķoķusı 1751, çehresi 650, putħānesine 2372
Ek Yığılması8
“Her ekte olduğu gibi iyelik ekinde de normal olarak aynı cinsten iki ek üst üste gelmez. Bunlardan birinci ekin iyelik ekliği adeta unutulmuş, iyeliği kuvvetlendirmek için ikinci bir getirilmiştir.” (Ergin, 2012: 224)
birisi 1229, kimisi 174
Çokluk I. Şahıs : +(u)muz/+(ü)müz, +(ı)muz/+(i)müz
bünyādumuz 1025, cānumuza 3431, dilümüzde 480, gözümüzden 2816, yüzümüz 785, başımuza 619, yanımuzdan 3437, dilimüz 3434, ķabrimüzi 3435
Ayrıca metinde ekin düz ünlülü hāli de mevcuttur: cānımız 612, namāzımız 1624
Çokluk II. Şahıs: +(u)ñuz/+(ü)ñüz
başuñuza 2311, ĥālüñüz 3118, yüzüñüze 2988 Çokluk III. Şahıs: +ları/+leri
Muśŧafā Ǿāşıķları 316, yire dikdi Muśŧafā barmaķların 804, ŧutıla dilleri 3203, yüzlerini düzeler 3042, śanasın yüreklerini ŧoġradı 1046
8
Konu hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Korkmaz(2005) “Türkçede Ek Yığılması Olaylarının Meydana Gelişi Üzerine”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I. Cilt, Ankara TDK yay., s.85-90
2.2.2.3.Aitlik Eki: +ki
başındaki sevdā 843, dünki dür-dür 2447, elüñdeki ŧaşlar 742, ķademdeki yoluñ 1372, ķoynumdakin 2298
2.2.2.4.Hāl Ekleri
2.2.2.4.1.İlgi Hāli Eki: +uñ/+üñ, +nuñ/+nüñ
putuñ içinden 947, Aĥmedüñ ķarşusına 888, Ǿālemüñ tertįbini 29, mührüñ ĥaķķıçün 996, şehrüñ yanına 2671, gedānuñ göñlin 2182, yumurŧanuñ ķabı 265 ġāzinüñ ķılıcı 811
Bu hāl ekinin eksiz kullanımlarına metnimizde de rastlanır:
śu ķodı Aĥmed eline 1130, Aĥmed nūrıdur bildüñ 56, göñlüm çirāġı śabr ķıl 1073, cennet atı-dur burāķ 1132
Metnimizde ekin düz ünlülü hālini de görmekteyiz.
anlarıñ içlerinde 501, ķāǿinātıñ serveri 369, peyġamberiñ śadrın 594
2.2.2.4.2.Yükleme Hāli Ekleri:
+ı/+i
būstānuñ bābını 1031, adını ķıldı żam 47, anuñ cānını 2079, Muśŧafānuñ daħı gör inśāfını 2915, buldı ol maķśūdını 949, Tañrı evini görmege 2687, ümmetini dilesün 1089, nār-ı caĥįmde yerini 2845
+nı
+n
aġusın arturur 713, aķçasın sen alġıl 2698, sürer-idi devesin 2855, śofrasın Cābir getürdi 2200, ümmetinüñ n'ola aĥvālin görüp 3273, münevver eyle anuñ meşhedin 3382
Yükleme Hālinin Eksiz Karşılanması
ileri vardum ve gördüm oġlanum 428, açġıl ey Ĥaķ göñlümüz ve gözümüz, diñle sözüm baña raĥm it 1992
2.2.2.4.3.Yaklaşma Hāli Eki: +a/+e
Ǿizzet virüpdür Ĥaķ aña 67, ķul olduñ yaķįn bil Allāha 1533, İbn-i ǾAbbāsa ǾAlįye diñ didi 2981, didi ehl-i faķra tįz virüñ bunı 3286, dile geldi 400, bize 44, bir yere cemǾ oldılar 961
Bunun yanında yaklaşma hāli ekleri, fiilden isim yapan –maķ/-mek eklerine getirilerek “için” edatı şeklinde kullanılır. Metnimizde bu yapının örnekleri mevcuttur:
ķaldurup yuķaru ķolın çalmaġa 1777, dest-i şāha ķonmaġa lāyıķ olur 267, ķomadı binmege ol at Aĥmedi 1143, bilürem görmege ŧoymazsın beni 1431
2.2.2.4.4.Bulunma Hāli Eki: +da/+de
śubĥ vaķtinde degül aħşamda 855, kim ķıyāmda kim ķırāǾatda 1437, gezdüm bu fenāda 1687, aparup bir bacada ķıldı nihān 2423, bu ķamusın sende ķodı 246, bunda añla ķābiliyyet kimde-dür 1358, Muśŧafā devrinde Ŧāǿifde meger 2660
2.2.2.4.5.Ayrılma Hāli Eki: +dan/+den
belki anlardan daħı biñde birin 1349, İbn-i ǾAbbāsdan rivāyet-dür 1272, hem işāret oldı ol cānāndan 3098, ger dilersiz bulasız oddan necāt 278, kimse ölümden ķaçup ķurtulmadı 3166, nefs-i Cehli ķıl igen senden ıraķ 761, ĥükmi anuñ yayıla ilden ile 1043, śūretā ger mįve aġaçdan biter 52
2.2.2.4.6.Eşitlik Hāli Eki: +ca/+ce, +cek
adımca 83, aġca 2334, anca 2791, ardınca 110, bunca 550, ķuşca 3221, maǾśūmca 3261, Ǿādetince 2443, bilesince 862, tįzcek 2840
2.2.2.4.7.Vasıta Hāli Ekleri
+la/+le, +ıla/+ile, /+yıla/+yile
ġam u zār iderken ol Ǿavratla er 2236, ķıldı Ādemle müzeyyen Ǿālemi 286, kim cevāhirle muraśśaǾ-dur Ǿažįm 1282, ķabrine girdi ǾAlį ǾAbbās-ıla 3373, arpa etmek- ile ķarnı ŧoymadı 823, sen daħı ol ķamçıyıla beni ur 2863, oġlanı süñüyile urdı laǾįn 2089
+(ı)n/+(i)n
ansızın durman daħı bu yirde men 2051, nān-ıdı öz gevherin ol şeksüzin 2462
2.2.2.4.8.Yön Gösterme Ekleri
+ra/+re
içre 83, śoñra 53, ŧaşra 1066, üzre 1455 +aru/+erü
içerüye 2938, ilerü 524, yuķaru 325
Metnimizde ayrıca Eski Türkçeden itibaren gördüğümüz +ķaru ekine de rastlamaktayız. Fakat metnimizde /ķ/ sesinin sızıcılaşması sonucu ek +ħaru şeklindedir:
ŧaşħaru 1666
2.2.2.5.Soru Eki
+mı/+mi
Dönemin özelliği olarak soru ekinin ünlüsü metnimizde düz şekliyle görülmektedir:
pįr misin yoķsa cüvān 1666, görine mi 342, ŧoġrı mı 614, ol mısın 2691, var mı-dur 3134
2.2.3.Sıfatlar
2.2.3.1.Niteleme Sıfatları
yeşil bergi 2334, aķ ķuş 355, Ǿālį maķām 1944, Ǿažįm ev-dür 1228, orta boylu 647, gökçek āvāzı 3413, gözde eşinden 3239, ulu minber 1232, gürbüz er 2081, güzel ādem 1134, igen ķara-dur 785, ķara baġrum 2122, key ķatı 584, körpe ķuzı 3086, gül yüzlü 2814, dertlü göñüllere 63, devletlü babam 3149, gizlü mekrini 1890
2.2.3.2.Belirtme Sıfatları
on sekiz biñ Ǿālemüñ 50, on dürlü 203, iki omuzı 448, üç kişi 1874, üç yüz altmış burcı 1338, yüz kişi 2643, yüz biñ ķamer 333, yigirmi kerre 2875, yedi gün 488, şeş cihāt 107
2.2.3.2.2.İşaret Sıfatları
bu dil 742, bu sözi 900, ol İlāh 12, ol kişinüñ 299, o dem 594, o gice 1080, işbu işi 1054, işbu ĥāl-ıla 133, şol düşünde 522, şol maǾśūmları 3247
2.2.3.2.3.Soru Sıfatları
ķanķı ŧaġda 607, ķanķı ķabri 1651
2.2.3.2.4.Belirsizlik Sıfatları
birķaç ķuyu 585, birķaç gün 591, her ķıśśadan 739, her hüner 1859, nice eylük 147, niçe sulŧānlar 3408, küllį tenüm 3148, ķamu dertlere 871, ķamu Ǿālemde 1853, ķamu Ǿāşıķlaruñ 3420, cümle günāh 5, cümle Ǿālem 1212
2.2.4.Zamirler
2.2.4.1.Şahıs Zamirleri
Teklik I. Şahıs Zamiri: ben, men
ne sebeb oldı bugün ben miskine 146, söyledüm ben daħı Ǿöşr-i Ǿāşirįn 1349, dutġıl anı kim saña ben söylerem 1861, saña įmān götürem ol demde ben 1981, bu işüñde key begendüm ben seni 2533, ķıluram senden temennā ben żaǾįf 3264
“Teklik I. şahıs zamiri Türkçede başlangıçta da bugünkü gibi ben idi. Fakat daha, Eski Türkçenin başlarında iken uzak benzeşme ile bu zamirin men şekli de ortaya çıkmıştır.” (Ergin, 2012: 265)
Metnimizde de yukarıda yer alan açıklamaya dair örnekler mevcuttur:
men daħı dartam oña ķarşu ķılıç 1774, didi Aĥmed men yine virdüm nişān 1969, ger bu işde māt idersem anı men 2311, ger men andan işideydüm bu sözi 2778
Teklik II. Şahıs Zamiri: sen
çünki ķonduñ sen daħı bu ħāna pes 121, ŧāye olġıl sen hemān cānım aña 529, sen ĥabįbimsin hem anuñ ber-güzįn 1990, didi ana baña destūr eyle sen 2047, dile sen Ĥaķ didi Ǿizzet eyleyem 3195
Teklik III. Şahıs Zamiri ol, o
kimse andan ŧoġmadı ol kimseden 15, hem çinį pūlāddan ol dönmez-idi 813, benem ol kim saña göndürdüm kitāb 1404, her ŧarafdan çoķ Ǿacāyib gördi ol 1482, Tañrı bir diyüp ĥāçı maǾzūl ide ol 2674
Teklik III. şahıs o zamiriyle ilgili örnekleri “Şahız Zamirlerinin Çekimi” bahsinde yer vereceğiz.
Çokluk I. Şahıs Zamiri: biz
dostumuzdur Ǿālem içre biz anı ķılduķ güzįn 82, biz idelim merĥabā ile ķıyām 359, ger biz anı ķoyavuz elǾān gide 624, biz ŧururken ululuķ degmez saña 1049, senden anı dileriz biz yā MuǾįn 3432
gel bizümle siz daħı luŧf işleñiz 554, ħūn u nā-ĥaķ itdüñüz yitmez mi siz 1914, siz uşaġa baķmaķ olmaya revā 2211, hįç dermān idemezsiz aña siz 2887, diyelüm siz daħı diñleñ baǾżını 2992
Çokluk III. Şahıs Zamiri: olar
kaǾbeye vardı olar iki bile 2574 2.2.4.1.1.Şahıs Zamirlerinin Çekimi
İlgi Hāli:
yüzüme baķdı benüm Ǿāķıl gibi 454, sen benim ŧāyem olursın vālidem 507, armaġanuñ ĥāżır olmışdur senüñ 1454, yine senüñ gördügüñdür göresin 1506, dāǿimā źikrin anuñ ikŝār ider 6, ümmetinden ķıl bizi anuñ didi 60, putlarumuzı bizüm bāŧıl ķıla 1043, var bizüm evde bir key ulu ŧaş 2715, sevgüsini anlaruñ devlet bilüñ 3034, anlaruñ dįni ola dirhemleri 3039
Yükleme Hāli:
yesün içsün hem daħı görsün beni 145, aldı beni ķanadına açdı per 1317, yine ādem ķıla ol Ķādir meni 2004, bunda niçün göndürüpdür seni Ĥaķ 1500, seni tesbįĥ iden diller ĥaķķıçün 3450, kāǿināt içre anı ķıldı güzįn 45, VāǾižüñ miķdārı yoķdur kim anı şerĥ eyleye 90, dinmedükce ol bizi ķorķar śanur 1056, tā ki taśdįķ eyleyesin sen bizi 1810, oldı kim ayruķ göremeyim sizi 2987, elüñile ķabre ķoduñ anları 467, her niçe gezdi oları bulmadı 2208
Yaklaşma Hāli:
baña ıśmarladı ol Ĥaķ ĥażreti 1478, anı dapşurduñ bu dem çün sen baña 2058, didi maǾlūm it maña ol kārvān 2672, didi n'oldı saña digil ey cemel 860, bu işāret ħōş beşāretdür saña 925, niçe muǾciz Ǿaķl aña ķıldı ŧaña 1854, heybet-ile aña bir kez görünür 3162, çün nažar ķıldı oña ol ħōş beyān 586, men daħı dartam oña ķarşu ķılıç
1774, şimdi bir iş daħı vācib var bize 44, ara yerden ŧoġdı bize māǿide 237, size bu ĥālet ne-dür idüñ beyān 1897, didi Aĥmed size niçe dimişem 3029, ķabż iderdi nūr-ı Aĥmed anlara 215, ĥażretüme anlara yol eyledüm 1470
Bulunma Hāli:
bāri didüm çünki yoķ bende Ǿamel 152, lā-cerem öz śūretin bende görer 2023, yaǾni kim bu ķamusın sende ķodı 246, aduñ ümmet ümmet işi sende yoķ 463, bunda eken anda biçer az u bol 114, gözgü jeng olsa görünmez anda şeyǿ 342, naķl ķılduķ bizde ol yola gidüp 1020
Ayrılma Hāli:
her biri benden aña ķıldı gile 867, dileyüp benden şefāǾat ķılasın 3320, dār-ı ħulda girmege senden öñe destūrı yoķ 1523, işbudur senden murādum ey Ġanį 1849, irişür ķalmışlara andan meded 14, irte boġazlañ döküñ andan ķanı 869, bizden aña irürgil yüz biñ selām virgil 1259, didi sizden ķanķıñuz-dur Muśŧafā 1961, belki anlardan daħı biñde birin 1349, ġayrı ümmet girmeye anlardan öñ 3326
Vasıta Hāli:
cennete benümle gire her biri 1071, ķanda olursañ senüñle Ĥaķ bile 1555, Ĥaķ senüñle küfr evin ķıldı hebā 1823, tā göñüller ĥavżı anuñla ŧola 185, dār-ı Ǿuķbāda anuñla seyr ķıl 1717, gel bizümle siz daħı luŧf işleñiz 554, beni anlaruñla ŧopraķda ķosun 3197, anlaruñla ne kim oldısa kelām 3284
2.2.4.1.2.Şahıs Zamirlerinin Edatlara Bağlanışı
benümçün 2144, senüñiçün 350, anuñçün 61, bizümçün 2265, anlaruñçün 830, benden śoñra 3118, andan śoñra 868
añsuzdan 2466, ancılayın 1883, sencileyin 3079, sensiz 3081
2.2.4.2.İşaret Zamirleri
Metnimizde işaret zamirlerinin çekime girmemiş olduğu örnekler sınırlıdır: didiler yā Rab bu kimdür kim bile yazduñ adın 81, bu oldı temennā 398, şol ki žāhirde olupdur müntehį 768
Çekime girmiş örnekleri ise aşağıda verilmiştir:
bir ekinlik-dür didi buña resūl 114, ķodı didi saña devlet bil bunı 287, yaluñuz ķıram buları ser-be-ser 2075, ev kiçidür muña ādem śıġar az 2197, olmaya Ǿālemde mundan bü'l-Ǿaceb 2577, Ĥaķ teǾālā şunı kim virdi aña 663, şunda kim vardur baśįret gevheri 96, Ǿāşıķuñ göñli anuñla zindedür 1574
2.2.4.3.Dönüşlülük Zamirleri
kendünüñdür kürsi gör ki ķaśdı ne 1293, kendüñi bıraķma olmaz teşvişe 3082, śoyunuban ĥavża urur kendüzin 508, kendüzinden giçer eflāk-ı burūc 1594, yaħşılardan kendüzüñi ķılma dūr 1950, dürlü ġam fikr-ile dolmış özüme 2108, nice çāreñ var özüñe eyle sen 2051, özüni ol emre kim meǿmūr ide 2470
2.2.4.4.Belirsizlik Zamirleri
baǾżı: diyelüm baǾżısını diñleñ anuñ 3036 baǾżısı çün girü dönüp geldiler 2494 biri, birisi: ol dem aśĥābuñ biri oldı revān 2071 birisinden daħı envārıñ Ĥakįm 205