Ünlü Değişmeleri

Ünlü değişmeleri, komşu hecelerde bulunan ünlülerin birbirine etkisi ve ünsüzlerin ünlüler üzerindeki değiştirici etkisi ve ünsüzlerin ünlülere etkisi sonucu oluşur. Ünlü değişmelerini kalın ünlülerin incelenmesi, ince ünlülerin kalınlaşması, geniş ünlülerin daralması, dar ünlülerin genişlemesi, düz ünlülerin yuvarlaklaşması, yuvarlak ünlülerin düzleşmesi biçiminde sınıflandırılabilir (Doğan, 2012:66).

Kalın Ünlülerin İncelmesi

Bölge ağzında kalın ünlülerin incelmesi olayı /l/, /y/ seslerinin inceltici etkisiyle, ilerleyici benzeşme sonucu ya da kaynak kişinin söyleyiş özelliğine bağlı olarak görülmektedir.

/a/ > /á/ değişmesi

Bu ünlü değişmesi /l/ ve /y/ seslerinin inceltici etkisiyle oluşmuştur.

ulán “ulan” (M21/15), halál “helal” (M22/118) (<Ar. ḥalāl), buğdáyi “buğdayı” (38/12).

/a/ > /e/ değişmesi

Bölge ağzında /a/ > /e/ değişmesi çeşitli sebeplerle görülmüştür. İlerleyici benzeşme yoluyla

tene “tane” (M13/13).

/l/ ve /y/ sesinin inceltici etkisiyle

ġahvelti “kahvaltı” (M26/1), buğdey “buğday” (M38/16).

Bölge ağzında bu değişme kaynak kişinin söyleyiş özelliğinden kaynaklanmaktadır.

devarım “davarım” (M37/32).

Alıntı kelimelerde /a/ > /e/ değişmesi ilerleyici benzeşme sonucu görülür.

ezenlerinde “ezanlerinde” (M7/5) (<Ar. ezān), tekrer “tekrar” (M8/82) (<Ar. tekrār), mezer “mezar” (M33/33) (<Ar. mezār), hizmetger “hizmetkâr” (M41/26) (Ar. ḫidmet +Far. -kâr).

/ı/ > /i/ değişmesi

Bu ünlü değişmesi /y/ ve /ç/ seslerinin inceltici etkisiyle oluşmuştur.

çağırıydik “çağırırdık” (M8/72), biçağ‿ıla “bıçak ile” (M13/145).

Bazı örneklerde bu ünlü değişmesi kaynak kişinin söyleyiş özelliğine bağlı olarak görülür.

mısir “mısır” (M45/44) (<Ar. misr).

/o/ > /ö/ değişmesi

Bazı örneklerde bu ünlü değişmesi kaynak kişinin söyleyiş özelliğine bağlı olarak görülür.

şöforuydum “şoförüydüm” (M39/5) (<Fr. chauffeur), ötel “otel” (M44/56) (<Fr. hotel).

/u/ > /ü/ değişmesi

Bu ünlü değişmesi /y/ sesinin inceltici etkisiyle oluşmuştur.

yoğuruyüz “yoğururuz” (M47/14).

ümreye “Umre’ye” (M36/48) (<Ar.’umre).

/u/ > /ú/ değişmesi

Bu ünlü değişmesi /l/ ve /y/ seslerinin inceltici etkisiyle oluşmuştur.

kabúl “kabul” (M46/6) (<Ar. ḳabūl), ġavurúyuz “kavururuz” (M46/77).

/u/ > /i/ değişmesi

/u/ > /i/ değişmesi /l/ sesinin inceltici etkisiyle oluşmuştur.

fasilye “fasulye” (M26/20) (<Rum. fasul’ye ).

İnce Ünlülerin Kalınlaşması

Bazı art damak ünsüzleri yanlarındaki ince ünlülere etki ederek ünlüleri kalınlaştırır (Haşimi, 2016:40). Bölge ağzında bu ünlü değişmesi benzeşme sonucu veya /ğ/, /ḳ/, /h/ seslerinin kalınlaştırıcı etkisi sonucu görülür.

/e/ > /a/ değişmesi

İlerleyici benzeşme yoluyla görülür.

barabar “beraber” (M8/3) (<Far. berāber), taḳḳa “takke” (M34/9)(<Ar. tākiye), ataşlācaḳlar “ateşleyecekler” (M43/66) (<Far. āteş).

Bazı kelimelerde kendinden sonra gelen kelimenin ilk ünlüsüne bağlı olarak gerileyici benzeşmeyle /e/ > /a/ görülür.

na hal “ne hâl” (M18/53).

Alıntı kelimelerde ilerleyici benzeşme yoluyla /e/ > /a/ değişmesi görülür.

haḳḳatan “hakikaten” (M40/35) (<Ar. hakīkaten),

Alıntı kelimelerde gerileyici benzeşme yoluyla /e/ > /a/ değişmesi görülür.

zaval “zeval”(M24/14) (<Ar.zevāl).

/i/ > /ı/ değişmesi

sığara “sigara” (M11/22) (<İsp. cigora), vaḳıt “vakit” (M14/1) (<Ar. vaḳt), taḳıb‿itdim “takip ettim” (M36/13) (Ar. <ta‘kīb), tesbıḳdır “tespihtir” (M36/58) (<Ar. tesbīh), dahın “tahin” (M36/65) (<Ar. tahīn).

Gerileyici benzeşme yoluyla bu ünlü değişmesine rastlanır.

nışan “nişan” (M13/43) (<Far. nişān).

Bölge ağzında kaynak kişinin söyleyiş özelliğine bağlı olarak da bu ünlü değişimine rastlanır.

bır “bir” (M25/9).

/i/ > /í/ değişmesi

maḳínen “makinen” (M1 /15) (<İt. macchina).

/i/ > /ú/ değişmesi

onuñ úçin “onun için” (M3/11).

/ö/ > /ó/ değişmesi

terórüs “terörist” (M3/50) (<Fr.terroriste).

/ö/ > /o/ değişmesi

İlerleyici benzeşme sonucu oluşmuştur.

şofor “şoför” (M27/3) (<Fr.chauffer).

/u/ > /ú/ değişmesi

dúğün “düğün” (M1/6).

Geniş Ünlülerin Daralması

/y/, /ş/, /c/, /ç/, /z/, /s/, /l/, /m/, /n/, /t/ gibi dudak, diş, diş eti-ön damak bölgelerinde boğumlanan ünsüzler kalın ünlülerin incelmesine neden olduğu gibi aynı zamanda daraltma etkisi de taşımaktadırlar (Korkmaz, 1994: 59).

/a/ > /ı/ değişmesi

hollandı’da “Hollanda’da” (M36/15).

/a/ > /u/ değişmesi

Bu değişim bölge ağzında /v/ ünsüzünün etkisiyle oluşmuştur.

/e/ > /i/ değişmesi

dinek “değnek” (M4/5), siyr‿idelle “seyrederler” (M4/38), görmiye “görmeye” (M8/54), yinge “yenge” (M22/38), yiğen “yeğen” (M22/42), ipiy “epey” (M32/16).

Bölge ağzında bazı kelimeler eski şekillerini korumuştur.

yimeden “yemeden” (M5/8), il “el” (M26/15), yimini “yemini”(M35/18), iltimiñ “eltimin” (M43/19).

Alıntı kelimelerde de /e/ > /i/ değişmesine rastlanmıştır.

satin “zaten” (M2/20) (<Ar. zāten), çencire “tencere” (M8/24) (<Ar. tancara), domatis “domates” (M10/9) (<Rum. doma’tes), patadise “patates” (M12/15), bismeleyi “besmeleyi” (M15/1) (<Ar.besmele), miydan “meydan” (M41/61) (<Ar. meydān), tirziniñ “tezinin” (M43/60) (<Far. derzī).

/o/ > /u/ değişmesi

Alıntı kelimelerin ikinci hecesinde bulunan /o/ ünlüsü düzlük yuvarlaklık uyumuna uyarak /u/ sesine dönmüştür.

doḳdura “doktora” (M1/33) (<Fr. docteur), betun “beton” (M3/43) (<Fr. beton), moturla “motorla” (M7/54) (<Fr. moteur), banduyla “bandoyla” (M24/19) (<İt.bando).

Bu ünlü değişmesi bir örnekte gerileyici benzeşme sonucu olmuştur.

yuğururdum “yoğururdum” (M12/66).

/ö/ > /ü/ değişmesi

Bu ünlü değişmesi gerileyici benzeşme sonucu oluşmuştur.

üzürlenmiş “özürlenmiş” (M3/19).

/e/ > /ü/ değişmesi

kevünleri “kefenleri” (M22/144) (<Ar. kefen).

Dar Ünlülerin Genişlemesi

Kelime içindeki dar sıradan /ı/, /i/, /u/, /ü/ ünlülerin çeşitli sebeplerle boğumlanma özellikleri bakımından geniş sıradan /a/, /e/, /o/, /ö/ ünlülerin dönüşmesidir (Korkmaz 1992:160).

/ı/ > /a/ değişmesi

Seyrek görülen bir olaydır.

ayaḳlıyoz “ayıklıyoruz” (M17/12).

/ü/ > /ö/ değişmesi

böyük “büyük” (M1/26), böğet “büğet” (M2/30), böğün “bugün” (M12/23), böyütdüm “büyüttüm” (M18/19), hüyüğün “höyüğün” (M32/15), öğey “üvey” (M42/68).

Bölge ağzında “güzel” kelimesi gözel şeklinde tespit edilmiştir.

gözel (<köz-el) “güzel” (M33/4).

/u/ > /o/

yoḳa “yufka” (M19/17), şoradan “şuradan” (M33/10), şo “şu” (M34/1).

Bölge ağzında uğra- ve uğurla- kelimeleri asli şekillerini korumuştur:

oğraşırız “uğraşırız” (M6/3), oğurlarlar “uğurlarlar” (M36/25).

Bu ünlü değişmesi alıntı kelimelerde görülür.

dova “dua” (M33/24) (<Ar. du ‘ā’).

/i/ > /e/

ezeyet “eziyet” (M31/7) (<Ar. eziyyet).

Bölgede “iyi” kelimesi asli şeklini korumuştur.

eyi “iyi” (M7 /31),

Farsça “hiç” kelimesi i > e değişmesiyle “heç” şeklinde kullanılmıştır.

heç “hiç” (M7/39) (<Far. hīç).

Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması

Düz bir ünlünün, yanındaki dudak ünsüzünün veya kelime içindeki yuvarlak bir ünlünün etkisiyle yuvarlak sıradan bir ünlüye dönüşmesidir (Savran, 2018:90).

/e/ > /ȩ/ değişmesi

Bu ünlü değişmesi /b/, /v/ dudak ünsüzlerinin yuvarlaklaştırıcı etkisiyle oluşmuştur.

/a/ > /å/ değişmesi

Bu ünlü değişmesi /v/ dudak ünsüzlerinin yuvarlaklaştırıcı etkisiyle oluşmuştur.

devåm “devam” (M36/28) (<Ar. devām), såvurduḳ “savurduk” (M38/11), båbam‿ıla “babam ile” (M45/29).

/a/ > /o/ değişmesi

Bu ünlü değişmesi /b/, /v/ dudak ünsüzlerinin yuvarlaklaştırıcı etkisiyle oluşmuştur.

bobamı “babamı” (M42/47), dovarım “davarım” (M3/15), tovuḳ “tavuk” (M44/99).

/e/ > /o/ değişmesi

Bu ünlü değişimi gerileyici benzeşme sonucu oluşmuştur.

homofili “hemofili” (<Fr. hemophile).

/e/ > /ö/ değişmesi

Bu ünlü değişmesi /v/ dudak ünsüzlerinin yuvarlaklaştırıcı etkisiyle oluşmuştur.

övlek “evlek” (M7/49), öve “eve” (M12/75), öveli “evvel” (M13/88) (<Ar. evvel), övlendik “evlendik” (M39/79), evölü “evvel” (M40/21) (<Ar. evvel).

/i/ > /ü/ değişmesi

devürmüşler “devirmişler" (M39/26).

Alıntı kelimelerde de bu ünlü değişmesine rastlanmıştır.

bisküvüsünü “bisküvisini” (M29/3) (<Fr. biscuit), külo “kilo” (M8/29) (<Fr. kilo), mülete “millet” (M37/45) (<Ar. millet).

Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi

Çeşitli fonetik sebeplerle ve genellikle dilimize geçmiş yabancı kelimelerde ilk hecedeki yuvarlak sıradan bir ünlünün düz ünlüye dönüşmesi olayıdır (Korkmaz,1992:160).

/u/ > /ı/ değişmesi

Bu ünlü değişmesi sonucu aşağıdaki örneklerde dudak uyumu sağlanmıştır.

çıbıḳ “çubuk” (M3/8), ġabığı “kabuğu” (M9/15), ġalbır “kalbur” (M20/13)(<Ar. girbal), tapusız “tapusuz” (M21/5), sabın “sabun” (M30/8) (<Ar. sābūn), mıtfaḳ “mutfak” (M42/128) (<Ar. matbaḫ).

/u/ > /ȯ/ değişmesi

baḳlavȯ “baklava” (M34/42).

/o/ > /a/ değişmesi

otabis “otobüs” (M47/1) (<Fr. autobus).

/ö/ > /e/ değişmesi

Bu ünlü değişmesi gerileyici benzeşme sonucu oluşmuştur.

çereğ‿otu “çörek otu”(M46/47).

Belgede Akören Ağzı (sayfa 52-59)