Ünlü ÇeĢitleri

Kadınhanı ağzında yapılan inceleme sonucu Türkiye Türkçesi yazı dilinde bulunan 8 ünlüden farklı olarak bazı ünlülerin, boğumlanma aĢamasında ünsüzlerle etkileĢim haline girerek değiĢtikleri görülür. Boğumlanma aĢamasında değiĢen ve yazı dilindeki ünlülerden farklı olarak tespit edilen ünlüler: [á], [κ], [å], [ã], [ä], [ė], [é], [∩], [í], [⌂], [♠], [ó], [ʼn], [●], [ú].

2.1.1.1. /a/ Ünlüsü ve ÇeĢitleri

[á]: Bu ses bölge ağzında yaygın olarak kullanılan orta damak ünlüsüdür.27

Bu ünlü çoğunlukla /a/>[á], /o/>/a/>[á] ve nadiren de olsa /e/>[á] ve /i/>[á] değiĢimi neticesinde meydana gelir. Ġlerleyici veya gerileyici ünlü benzeĢmeleri sonucunda oluĢan [á] ünlüsü, bazen de ünlü benzeĢmeleri, ünsüzlerin artlılaĢtırıcı veya önlüleĢtirici etkisi gibi durumlarda da oluĢabilmektedir. /y/ sesinin önlüleĢtirici etkisi bu ünlünün meydana gelmesinde oldukça büyük öneme sahiptir. Bunun yanı sıra bu ünlü /c/, /ç/, /f/, /p/, /Ģ/, /y/, /z/ ünsüzleri ile ön damak /g/ ve /k/ ünsüzleri, ön avurt akıcı /l/ ve akıcı /r/ ünsüzünün yanında da meydana gelebilmektedir. 28

Kadınhanı ağzında bu ünlünün özellikle /y/ sesinin yanında sistemli olarak kullanıldığı görülür. /a/>[á]: çapaļayácı─ 1/8, yáparı─ 2/16, piláv antáļyeden 4/31, bamyá 8/27, yávr⌂m 8/61, 12/23, yá╒ınan 14/74, ürüyámda 17/23, o─uyá 20/34, ayá╧ġabısu 20/46, ġonyádan 34/100, ba╒aĢļáyó└ 36/34, ānáca└ 38/64. /e/>[á]: Ģikát 1/56, ciĝárím 6/49, ba─çálerimizde 6/79, 8/59, ba─ále 23/29, keĢkáh 34/21, ç┬nádip 34/111, yáránn┬ne 36/36, ġıyáfát 36/57.

/o/>/a/>[á]: yápıyá─ 2/17, sa╒ıyá─ 2/23, o─uyám 2/70. /i/>[á]: de╒áĢiridik 34/26.

[κ]: /a/ ile /ı/ arasında boğumlanan, genellikle bölge ağzında /ġ/ sesinin düĢmesiyle ortaya çıkan yarı dar bir ünlüdür. Aynı zamanda ilerleyici ve gerileyici ünlü benzeĢmeleri de ünlünün oluĢumunda etkilidir. DeğiĢim çoğunlukla /a/>[κ], bazen de /ı/>[κ], /i/>[κ] Ģeklinde olabilmektedir.

27

Ahmet Bican Ercilasun, Kars Ġli Ağızları, Ankara: GÜ Yay., 1983, 51.

28

16

/a/>[κ]: ġaļdırmκyá 2/11, yκpıya─ 2/28, ceryκnnı 2/52, çapκyá 2/79, κÇçí╧ 6/25, anκyļa 7/71, ayκ╧╧abļar 18/29, a╧rabκyá 19/68, çı─κr╧anā 20/102, banġκyá 27/7, ġurκnı 21/38.

/ı/>[κ]: pκrasa 6/38, babamκzæanamız 11/4, sādκ╧ 18/13. /i/>[κ]: sāhκbı 3/56.

[å]: Bu ünlünün meydana geliĢinde yuvarlak ünlüler ve dudak ünsüzlerinin etkisi bulunmaktadır. /a/ ile /o/ arasında boğumlanan bu ünlünün değiĢim yönü /a/>[å], /o/>[å], /e/>[å] Ģeklindedir.

/a/>[å]: yåyļa 6/10, våh våh 6/47, håzar 11/117, såna 18/41, ġådınanna 21/60, ånō╒o 29/63, båba└ 33/77 zåman 40/80.

/o/>[å]: çamæåļu╧dan 16/52, åndan 18/17, åndo 19/86, åndı 30/14. /e/>[å]: nåvrız 10/3.

[ã]: Bu ses, bir geniz sesi olan nazal n‟nin kaybolarak, fonksiyonunu yanındaki a ünlüsüne yüklemesi ile oluĢur.29

Bölge ağzında çok sık olarak kullanılmayan bu ses bazen karĢımıza Ģu örneklerde çıkmıĢtır:

sa╒ã 1/6, ba╒ã 11/75, da╒ã 38/87. 2.1.1.2. /e/ Ünlüsü ve ÇeĢitleri:

[ä]: Bu ses normal /e/ ünlüsüne göre daha geriden ve açık bir Ģekilde söylenir.30 Bu ünlünün değiĢim yönü /e/>[ä] Ģeklindedir.

/e/>[ä]: Ģeräfli 6/22, fenär 6/53, Ģehär 6/80, yerä 7/18, bizlerdä 7/19, çäkdi 7/39, vėrecäkdir 11/93, gelmädi 21/33, yemäk 34/57, bäkciler 34/105, äkmek 35/23, evät 39/78.

[ė]: “ /e/ ile /i/ arasında, /i/‟ye daha yakın, kapalı veya yarı kapalı, dar veya yarı dar, dil sırtı /i/‟ye nazaran biraz daha geride kabararak oluĢan bir ünlüdür.”31

Bölge ağzında sıkça yer alan kapalı e ünlüsü genellikle kelimenin ilk hecesinde yer alır. Bu sesin, asli ses olma durumu araĢtırmacılar tarafından tartıĢma konusudur. Kapalı e

29_{Tuncer Gülensoy, Kütahya ve Yöresi Ağızları, Ankara: TDK Yayınları, 1988, 28-29.}

30 _{Selâhattin Olcay, Erzurum Ağzı, Ankara: TDK Yayınları, 1995, 20.} 31

Daha fazla bilgi için bk. Mehmet Dursun Erdem, Münteha Gül, Kapalı e (ė) Sesi Bağlamında Eski Anadolu Türkçesi-Anadolu Ağızları iliĢkisi, Çorum: Karadeniz AraĢtırmaları, Bal-kan, Kafkas, Doğu Avrupa ve Anadolu Ġncelemeleri Dergisi, S 11, Güz, Karam Yayınları, 2006, 111-148.

17

sesinin anlam ayırt edici özelliği de bu sesin asli olma durumunu güçlendirir niteliktedir.

/e/>[ė]: yėtmiĢæiki 1/21, yėmekleri 1/33, dėniydi 1/36, ėrkek 2/11, gėce 2/39, yėmlerim 2/46, yėnge└ 2/91, ėltimiz 3/32, yėlden 3/58, bėygirle 4/40, dėdim 9/7, yėre 9/55, ėrkenden 9/75, gėĢ 10/29, Ģėnnikli 11/55, gėdiyi 12/9, cėhizi 12/47, kėyfi 12/73.

[é]: Bölge ağzında sık kullanılan bu ses, boğumlanma noktası /e/ ile /i/ arasında daha çok, /i/ sesine yakın yarı dar bir ünlüdür.32

Genellikle kelimenin ikinci hecesinde bulunur. /y/ ünsüzünün daraltıcı etkisi söz konusu olan [é] ünlüsünün değiĢim yönü daha çok /e/>[é] Ģeklindeyken nadiren de olsa /i/>[é] Ģekline rastlanır.

/e/>[é]: keFéni 1/7, patetés 2/49, verméyiz 4/12, domatés 4/21, hastanéye 5/41, ėpéy

5/92, biĢirméye 6/89, diyerékden 8/70, kéyfi 9/49, reçél 11/67, gėrdé╒e 20/34,

pencéreni└ 23/33, isdéyen 28/24, ünüvestéye 28/47, tenékeni└ 29/107, medereséyi 39/38, ėdéceklermiĢ 40/17.

/i/>[é]: dė╒éller 4/35.

[∩]: “/e/ ile /ö/ arasında boğumlanan, yuvarlaklaĢmıĢ bir ünlüdür. Çoğunlukla /b/, /m/ ve /v/ gibi dudak ünsüzlerinin yuvarlaklaĢtırıcı etkisiyle meydana gelmektedir.33 Bu ünlünün değiĢim yönü /ö/> [∩] ve /o/> [∩] Ģeklindedir:

/ö/>[∩]: b∩leydi 2/79, b∩rek 3/10, ∩nce 3/28, b∩brek 4/74, b∩lik 5/45, b∩yüme 6/3, ∩tek┬ 18/56, y∩nden 24/79, ∩ldürdügæiĢde 29/15, d∩kili 34/37, k∩Ģelerini

36/11, b∩yle 37/62, d∩vmesiyne 37/72, b∩y♠yejek 39/80.

/o/>[∩]: ∩nden 6/92, gidiy∩ 39/46, endiriy∩ 39/69, kesiy∩ 39/71.

2.1.1.3. /ı/ Ünlüsü ve ÇeĢitleri:

[í]: /ı/ ile /i/ arasında bulunan bu ses bölge ağzında sıkça karĢımıza çıkmaktadır. Bir ara ses olan [í] ünlüsü orta damağın /i/ sesine yakın bir yerde boğumlanır. /y/ sesinin

32

Daha geniĢ bilgi için bk. Mehmet Dursun Erdem, Ramazan Bölük, KaĢ (Antalya) Ağzı Ses Özellikleri Üzerine”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/1 Winter 2011, 410.

33

18

önlüleĢtirici etkisi bu sesin meydana gelmesinde oldukça etkilidir.34

/y/ sesinin haricinde c, ç, r, s, ╧ gibi diğer ünsüzlerin de bu sesin oluĢumunda etkisi bulunmaktadır. Bu sesin değiĢim yönü çoğunlukla /ı/> [í] bazen de /i/> [í], /o/> [í], /a/>[í] ve /u/> [í] Ģeklindedir.

/ı/>[í]: amcayí└ 1/1, ġayínbaba 1/49, çı╧íyón 4/7, iççík 5/83, çalíĢiyó 7/3, çíbannar 9/27, ġārí 23/10, díĢını 23/51, masasíydı 27/17, mezerlí╧ļarımız 34/13, nasíydı 36/90, āļtí 37/20, yú∫arļayíveridi 37/106, síļamī 38/19.

/i/>[í]: ciĝárím 6/49, ísan 7/18, çorbası╒íbi 8/74, Ģa╒ítlik 9/43, haní 11/80, cecí└ 19/ 37, órterdí╧ 20/79, s£lemedí 28/9, vėrdiĝím 28/22, yüzerdík 36/15, mināsíp 38/80. /o/>[í]: satíyí 1/42, yí─ıyí 17/62, hasdaļanıyí└ 24/106, yápıyírım 28/2, yázıyí└ 28/4, çı─ıyíļļar 37/55.

/a/>[í]: do╒uracíydı 20/99, yápacíyí╧ 5/29, mayíĢım 31/70. /u/>[í]: yímırta 20/53.

[⌂]: /ı/ ile /u/ arasında boğumlanan bu ses dudak ünsüzlerinin yanında sistemli olarak görülmektedir. Yarı yuvarlak olan bu ünlünün değiĢim yönü çoğunlukla /u/> [⌂] nadiren de /ı/>[⌂] Ģeklindedir.

/u/>[⌂]: b⌂raļarı└ 1/32, dā∫⌂ļ 2/10, yavr⌂m 2/16, sav⌂rıyļardı 2/60, y⌂m⌂Ģa╧ 3/33, m⌂staFa 3/54, m⌂rādını 3/55, ı─lam⌂rımızdan 6/5, ham⌂rı 8/76, ġa∫⌂rıdı╧ 8/109, aĢ⌂re 12/109, çam⌂r 17/56, sad⌂ļļā╧ıļar 18/60, ġa∫⌂Ģdırdı╧ 20/18, sa∫⌂Ģasıya 20/77, ça∫⌂Ģ 21/4, saf⌂r 21/13, mazļ⌂mıdı 26/92, m⌂s╧a 28/47, ġav⌂rı└ 32/59, heæy®r⌂m 34/2, y®m⌂r 35/27, m⌂sa 39/70, sab⌂nı 40/99.

/ı/>[⌂]: g⌂z 20/100.

2.1.1.4. /i/ Ünlüsü ve ÇeĢitleri:

[♠]: /i/ ve /ü/ arasında boğumlanan bu ses bölge ağzında bir geçiĢ ünlüsü olduğundan sistemli olarak görülmez. Bu sesin değiĢim yönü /ü/>[♠], /i/>[♠] ve /ı/>[♠] Ģeklindedir.

/ü/>[♠]: ╧ó╒ümüz♠└ 2/5, d♠nyáyá 13/44, hüsn♠╒eye 20/72, b∩y♠yejek 39/80. /i/>[♠]: dóker♠k 18/38, iç♠rü 28/89.

19 /ı/>[♠]: cenāb♠laļļah 20/103.

2.1.1.5. /o/ Ünlüsü ve ÇeĢitleri

[ó]: /o/ ile /ö/ arasında, daha çok /o/ ünlüsüne yakın geniĢ ve yuvarlak bir ünlüdür. /y/ sesinin önlüleĢtirici etkisiyle Ģimdiki zaman çekimlerinde yaygın olarak kullanılır. Bunun yanında art damak /╧/ ve /ġ/ ünsüzlerinin artlılaĢtırıcı etkisi de ünlünün oluĢmasında önemli bir etkidir.”35

Bu sesin değiĢim yönü çoğunlukla /ö/>[ó] ve /o/>[ó] bazen de /u/>[ó], /e/>[ó] ve /ü/>[ó] Ģeklindedir.

/ö/>[ó]:

╧ólgesi 6/25, sóĝünü∫ürdü 6/52, ó└ümüzü 6/53, ónlükæoļur 8/54, ╧ómbe 10/39, æ

14/100.

/o/>[ó]: ahyóna 1/41, ġamyóna 2/61, televizyónnarda 2/84, tansiyónum 2/96, çaļıĢıyódun 4/5, óļdu 18/14, óæún 22/39, tókiye 25/60, ġaryóļļa 25/96, yó─ 28/4,

/u/>[ó]: yó─ardan 6/55, usólümüz 8/48, bó╒ún 20/72, bóæez 33/15, yónan 39/40. /e/>[ó]: nó╒úrüyü└ 1/52, dóvletden 11/32, amanæó╒úzü 31/1, bu óz 33/8. /ü/>[ó]:

[ʼn]: /o/ ile /u/ arasında boğumlanan [ʼn] sesi, çene /o/ ünlüsüne göre daha dar bir durumdadır. Bu sesin değiĢim yönü daha çok /o/>[ʼn] nadiren de /u/>[ʼn], /ü/>[ʼn] ve /a/>[ʼn] Ģeklindedir. /u/>[ʼn] değiĢiminde ağızlarda yeni yeni oluĢmaya baĢlayan geniĢlik-darlık uyumunun etkisi büyüktür.36

/o/>[ʼn]: ġʼnymuĢdur 3/67, sa╒ʼnļu└ 4/3, sʼnfra 6/15, ārıyʼnr 12/20, dʼn╒um 14/81, dʼn╒uncu 14/82, çʼn╒u╧ļarı└ 14/100, ġʼnrdu╧ 20/69, sʼnsyete 20/70, yʼn╒udu 26/34, kilʼn 28/78, yʼn╒urt 29/66, yʼn╒urusu└ 32/43, yʼn╧us 38/115.

/u/>[ʼn]: yʼn╧arı 29/66, ʼnrus 39/57. /ü/>[ʼn]: mʼnbāre╒e 11/52.

/a/>[ʼn]: ļavʼnbada 22/103. 35

Mehmet Dursun Erdem, Ramazan Bölük, Antalya ve Yöresi Ağızları (GiriĢ–Ġnceleme–Metinler), Ankara: Gazi Kitabevi, 2012, s 839.

36

20 2.1.1.6. /ö/ Ünlüsü ve ÇeĢitleri:

[●]: /ö/ ile /ü/ arasında boğumlanan bu ses zayıflamıĢ /ö/ ünlüsüdür. Türkiye Türkçesi ağzlarında bu sese pek sık rastlanmaz.37

Bölge ağzında daha çok bir dudak sesi olan b sesi ile beraber görülmektedir. Bu sesin değiĢim yönü çoğunlukla /ö/>[●] bazen de /ü/>[●], /e/>[●] ve /o/>[●] Ģeklindedir.

/ö/>[●]: ●naļ 4/2, d●rdü 4/3, k●y 4/35, ●lümlerde 5/34, ●dediler 6/24, tüm●r 6/35, ●pmeye 8/62, b●rek 8/68, ●Ģdük 9/54, d●ndü 12/9, ●rtüvėrillerdi 19/73, ●bür 21/3, s●ndürü 21/72, ●termiĢ 21/102, ●zsüz 33/3.

/ü/>[●]: b●yü╒ümüĢ 1/1, h●kümet 6/43, ●mmü 27/76, g●zel 34/24, ●zengili 36/96, y●rüdü╒ü 36/95.

/e/>[●]: y●miye 4/90, d●yüs 28/103. /o/>[●]: s●hpetlerini 36/98.

2.1.1.7. /u/ Ünlüsü ve ÇeĢitleri:

[ú]: /u/ ile /ü/ arasında boğumlanan bu ses bölge ağzında oldukça sık görülür. Bu sesin değiĢim yönü çoğunlukla /ü/>[ú] ve /u/>[ú] bazen de /i/>[ú] /o/>[ú] ve /ö/>[ú] Ģeklindedir.

/ü/>[ú]: dú╒únü└æ æún 1/69,

/u/>[ú]: buyúru└ 1/2, úsülü 1/11, súy 1/48, búçu╧ 13/67, yúrt 21/47, boyúnumda 24/68, ġoyúnan 25/18, ġonuĢmúyí 27/4, topļúyú 27/38, ġuzuyú 27/90, yú╧arda 28/75, uyúdæoļdu 30/41.

/i/>[ú]: úçúydü 3/96, músāfirl├╒e 4/26, püskú╒út 5/51, tansúyón 12/19, üçúrú 15/40.

/o/>[ú]: oļúyú 1/27, buļunuyúm 2/102, oturuyúdu 2/105, yú╒uruyú└ 21/85. /ö/>[ú]: nó╒úrüyü└ 1/51.

37

21

Tablo: Kadınhanı ağzında bulunan ünlülerin Ģeması.