Üçüncü Nesil Parasal Kriz Modelleri

Birinci ve ikinci nesil kriz modelleri tarafından açıklanan olaylarla 1997-1998 yıllarında Asya’daki ülkelerde yaşanan kriz arasında kuvvetli bir ilişki kurulamamıştır. Bu ülkelerin kriz öncesindeki mali göstergeleri incelendiğinde, büyümedeki yavaşlama ve kapasite fazlasına işaret eden sinyallere karşı, söz konusu ülkelerin hiç biri İngiltere’nin bes yıl önce işsizlik ile döviz kuru istikrarı arasında yapmak zorunda olduğu tercihle karşılaşmamıştır. Açıkça söylemek gerekirse, bu krizde farklı faktörler işin içine girmiştir. Dolayısıyla hem yaşanmakta olan krizi anlayabilmek hem de gelecekte yaşanabilecek krizlere karşı uyarıda bulunabilmek amacıyla, üçüncü nesil bir kriz modeline gereksinim duyulmaktadır.74

1990’lı yıllarda görülen Asya krizinden sonra bir üçüncü nesil kriz modeli oluşturmayı amaçlayan birtakım çalışmalar yapılmıştır. Bir kısım çalışmalarda finansal liberalleşmenin bulunduğu bir ortamda denetimi ve düzenlemeleri zayıf olan bir bankacılık sistemi ve mikro ekonomik bozukluklar sonucu oluşan ahlaki risk ve aşırı borçlanmaların yol açtıgı krizleri açıklayan modeller geliştirilmiştir.

Yükselen piyasalarda yaşanan finansal kriz birkaç aşamadan geçmektedir. İlk aşama finansal ve finansal olmayan kuruluşların bilançolarındaki kötüleşmenin görüldügü aşamadır.75 Bu ilk aşamada hem faiz oranlarının üst sınırındaki kısıtlamaların hem de izin verilen borç çesitlerindeki sınırın ve finansal sistemin özelleştirilmesine yol açan finansal liberalleşme gözlenir. Bunun sonucunda sermaye akışı ile beslenerek göze çarpan bir şekilde kredi genişlemesine neden olarak bilançolarda bozulmaya sebep olur. Bu olaylar da ikinci aşamanın yani para krizinin gelişmesine yardımcı olur. Zayıf bankacılık sisteminden dolayı Merkez Bankası, ulusal paranın değerini korumak için aldığı önlemlerde başarısız olur. Bunun nedeni faiz oranlarını artırma yolunu seçtigi takdirde, bankaların bilançolarının daha da kötüleşecek olmasıdır. Yatırımcıların bir Merkez Bankası’nın ulusal parayı başarılı

74

Paul KRUGMAN, “Balance Sheets, the Transfer Problem, and Financial Crises”, January 1999, http://web.mit.edu/krugman/www/FLOOD.pdf , (24.06.2010), s. 2.

75 _{Frederic S. MISHKIN, “Financial Policies and The Prevention Of Financial Crises in Emerging} Market Countries”, NBER Working Paper, No:8087, January 2001, s. 7.

bir şekilde koruyacak önlemler alması olasılığının zayıf olduğunu fark etmeleri durumunda, ulusal paranın satışından beklenen karlar artacak ve ülke parasının elde tutulmasına yönelik güdüler de artacaktır. Ayrıca finansal sektörün çökebileceği ve gelecekte önemli bütçe açıklarına yol açabilecek kurtarma operasyonlarına gereksinim duyulabileceği göz önünde bulundurulduğunda ulusal paranın değer kaybetme olasılığı artacaktır. Üçüncü aşamada spekülatif ataklar belirgin bir biçimde ortaya çıktığı ve devalüasyona neden olduğu zaman yükselen piyasa ülkelerindeki kredi piyasasının kurumsal yapısı devalüasyon yolu ile ekonomiyi mali krize sürükler. Bir başka ifade ile para krizi sonucunda finansal ve finansal olmayan kuruluşların bilançolarındaki bozulmaların artışıyla beraber, ekonomiyi olumsuz yönde etkileyen sonuçlar, her yerde kendini hissettiren mali krizin oluşmasına sebep olmustur.76

Bu konuda yapılan çalışmaların bir kısmında ise banka krizlerinin, bankaları yatırımlarını erken nakde dönüştürmek zorunda bırakan güven kaybının bir sonucu olduğu düşünülürse, döviz kuru krizinin banka krizinin bir yan ürünü olduğunu iddia edilmektedir.77 Finansal sektörün merkezi rolü oynadığı kriz modelleri, önceki modellerin tersine likidite sorunları üzerine eğilmiştir. Chang ve Velasco çalısmalarında kendi kendini besleyen (self-fulfilling) uluslararası likidite krizlerini ve uluslararası banka krizlerini vurgulamışlardır.78 Açık bir ekonomide yerli bankalar hem yerli hem de yabancı müşterilerinden ülke parası veya yabancı para cinsinden mevduat kabul etmekte özgürdürler. Fakat bu yükümlülükler kolayca nakde çevrilemeyen (illiquid) uzun vadeli yatırımların finansmanında kullanılmaktadır. Eğer banka mudileri spekülatif bir saldırı olacağı yönünde bir endişeye kapılırlarsa mevduatlarını geri isteyeceklerdir. Bu durumda bankalar bu isteği karşılayabilmek için yatırımlarını nakde dönüştürmek zorunda kalacaklardır. Fakat uzun vadeli yatırımların düşük oranlarla iskontosu sağlanır. Sistemik bağlantılardan dolayı kriz, bankacılık sektörü ve finansal sektörün tamamına yayılabilir. Böyle bir olayın

76 _{PESENT ve TILL, a.g.e., ss.78-79.} 77

Roberto CHANG and Andres VELASCO, “Financial Crises in Emerging Markets: A Canonical

Model”, NBER Working Paper, No 6606, June 1998, s. 2.

78 _{Robert CHANG ve Andres VELASCO, “The 1997-1998 Liquidity Crisis: Asia Versus Latin} Amerika”, Central Bank of Chıle Working Paper. No.120 August 2001, s.261.

gerçekleşmesi halinde, döviz kuru üzerinde aşırı bir baskı oluşur ve sonuçta döviz rezervlerinde hızlı bir kayıp yaşanır.79

Bu çalışmalara karşın finansal sistemdeki sorunların sadece bankacılık sisteminde yapılan düzenlemelerle aşılamayacağı belirtilmiştir. Bilanço sorunu ve transfer sorununun Asya krizinin temelini oluşturan iki faktörün olduğu vurgulanmıştır.80

Transfer problemleri cari işlemler hesabında görülen büyük tersine dönüşün ülke ekonomilerine etkisiyle ilgilidir. Kriz döneminde Asya ülkelerinde görülen büyük miktardaki sermaye çıkışları ülkeleri olusan cari açıklarını cari fazlaya dönüştürmeye zorlamıştır. Bu dönüşüm kısmen reel kurda büyük bir değer kaybı ile kısmen de ithalatı baskı altına alan ciddi bir resesyonla sağlanabilmiştir.

Bilanço problemleri, yabancı para cinsinden borçların ulusal para cinsinden aşırı değerlenmesi sonucu bilançolarda gözlenen kötüleşmeyi belirtir. Yüksek faiz oranları, satışların düşmesi ve ülke parasının değer kaybetmesi sonucu sermayelerini ciddi oranda kaybeden firmaların zayıflayan finansal yapılarından dolayı kriz sonrasında toparlanmaları zor olmuştur. Söz konusu bilanço problemlerinin etkileri, bankalarda karşılıksız kredi olarak görülürken, sorunun yalnızca bankacılık problemi olmadığı belirtilmiştir.81

Değişik ülkelerde aynı zaman diliminde meydana gelen krizlerle ilgili olarak Bulaşma Etkisi Modeli olarak adlandırılan modeller ileri sürülmüştür. Bu modele göre ülkeler kendi içlerinde benzer kırılganlıklar taşıdığından ortak şoklara maruz kalmaktadırlar. Söz konusu ortak şokların olmadığı durumda ise kriz bir ülkeden diğerlerine farklı kanallar aracılığı ile yayılmaktadır. Bu kanallardan biri ülkeler arasındaki ticari bağlantılar olabilir. Bu durumda ticari anlamda aralarında bağlantı olan ülkelerden birinin devalüasyona gitmesi halinde, diğer ülkeler de rekabet gücünü koruyabilmek adına devalüasyona gitmek zorunda kalabilir. Buradaki

79 _{PESENT and TILLE, a.g.m., s.7.} 80 _{KRUGMAN, a.g.e., s.9.}

bulaşma etkisi yalnızca ülkeler arasındaki ticaretin genişliğine değil, ülkelerin rakip olmalarına da bağlıdır.82 1992-1993 yıllarında Avrupa’da yaşanan para krizi, rekabete dayalı devalüasyon etkisinin görüldüğü bir kriz olarak nitelendirilebilir.

İkinci yayılma kanalı olarak finansal piyasaların karşılıklı bağlılığı gösterilebilir. Finansal piyasaların bağlılığı ortak kreditörlerden borç alma ya da kreditörlerin portföylerinin karşılıklı bağlı olması şeklinde açıklanabilir. Asya’da görüldügü gibi piyasada likidite eksikliği yaşanması halinde borç verenler/yatırımcılar diğer piyasalardaki aktiflerini likit hale getirmeye çalışırlar. Borç verenler her piyasa hakkında yeterli bilgiye sahip olmadıklarından ve yeni bilgi de maliyetli olduğundan, bir ülkedeki borçlular ödemelerini yapamadıkları takdirde diğer ülkelerdeki borçlarını da geri çağırırlar. Bu durum da, yatırımcıların sürü davranışı ile yayılma etkisini hızlandırır. Üçüncü yayılma kanalı da komşu ülkelerin kriz maliyetlerini düşürmek için birlikte devalüasyon yapma taahhütlerini gerçeklestirmeleri ile sağlanır.83