Mes‟ûdî‟nin Eserleri

Kendi devrinde yaygın olan ilimlerin değişik alanlarında birçok eserler te'lif eden Mes‟ûdî tarih, felsefe, akaid, sosyoloji155

, siyaset, idare, harp156, coğrafya, kozmoloji, astroloji, dinler ve mezhepler tarihi, fıkıh, ahlak, ehl-i beyt, on iki imam ve imâmet157

gibi birçok alanlarda eserler kaleme almış bir müelliftir.158 Eserlerinden elimizde yalnızca Murûcu’z-Zeheb ve et-Tenbîh ve’l-ĠĢrâf ile Ahbâru’z-Zamân‟ın birinci cildi kalmış159

, diğerleri maalesef kaybolmuştur.160 Fakat Mes‟ûdî, Murûc ve et-Tenbîh‟te, birçok eserine atıflarda bulunarak şu an elimizde bulunmayan birçok eserinin en azından isimlerinden ve kısmen de içeriklerinden bizleri haberdar edebilmiştir.161 Eserlerinin sayısı hakkında kaynaklarda farklı rakamlar verilmiştir. Ancak tercih edilen görüşe göre Mes‟ûdî‟nin eserlerinin sayısı 36‟dır.162

Bunların yanı sıra Mes‟ûdî‟ye nispet edilen bazı eserler de vardır.163

153

el-Aksam, ed-Devletü’l-Umeviyye fi Kitâbâti’l- Mes’ûdî, s. 214.

154

Nûr Veli, Eseru’t-TeĢeyyu’ Ale’r-Rivâyâti’t-Târîhiyye, s. 257.

155

Kehhâle, Ömer Rıza, el-Müstedrek alâ Mu’cemi’l-Müellifîn, Müessesetü‟r-Risâle, 2. Baskı, Beyrut, 1988, s. 485.

156

Şâkir Mustafâ, et-Târîhu’l-Arabî, II, 50.

157

Avcı, Casim, “Mes’ûdî, Ali b. Hüseyin”, DĠA., XXIX, 354.

158

Kehhâle, Ömer Rıza, Mu’cemu’l-Müellifîn Terâcimu Müsannifi’l-Kutubi’l-Arabiyye, Mektebetu‟l- Müsennâ/Dâru İhyâi‟t-Turâsi‟l-Arabî, Beyrut, trz., VII, 80.

159

Şâkir Mustafâ, et-Târîhu’l-Arabî, II, 47.

160

Abdülfettâh M. Vehibe, Coğrâfiyyetu’l-Mes’ûdî, s. 24.

161

Eserlerine yaptığı bazı atıflar için bkz: el-Mes‟ûdî, Ebu‟l-Hasen Ali b. el-Hüseyn b. Ali (v. 345/956), et-Tenbîh ve’l-ĠĢrâf, Dâru‟t-Türâs, Beyrut, trz., s. 104, 110, 111, 155.

162

Abdülfettâh M. Vehibe, Coğrâfiyyetu’l-Mes’ûdî, s. 24.

163

Avcı, Casim, “Mes’ûdî, Ali b. Hüseyin”, DĠA., XXIX, 355; Krachkovsky, Târihu’l-Edebi’l- Coğrâfiyyi’l-Arabî, 1963, I, 185; Şeşen, Ramazan, Ġslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk

Murûcu’z-Zeheb‟den anlaşıldığına göre, eserlerini te'lîf ederken Mes‟ûdî‟nin faydalandığı kaynaklar 165 civarında olup bu durum onun kaynaklarının çokluğuna, ilminin derinliğine, önem verdiği şeylerin çeşitliliğine delâlet etmektedir.164 Müracaat ettiği bu eserlerden kimisi tarih, kimisi coğrafya ve kimisi de biyografi türünden eserlerdir.165

Mes‟ûdî‟nin en büyük tarihî eseri; uzun gezilerinin ve derin incelemelerinin ilk ürünü olan “Ahbâru’z-Zamân ve men Ebâdehu’l-Hidsân mine’l-Ümemi’l-Mâziye ve’l-Ecyâli’l-Hâliye ve’l-Memâliki’d-Dâsire” olup Mes‟ûdî bu eserini 332/943‟te yazmaya başlamıştır.166

Büyük umûmî bir tarih olan167 30 ciltlik bu eserinde Mes‟ûdî168

yeryüzünün şeklinden, dağlarından, denizlerinden, nehirlerinden, göllerinden, jeolojik zamanlardan, denizken karaya, karayken denize dönüşen yerlerden, yeryüzündeki iklimlerden, dağların durumlarının ve yıldızların hareketlerinin iklimlerin değişmesi üzerindeki etkilerinden, tarih öncesi dönemlerden, Hintliler‟in ve başka kavimlerin inançlarından, kutsal kitapların bu konuda verdikleri bilgilerden bahsetmiş; bu girişin ardından, ilk çağlardaki hükümdarlardan, yıkılan ve yok olan milletlerin tarihlerinden söz ettikten sonra İslâmî döneme girerek Hz. Peygamber‟in doğumdan vefatına kadar bütün hayatından ve savaşlarından bahsetmiş, son ciltlerde ise Râşid halîfeleri, Emevî ve Abbâsîler‟i 332/943 yılına kadar anlatmıştır.169 Mes‟ûdî Murûc‟da bu eserine ve bunun hülasası olan “el-Evsat”a birçok atıflar yapmış ve Murûc‟da geçen konuları, söz konusu eserlerinde çok daha detaylı olarak ele aldığını belirtmiştir.170

Ahbâru’z-Zamân‟ın kaybolması, ilim dünyası için telafisi mümkün olmayan bir felaket olmuştur.171

Mes‟ûdî, bu eserinde genişçe ele aldığı konuları özetlemek ve özet olarak verdiklerini de biraz daha açmak maksadıyla bir ihtisâra gitmiş ve çeşitli bilgiler de

Ülkeleri, Ankara Üniversitesi Basımevi, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., Ankara, 1998, s. 13.

164

Abdülfettâh M. Vehibe, Coğrâfiyyetu’l-Mes’ûdî, s. 24-25.

165

Batur, Ahsen, Mes’ûdî Murûcu’z-Zeheb (Altın Bozkırlar), s. 13.

166

Brockelmann, Carl, Târîhu’l-Edebi’l-Arabî, III, 57.

167

Brockelmann, Carl, “Mes’ûdî”, ĠA., VIII, 144.

168

Serkîs, Yusuf İlyân, Mu’cemu’l-Matbûâti’l-Arabiyye ve’l-Muarrabe, II, 1744.

169

Günaltay, ġemseddin, Ġslâm Tarihinin Kaynakları, s. 72-73.

170

el-Mes‟ûdî, Murûcu’-Zeheb III, 81, 106, 107, 108, 111, 112.

171

ilave ederek “el-Kitâb el-Evsat” adlı eserini oluşturmuştur.172 Dolayısıyla el-Evsat, Ahbâru’z-Zaman‟ın hem muhtasarı, hem de zeyli niteliğindedir.173

Daha sonra Mes‟ûdî, bu iki kitabı da özetleyerek Murûcu’z-Zeheb adını vermiş ve Murûc‟u ihtisâr ederek “et-Tenbih ve’l-ĠĢrâf” adlı eserini meydana getirmiştir.174

Bu eser, Mes‟ûdî‟nin muhtemelen son eseri olup 344-345/955-956 yıllarında te'lif edilmiş, muhtevası itibariyle hem bir coğrafya kitabı, hem de bir genel tarih kitabıdır.175 Mes‟ûdî, bu eserinde; tarih felsefesi, kâinat, filozofların tekâmül nazariyesi hakkındaki görüşleri ile hayvan, bitki ve madenler arasındaki ilişkilerle ilgili görüşlerini özlü bir şekilde ortaya koymuş, eski çağ tarihi ile Müslümanların tarihine dair konuları ele almış ve değişik beldelerin coğrafyası hakkında bilgiler vermiştir.176 Konu olarak yıldızlardan, yeryüzünün özündeki dört unsurdan, mevsimlerden, rüzgarlardan, yedi iklimden, denizlerden (Habeş, Rûm, Hazar, Pontus Denizi), geçmiş milletlerden (Farslar, Keldânîler, Yunanlar, Mısırlılar, Türk boyları, Çin toplulukları) bahseden eser177

, Murûc‟un daha iyi tasnif edilmiş bir hülasasıdır.178 Mes‟ûdî‟nin, fikirlerinin, öğrendikleri haberlerin ve gezilerinde edindiklerinin kaybolacağı endişesi onu, her şeyi detaylıca ele aldığı iki kitabı “Ahbâru’z-Zamân”ı ve “el-Evsat” ı kısaltmaya itmiştir. Ayrıca eserlerin hacimlerinin büyüklüğü de onu böyle silsile şeklindeki bir ihtisâr çalışmasına sevketmiştir.179

et-Tenbîh, Mes‟ûdî‟nin yazdığı yedinci ve son tarih kitabı olup tarihle ilgili eserleri sırasıyla şunlardır:

- Ahbâru’z-Zamân - el-Evsat - Murûcu’z-Zeheb - Fünûnu’l-Maârif - Zehâiru’l-Ulûm - el-Ġstizkâr180 172

Kâtib Çelebî, KeĢfu’z-Zunûn, II, 1658-1659.

173

Avcı, Casim, “Mes’ûdî, Ali b. Hüseyin”, DĠA., XXIX, 354.

174

Şâkir Mustafâ, et-Târîhu’l-Arabî, II, 47-48.

175

Avcı, Casim, “Mes’ûdî, Ali b. Hüseyin”, DĠA., XXIX, 354.

176

Seyyide İsmail Kâşif, Ġslâm Tarihinin Kaynakları ve AraĢtırma Metotları, çev: Mehmet Şeker/Rıza Savaş/Ramazan Şimşek, İl-Vak Yay., İzmir, 1997, s. 46.

177

Ağarı, Murat, Ġslâm Coğrafyacılığı ve Müslüman Coğrafyacılar, s. 323-328.

178

Algül, Hüseyin, Ġslâm Tarihi, Gonca Yayınevi, İstanbul, 1991, I, 35.

179

Abdülfettâh M. Vehibe, Coğrâfiyyetu’l-Mes’ûdî, s. 25.

180