Özerklik Kavramı Ve Üniter Devlet Yapısı

Kendi içine kapalı, merkeziyetçi ve otoriter siyasal örgütlenme modelleri günümüzde yerini gittikçe artan bir şekilde yerel yönetim modellerine bırakmaktadır.

Böylece yerel yönetim idareleri, merkezi idarenin yönetiminden ayrılmakta ve kendi bağımsız idari ve mali yapısıyla faaliyetlerini sürdürmektedir.

Üniter yapıya sahip bir devlet; ülkesiyle, milletiyle, egemenliğiyle, yasama, yürütme ve yargı organlarıyla tektir.

Yerel özerklik kavramı, zaman zaman anlam kargaşasına yol açabilmektedir.

Ülkemizde ve üniter devlet modelini benimseyen diğer ülkeler için yerel özerklik kavramı, egemenlik devri veya bağımsızlık olarak algılanmamalıdır. Yerel yönetimler, yapısı gereği egemenliği kullanma veya paylaşma hakkına sahip olmayan birimlerdir.

Egemenliği kullanmaya yetkili birim Devlet’tir. Bununla birlikte bir kısım kamu hizmetlerinin daha etkili ve dengeli yürütülebilmesi için siyasal erkin bir ölçüde paylaşılması söz konusudur. Öte yandan yerel özerklik, bağımsızlık anlamına da gelmez. Yerel yönetimler, yönetimde birliği sağlama yönünde kanunun öngördüğü

25 Yıldırım, Yerel Yönetimler ve Demokrasi, a.g.e., s.149

26 Nuri Tortop, Özerk, Üretken ve Katılımcı Mahalli Đdare Anlayışı, (Ankara, Amme Đdaresi Dergisi, Cilt:24, S:4, Aralık 1991), s.3

ölçüde genel yönetimin denetimi altındadır. Hizmetlerin merkezi yönetim ile yerel yönetimler arasında bölüşülmüş olması, hizmetlerin tümünde uyum ve birlik içinde yürütülmesinin sorumluluğunu taşıyan devletin bu alandaki ana sorumlu olma niteliğini ortadan kaldırmaz.²⁷

Anayasamızın 123. maddesinde “idare, kuruluş ve görevleri ile bir bütündür ve kanunla düzenlenir” ifadesi yer almaktadır. Üniter yapılı ülkelerde ülke bütünlüğü esastır ve bunu sağlamak için de merkezi yönetim kuruluşları ile, çeşitli hizmetleri yerine getiren kuruluşların uyum içinde çalışmaları gerekmektedir. Yerel yönetimlerce kullanılan tüm yetkilerin sınırları, idarenin bütünlüğü ilkesince belirlenmektedir.²⁸

Üniter devlette idari ve mali açıdan özerk olan yerel yönetimler, merkezi yapının gözetimi ve korumacılığı altında, hizmetlerini biraz da olsa bağımsız bir şekilde yerine getirmektedirler. Bu bağımsızlığın sınırını, anayasa ve kanunlar çerçevesinde ülke bütünlüğü ve menfaatleri çizmektedir. Aksi durum üniter devletin dinamik yapısına ters düşmekte, ülke içinde bölünme ve özerk bölgelere ayrılma kaygısı yaşanmasına sebebiyet vermektedir.

Hizmette yerellik ilkesi, çeşitli nedenlerden dolayı Avrupa Birliği’nin gündeminde önemli bir yer tutmaktadır. Bir yandan Birliğin merkeziyetçi eğilimlerinden, diğer yandan da ulusal devletlerin egemenlik haklarını korumak istemelerinden kaynaklanan sorunlardan korkulmaktadır. Bu bağlamda, mümkün olduğu ölçüde karar mekanizmalarını vatandaşa yakınlaştırmak, üye devletlerin ulusal kimliklerini güvence altına almak ve haklarını korumak, yurttaşlara Avrupa’nın bütünleşme sürecinin benimsenmesini sağlamaktır. Avrupa Birliği’nin kurucu unsuru olan Maastricht Antlaşması’nda, yerellik ilkesine vurgu yapılmıştır. Subsidiarite ilkesi ulus-altı birimlerin yetkilerinin korunmasının temelini oluşturmakta, yerel özerkliğin de garantisi sayılmaktadır.²⁹

27 Öner, Türkiye’de Belediye Yönetimi, a.g.e., s.11

28 Çevikbaş, a.g.m., i.t. 20/03/2009

29 Eryılmaz, Kamu Yönetimi, a.g.e., s.80

Ülke ne kadar üniter bir yapıda olsa da, yerel yönetimler arasında nüfus, tabii şartlar ve ekonomik güç yönünden bir eşitlik mevcut değildir. Bu eşitsizlik tabiatıyla yerel yönetimlerin mali güçleri arasında da bir farklılığın olması kaçınılmazdır.³⁰

Üniter devlet sistemine sahip olan ülkelerde, yerel yönetimlerle ilgili temel görevleri ve bu görevleri yerine getirmede kullanılacak mali kaynakları, merkezi yönetimle ilgili kanunlar belirlemektedir.

Yerel özerklik kavramı, zaman zaman siyasal anlamda “bağımsızlık” ve

“egemenlik” gibi kavramlarla karıştırılmaktadır. Yerel yönetimlerin hak ve yetkileri, bir federal devlet yapısı içinde federe devletlerin yani eyaletlerin sahip oldukları hak ve yetkilerden ayrılmaktadır. Federe devletler, egemenliğin belli ölçülerde kendilerine verildiği, iç işlerinde tümüyle özerk, dış ilişkilerinde ise federal devletin dış politikasına bağımlı yarı egemen kurumlardır. Oysa yerel yönetimler, devletin egemenlik hakkına ortak değillerdir. Yasama ve yargı gücüne sahip olmamaları bunun başta gelen kanıtlarındandır.³¹

Yerel özerklik, kesinlikle yerel yönetimlerle devletin çatışması sonucunu doğuran bir süreç olarak algılanmamalıdır. Devletin toplumda düzen, barış ve güvenin sağlanması gibi kendine özgü temel işlevleri, yerel yönetimlerin ise, yine kendilerine özgü planlama, kültür, konut ve eğitim gibi hizmetleri bulunmaktadır. Gerçekte devletin varlık nedeni, güvenli bir ortamda ve sağlıklı çevre koşullarında vatandaşları için insanca yaşanabilecek ortamı hazırlamaktır. Özerklik, kurumların kendi öz sorumlulukları altında ve ülke çıkarları doğrultusunda kendi hizmetlerini düzenleme haklarıdır. Bu hak genellikle anayasalar tarafından güvence altına alınmaktadır.³²

Yerel yönetimlerin özerk bir yapıya kavuşmalarına imkan sağlanması, kesinlikle üniter devlet yapısının değiştirilmesi anlamı içermemektedir. Yerel nitelikli kamu hizmetlerinin büyük bir bölümünün yerel yönetimlere bırakılması, birçok kişi tarafından bu yönetimlerin merkezden tamamen kopuk ve kendi başlarına buyruk birer yönetim birimi olacakları kuşkusuna neden olmaktadır. Bu kuşku da idari vesayetin artırılması

30 Halil Nadaroğlu, Mahalli Đdareler Maliyesi, (Đstanbul, Beta Yayınları, 2001), s.177

31 Zerrin Toprak Karaman, Yerel Yönetimler, (Đzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1996), s.11

32 s.11

istemini doğurmakta ve merkezi yönetimin vesayetine dayanak olarak kullanılmaktadır.³³

Özetlemek gerekirse; aşırı merkeziyetçiliğin ve kuralcılığın olduğu bir devlet modelinde, özerkliğin üniter devlet yapısına karşı olduğu iddia edilebilmektedir. Ancak bugün için yerel yönetimlerin özerkliği, demokratik ilkelerden birisi olarak kabul edilmektedir. Ve demokratik olma iddiasında olan siyasal rejimler, yerel yönetimlerin özerkliğini yasal güvence altına almak durumundadırlar. Yetkinin vatandaşa en yakın ve direk halk tarafından seçilmiş kurumlara verilmesi, ülkede birlikte yaşama kültürünün gelişmesine ve demokratik bilincin yaygınlaşmasına hizmet edecektir.³⁴

Demokrasinin gelişmiş olduğu bir üniter devlet modelinde yerel yönetimlerin özerkliği, devlete sorun olmaktan çok yardımcı bir misyon üstlenip hizmetlerin daha verimli görülmesini sağlayacaktır. Yani özerkliğin, üniter devlet yapısına ters düşüp düşmediğinin devletin demokratik yapısıyla yakından alakalı olduğunu söyleyebiliriz.

Özerk kurumların kendi oluşturduğu organlar tarafından denetimini kendisi yapması temel ilkedir. Fakat özerk kuruluşların yalnız kendi organları tarafından denetimi yeterli değildir. Bazı hizmetlerinin ulusal düzeyde denetlenmesi de bir zorunluluktur. Bu da üniter devletin vazgeçilmez özelliklerinden birisidir.³⁵