SU VE ATIKSU ALTYAPI YATIRIM ALANINDA KAMU ÖZEL ORTAKLIĞI MODELİ
KAMU ÖZEL ORTAKLIĞI MODELİNİ TANIMLAMAK
Şu ana kadar, 1929 krizinden bu yana su ve atık su altyapı hiz- metlerinin örgütlenmesini belirleyen dört aşama olduğunu tespit ettik. Bu aşamaların her birinin dünya kapitalist sisteminin kendini yeniden üretmek için geliştirdiği makroekonomik politikalar ile koşutluk içinde olduğunu gördük. Hizmet alanlarına özgü dinamiklerin bu makroeko- nomik çerçeve içinde şekillendiğini saptamış olduk.
Böylelikle, su ve atıksu altyapı hizmetleri özelinde, hizmet alanla- rının niteliğini belirleyen dinamiklerin belirli bir tarihselliğinin olduğu- nu; bu niteliklerin değişim ve dönüşüme açık olduğunu söyleyebiliriz. Bu tespit, Kamu Özel Ortaklıklarının temel dayanağı haline getirilen, örgütlendiği hizmet alanlarının doğal tekel niteliği taşıdığı önermesini yeniden gözden geçirmek için bize bir fırsat veriyor.
Su ve atıksu altyapı hizmet alanlarının nasıl örgütlendiğini tespit etmeye çalıştığımız dört aşamanın ilki, doğal tekel alanı olarak adlan- dırılan hizmet alanlarının kamu tekeli olarak örgütlendiği aşamaydı.
106 DSİ, 2008 Yılı Faaliyet Raporu, www.dsi.gov.tr, s.5.
107 DSİ, 2006 Yılı Faaliyet Raporu, www.dsi.gov.tr, s.213, DSİ, 2008 Yılı Faaliyet Raporu,
İkinci aşama, doğal tekel alanlarının deregülasyon sonucunda tamamen veya kısmen piyasaya açılmasıydı. Bu aşamada, özel sektör katılım modelleri çözücü bir işlev üstlenmişti. Doğal tekel olmaları nedeniyle, dikey bütünleşik şekilde örgütlenen kamu işletmeleri eliyle sağlanan su ve atıksu hizmet alanı, alt hizmet basamaklarının birbirinden ayrış- tırılmasıyla özel sektör katılımına, rekabete açılmıştı. Yerelleşme, su alanındaki bu ayrışmayı sağlama aracı haline gelmişti. Üçüncü aşama, doğal tekel alanlarının piyasa kurallarına göre yeniden düzenlenmesi, regüle edilmesi aşamasıydı. Enerji ve telekomünikasyon gibi alanlar- dan farklı olarak, henüz tam anlamıyla piyasaya açılamayan su alanında regülasyon, ekonomik ve siyasal krizler karşısında tekelci kârın korun- masını hedefl emişti. Tekelci kârın korunmasını sağlayan tarife sistemi, özel sektör katılımını düzenleyen sözleşmeler eliyle hayata geçirilmiş- ti. Bu aşamada, Kamu Özel Ortaklıkları, bir yandan daha fazla kamu güvencesinden yararlanma yolu haline gelirken, bir yandan da özel sek- törün eşit ortak olarak kamu hizmet alanına girmesini sağlamıştı. Dün- ya Bankası, bu iki unsuru dengelemenin yolunun rekabet ve düzenleme arasında gözetilecek hassas dengeden geçtiğini söylemişti. 2008 kriziy- le birlikte ortaya çıkan dördüncü aşama bu dengenin güçlendirilmesini ve hizmet sunumundan altyapı yatırım alanına kaydırılmasını gündeme getirecektir. Altyapı yatırım alanında önceliğin ölçek ekonomilerine verilmesi, kamu tekellerini tasfi yenin son aşamasında özel tekellerin varlığının garantilenmesi anlamına gelecektir.
Kamu Özel Ortaklıklarının tarih içinde izlediği seyir, modele üze- rinde yükseldiği ihale ve sözleşme biçimlerini aşan ve yeniden biçim- lendiren kimi özellikler kazandırmıştır. Bu özellikler, doğal tekel alanı olarak nitelendirilen büyük altyapı projeleri alanının rekabete açılarak çözülmesi ve özel sektörün uzun vadeli kârının korunabilmesi için düzenlenmesi çerçevesinde şekillenmiştir. Yüksek maliyetli projelerin hayata geçirilebilmesi için gerekli fi nansman ihtiyacını karşılayacağı iddia edilen model, özel sektöre bu alanlarda yapan değil çözen işlevi kazandırmıştır. Yapısı itibariyle çeşitli faaliyet başlıklarını tek bir söz- leşmede bir araya getirebilen, uzmanlık bilgisi ile satın almayı birleş- tiren ihale süreçleri sayesinde hizmet alanının yönetiminden yeniden inşasına kadar bütününün pazarlık konusu haline getirilmesini sağla- yan, pazarlıkları uzun dönemli kâr getirecek şekilde tarife sistemine endeksleyen model, ölçek ekonomilerinin özelliklerine uygun bir piya- salaşmayı gündeme getirmiştir. Böylece, hizmet alanı, kamu yararının
en çok gözetilmesi gereken alanlarda kamunun gözetim ve denetimi altında işletme, yapım, bakım ve onarım aşamalarıyla bir bütün olarak özel sektöre açılacaktır.
Kamu Özel Ortaklıklarının aldığı bu son biçim, gelişmekte olan ülkelerde modelin yüklendiği işlevi daha da belirgin hale getirecektir. Sermayenin, yeniden üretim alanı olarak gördüğü altyapı alanı, ser- mayenin gelişmekte olan ülkelere doğru genişleme ihtiyacıyla birlikte kamusal niteliğini kaybetmeye başlayacaktır. Gelişmekte olan ülkeler- de alanın kamusal niteliğini kaybetmesi, doğal kaynakların ülke bazın- da planlanması ve yönetilmesi özelliğinin de yitirilmekte olduğunun habercisidir. Bu nedenle, su tekellerinin lehine DSİ’nin hedef tahtasına konulması, enerji alanıyla birlikte su alanının da hızla özel sektöre açıl- maya çalışılması Türkiye’de de su ve atık su alanının kamusal niteliği- nin tehlike altında olduğunu göstermektedir.
KAYNAKÇA
“Adım Adım ABD’yi Kurtarma Planı”, 12 Şubat 2009, www.turkishny.com.
“Bazı Yatırım ve Hizmetlerin Kamu Kesimi ile Özel Sektör İşbirliği Modelleri Çerçevesinde Ger- çekleştirilmesine İlişkin Kanun Tasarısı Taslağı Gerekçesi”, http://ekutup.dpt.gov.tr/haber/ahd/ gerekce.pdf
5. Dünya Su Forumu İstanbul Su Mutabakatı, Yerel ve Bölgesel İdareler Bildirimi, www.worldwa- terforum5.org (13.05.2009).
Avrupa Birliği Genel Sekreterliği, Müktesebata Uyum Programı, Kamu Alımları, www.abgs.gov. tr (15.01.2008).
Avrupa Uluslararası Müteahhitler Birliği (EIC), Sürdürülebilir İhale Sistemi – Mavi Kitap, Tür- kiye Müteahhitler Birliği Araştırma ve Yayınları, 2005, http://www.tmb.org.tr/arastirma_yayin- lar/mavi_kitap_son.doc (19.05.2009).
Barlow, Maude, Mavi Sözleşme – Küresel Su Krizi ve Su Hakkı Mücadelesi, İstanbul, Yordam Kitap, 2009.
Bayramoğlu, Sonay, Yönetişim Zihniyeti: Türkiye’de Üst Kurullar ve Siyasal İktidarın Dönüşümü, İletişim Yayınları, İstanbul, 2005.
BM Binyıl Kalkınma Hedefl eri, www.undp.org.tr (25.05.2009).
Bonefeld, Werner, “Monetarism and Crisis”, Werner Bonefeld ve John Holloway (Ed.), Global
Capital, Nation State and Politics of Money, St.Martin’s Press, Londra, 1996.
Briscoe, John, “The Financing of Hydropower, Irrigation and Water Supply Infrastructure in Developing Countries”, Water Resources Development, Cilt 15, Sayı 4, 1999, s.459-491. Camdessus, Michael, “Second Generation Reforms: Refl ections and New Challenges”, http://
www.imf.org/external/np/speeches/1999/110899.htm.
Michel Camdessus (Chaired by), Financing Water For All – Report of the World Panel on Finan-
cing Water Infrastructure, James Winpenny (Report Written by), 3. Dünya Su Forumu, Kyoto,
2003.
Cameron, David, The Relationship Between Different Ownership and Management Regimes and
Cammack, Paul, “What the World Bank Means by Poverty Reduction, and Why It Matters”, New
Political Economy, Cilt 9, Sayı 2, 2004.
Chege, Lucy W., “Private Financing of Construction Projects and Procurement Systems: An Integ- rated Approach”, CIB World Building Congress, Nisan 2001, Wellington, Yeni Zelanda, Sayı 259.
Commission of the European Communities, Green Paper on Public-Private Partnerships and
Community Law on Public Contracts and Concessions, COM, 327 Final, 30 Nisan 2004, Brük-
sel, http://europa.eu.int/comm/internal_market (12.11.2007).
Çelik, Ceyhun, “Türkiye’de Su Hizmetlerinin ve Su Hukukunun Gelişimi”, DSİ Teknik Bülteni, Sayı 103, s.10-23.
Çelik, Eda Yazıcıoğlu, “Kamu Özel Sektör İşbirliği Modeli: Kamu Hizmeti Hakkının Paylaşılma- sı”, Toplum ve Hekim, 23 (1), Ocak-Şubat 2008.
Çınar, Tayfun ve Özdinç, Hülya K. (Ed.), Su Yönetimi – Küresel Politika ve Uygulamalara Eleşti-
ri, Memleket Yayınları, Ankara, 2006.
Çınar, Tayfun, “Su Hizmetlerinin Özelleştirilmesinde Model Ülkeler ve Türkiye Örneği”, Toplum
ve Hekim, Cilt 23, Sayı 1, 2008, s.41-52.
Çınar, Tayfun, Dünyada ve Türkiye’de Başkentlik Sorunu, Mülkiyeliler Vakfı Yayınları, Ankara, 2004.
De Mello, Luiz R. JR, “Fiscal Decentralization and Intergovernmental Fiscal Relations: A Cross- Country Analysis”, World Development, Cilt 28, Sayı 2, 2000, s.365-380.
DPT, 9. Kalkınma Planı (2007-2013) İnşaat, Mühendislik-Mimarlık, Teknik Müşavirlik ve Müte-
ahhitlik Hizmetleri, ÖİK Nihai Raporu.
DSİ, Su ve DSİ, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü 1954-2009, Ankara, 2009, http://www.dsi.gov. tr/pdf_dosyalar/dsi_hakkinda.pdf.
DSİ, 2006 Yılı Faaliyet Raporu, www.dsi.gov.tr. DSİ, 2008 Yılı Faaliyet Raporu, www.dsi.gov.tr.
Durmuş, Mustafa, Kapitalizmin Krizi – 2008 Krizinin Eleştirel Bir Çözümlemesi, Tan Kitabevi Yayınları, Ankara, 2009.
Dünya Bankası, “Private Activity in infrastructure reached a new peak in 2007”, Public-Private
Infrastructure Advisory Facility, Kasım 2008, www.ppi.worldbank.org.
Dünya Bankası, “Private Water Projects at a New Peak in 2007, but Investment Levels Low”,
Public-Private Infrastructure Advisory Facility, Mayıs 2008, www.ppi.worldbank.org.
Dünya Bankası, Approaches to Private Participation in Water Services – A Toolkit, Washington D.C., 2004.
Dünya Bankası, Infrastructure Action Plan, Informal Board Meeting, 2003.
Dünya Bankası, Toolkits for Private Participation in Water and Sanitation, Washington, D.C., 1997.
Dünya Bankası, Water Resources Sector Strategy, Strategic Directions for World Bank Engage- ment, Washington, The World Bank, 2004.
Emek, Uğur, Ek ve Değişiklikleri ile Yap-İşlet-Devret (YİD), Yap-İşlet (Yİ) ve Kamu Hizmeti İmti-
yazı Mevzuatı, DPT, Ankara, Şubat 1999.
Farklılıkların Suda Yakınlaşması, www.worldwaterforum5.org (21.05.2009).
Fay, Marianne ve Yepes, Tito, “Investing in Infrastructure: What is needed from 2000-2010”,
Policy Research Working Paper, WPS 3102, World Bank, 2003.
Foster, John Bellamy ve Magdoff, Fred, “Finansal Sıkışma ve Durgunluk: Reel Ekonomiye Dönüş”, Monthly Review, Türkçe Çev. Kalkedon Yayınları, Sayı 20, Nisan 2009, s.33-34. Foster, John Bellamy, “Durgunluk, Kriz ve Emek”, Neoliberalizm ve Kriz, Kalkedon Yayınları,
Gözler, Kemal, İdare Hukuku Dersleri, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa, 2006.
Güler, Birgül Ayman (Ed.) Su Hizmetleri Yönetimi – Genel Yapı, TODAİE – YYAEM Yayını, Ankara, 1999.
Güler, Birgül Ayman, Devlette Reform Yazıları, Paragraf Yayınevi, Ankara, 2005.
Harrison, Edward, “Press Release: Public Private Investment Program”, 23 Mart 2009, www.cre- ditwritedowns.com.
Iimi, Atsushi, “(UN)Bundling Public-Private Partnership Contracts in the Water Sector: Competi- tion in Auctions and Economies of Scale in Operation”, The World Bank, Finance, Economics and Urban Development Department, Policy Research Working Paper, Sayı 4459, Ocak 2009. Karahanoğulları, Onur, Kamu Hizmeti – Kavram ve Hukuksal Rejim, Turhan Kitabevi Yayınları,
Ankara, 2004.
Kerf, Mihel, Concessions for Infrastructure: A Guide to Their Design and Award-Privatization
Toolkits, World Bank, Washington D.C., 1998.
Kessides, Ioannis N., Reforming Infrastructure: Privatisation, Regulation and Competition, World Bank Policy Research Report, Washington, The World Bank ve Oxford University Press, 2004.
Mergos, Georges, “Private Participation in the Water Sector: Recent Trends and Issues”, 5. Inter- national Conference “Water Resources Management in the Era of Transition”da sunulan tebliğ, European Water Resources Association (EWRA) ve Atina Teknik Üniversitesi, Eylül 2002. Minibaş, Türkel, “Sürdürülebilir Kalkınma ve Etkileri”, http://www.tubitak.gov.tr/tubitak_con-
tent_fi les/vizyon2023/csk/EK-15.pdf.
North, Douglass, Kurumlar, Kurumsal Değişim ve Ekonomik Performans, Sabancı Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2002.
Ölmezoğulları, Nalan ve Çetin, Tamer, “Doğal Tekeller, Regülasyonu ve Rekabetçi Uygulamalar”,
İktisat İşletme ve Finans, Cilt 20, Sayı 232, 2005, s.36-55.
Seyidoğlu, Halil, Ekonomik Terimler Ansiklopedik Sözlük, Güzem Can Yayınları, İstanbul, 1999. Stiglitz, Joseph E., “Towards a New Paradigm for Development: Strategies, Policies, and
Processes”, Prebisch Lecture at UNCTAD Geneva, 19 Ekim 1998. Stratejik Teknik Ekonomik Araştırmalar Merkezi, www.steam.com.tr.
T.C. Başbakanlık Strateji Geliştirme Başkanlığı, Birleşik Krallık’ta Kamu Yönetimi Reformları
(1979-2008), (Kamu İdarelerinde Stratejik Yönetim Projesi Raporu), Ankara, 2008.
Tözeren, Hüsnü ve Özgür, Necat, “Altyapı Özelleştirmelerine Karşı Bir Görüş”, TMH-Türkiye
Mühendislik Haberleri, Sayı 452, 2008.
TÜSİAD, Küresel Su Krizine Çözüm Arayışları: Şebeke Suyu Hizmetlerine Özel Sektör Katılımı –
Dünya Örnekleri Işığında Türkiye İçin Öneriler, TÜSİAD Yayın No: T/2008-09/470, İstanbul,
Eylül 2008.
Ulaş, Sarp Erk, Felsefe Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 2002. Yeldan, Erinç, “ABD’nin Yeni Kurtarma Paketi”, Cumhuriyet, 25 Mart 2009. Yeldan, Erinç, “Bretton Woods-2 Mümkün mü?”, Cumhuriyet, 5 Kasım 2008.
Yeldan, Erinç, “Kapitalizmin Yeni Nesil Krizleri ve Türkiye Gerçeği”, Cumhuriyet, 19 Kasım 2008.
Yeldan, Erinç, “Kapitalizmin Yeniden Finansallaşması ve 2007 Krizi”, Cumhuriyet, 1 Ekim 2008.
Yeldan, Erinç, “Neo-liberal Küreselleşme İdeolojisinin Kalkınma Söylemi Üzerine Değerlen- dirme”, Praksis, Küreselleşme, Emperyalizm: Ne Yapmalı, Nasıl Direnmeli?, Sayı 7, Eylül 2002.