Öteki Fiillerle Birincil Biçimler

Kırgız Türkçesinde yansıma kökler, yardımcı fiiller dışında başka fiillerle beraber de kullanılır. Bu tür fiiller birincil biçim yansımaların anlamını tamamlamaktadır. Bu kullanım şekli ile yansımalar daha açık ve kesin bir anlam kazanırlar.

Kırgız Türkçesinde yansımalar anlatıma canlılık katan, anlatımı süsleyen, tamamlayan kelime türlerinden olduğu için herhangi bir fiil ile birlikte cümle içerisinde geçebilir. Yansımalar yapım ve çekim ekleriyle türeyebilen bir kelime kategorisi olduğundan öteki fiilllerle birlikte kullanımı daha çok birincil biçimlere aittir. Herhangi bir birincil biçim yansımayı diğer herhangi bir fiil ile görmek mümkündür. Mesela; kars

tiş- (ısır-), bors kül- (gülmek), şıp çık (çıkmak). Ancak, bazı fiiler yardımcı fiiller gibi çok sayıda da kullanılabiliyor. Örneğin, koy-, sal-, ber-, çık- vb.

koy- Fiiliyle Birincil Biçimler

cılt koy- : Birdenbire yok olmak, gözden kaybolmak (KTS, 591). kılt koy- : Birdenbire kaybolmak, ansızın sıvışmak (KTS, 1228). dır koy- : Hemen harekete geçmek veya birden kaçmak (KTS, 815). duu koy- : Birden ve hızlı bir şekilde hareket etmek (KTS, 841).

“...artına karabay dır koydu... /...arkasına bakmadan kaçarak gitti... (Cigitov, CAT. 2011, 3: 40)

“... bir tülkü kırdan aşıp kılt koyup kete berdi / ...bir tilki tepeyi geçip, birden kayboluverdi” (Malikov, CAT. 2011. 10: 58)

ber- Fiiliyle Birincil Biçimler

cılt ber- : Birdenbire kaybolmak (KTS, 591). dır ber- : Birden kaçmak (KTS, 815).

“Ketip bara catkandardın bardıgı teŋ dır berip oŋ tarapka kaçıp kaldı / Gidenlerin hepsi birden sağ tarafa kaçmaya başladılar” (Cantöşev, CAT. 2011, 12: 98)

“Canagı terezeden körüngön kişi tigi keler menen cılt berip cogoldu / O pencerede gözüken adam öbürkü gelince birdenbire kayboldu” (Bektenov, CAT. 2011, 12: 213) sal- Fiiliyle Birincil Biçimler

duu sal- : Birden hızlı bir şekilde hareket etmek (KTS, 841). çuu sal- : Gürültü çıkarmak, koparmak (KTS, 761).

çır sal- : Kavga çıkarmak (KTS, 731).

“Menin kulunum cer betine daŋ salıp cönödü / Benim oğlum yer yüzüne sohret saçarak yürüyor” (Aytmatov, CAT. 2010, 12: 132)

“Elge: “Baldardı moldogo bergile”,-dep car saldırdı / Halka çocukları hocaya gönderin diye ilan ettirdi” (Kalbayev, CAT. 2013, 4: 102)

çık- Fiiliyle Birincil Biçimler

çuu çık- : Gürültü kopmak (KTS, 761). çır çık- : Kavga çıkmak (KTS, 731).

“... bolbogon nerseden çır çıgıp, çabışıp da turuşkan / ... önemsiz şeylerden kavga çıkartarak arada birbirine saldırırlardı bile” (Kalbayev, CAT. 2013, 5: 99)

“Kapısınan çuu çıgıp kaldı / Beklenmedik yerde gürültü kopuverdi” (Ba Cin,CAT. 2013, 5: 144)

Diğer Fiilerle Birincil Biçimler

cark can- : Birdenbire alev almak, tutuşmak (KTS, 524).

çark ur- : Fırlamak, hızla bulunduğu yerden çıkmak (KTS, 700). çart kes- : Pat diye kesmek (KTS, 702).

çort ayt- : Kesin ve açık konuşmak (KTS, 748).

tıp basıl- : Hemen durmak, hemen susmak, sesi kesilmek (KTS, 2027) vb.

“Uşundan köp ötpöy camgır tıp basılat / Fazla uzamadan yağmur hemen durur” (Kerimbeyev, CAT. 2011, 2: 61)

“...boz üydün tündügünön kötörülö calp öçkön ottun kıpını okşop, oy-sanası alıs uzabay çort kıyılıp cattı / ...yükselerek çadırın tepesinden çıkınca hemen sönen ateş kıvılcımları gibi düşünceleri de çok uzamadan bölünüyordu (Seytaliyev, CAT. 2012, 3: 109) vb. 2.2. İkincil Biçimler

İkincil biçimler, birincil biçimlerden birtakım eklerle genişletilmiş isim soyundan olan yapılardır. İkincil biçimleri kuran eklerin başında +ıl (+il, +ul, +ül) ve -+ır (+ir, +ur, +ür) ekleri gelir (Zülfikar, 1995: 101). Kırgız Türkçesinde de aynı ekler ikincil biçimleri oluşturmaktadır. Ancak +Ir, +Ur ekinin kullanım alanı daha fazladır. bıcır, bıdır, topur, çatır, büdür, vb.

+Il, +Ul ekinin kullanımı ise daha azdır. apıl-tapıl, döŋgül, balbıl vb. Ancak-+Il, +Ul ekinin +DA (+Il+DA-) ekiyle birlikte fiil olarak kullanımı çok sayıda mevcuttur. acılda-, kacılda-, bakılda-, tarsılda-, vb.

Bir diğer ek ise +Iş, +Uş ekidir. İkincil biçim yansımaların yapımında az sayıda kullanılmaktadır. Mesela, şıbış, tıbış, dabış.

Kırgız Türkçesinde +A, +I, +O, +U ve +Ip ekleri de ikincil biçimleri oluşturmaktadır. Ancak bu eklerin çoğu ikilemeli olarak kullanılmaktadır19_{. Mesela:}

baka-şaka, bıkı-çıkı, kacı-kucu elep-celep, alap-alap vb.

İkincil biçim yansımalı kelimeler genel olarak aşağıdaki kalıplarda kullanılmaktadır:

1. VCVC: Bu guruba giren kelimeler dört sesten oluşur. Tek başına nadir kullanılır. Çoğu zaman ikileme şeklinde rastlanır. Mesela, elep-celep, apıl-tapıl, opur-topur vb.

2. CVCV: Bu gruba giren kelimeler dört sesten oluşur. Çoğu zaman ikileme şeklinde kullanılır. Mesela:

3. CVCVC: Bu gruba giren kelimeler iki heceden, beş sesten oluşmaktadır. Beşinci ses olarak r, l, seslerinden biri kullanılmaktadır. Mesela, kıbır, kıtır, bıcır, şıbır, topur, bodur, tapıl, tıbış, dabış, şıbış

4. CVCCVC: Bu gruba girenler de iki hece altı sesten oluşmaktadır. Mesela, bülbül, balbıl, döŋgül, dıŋgır, şıŋgır, şalbır, daldır vb.

2.2.1. Ad Görevinde İkincil Biçimler

Kırgız Türkçesinde isim görevinde ikincil biçim yansımaları yapan en işlek ek +Ir / +Ur ekidir. Verilen örnekler dışında daha birçok yansıma mevcuttur.

çuldur : Peltek, tutuk (KTS, 757).

bıdır : Pürtük, küçük kabarcık (KTS, 342). bılcır : Salgı, yapışkan madde (KTS, 343). buldur : Peltek (KTS, 428).

caltır : Aşırı kaygan, parlak (KTS, 492). çıtır : Bir tür zehirli bitki (KTS, 734).

cançar : Kırgızların eskiden savaşta ve avcılıkta kullandıkları keskin silah (KTS, 502). vb.

daldır : Avanak, aptal, bön (KTS, 777).

kübür : Dedikodu, lakırtı, söylenti (KTS, 1448).

“... kara küröŋ bılcır taştarga şabıragan köbük cabışat / ... siyah, kahverengi, yapışkan maddeli taşlara bir de köpükler yapışır” (Aytmatov, CAT. 2013, 9: 5)

“...caltır muzdun aldınannşuldurap agıp catkan suunun dabışın tıŋşagandı cakşı köröm / ... parlak buzun altından akmakta olan suyun sesini dinlemeyi seviyorum” (Pasaŋova, CAT. 2013, 4: 13)

“Avdiy magdırap baratkan, aŋgıça el tolkup, kobur küçödü / Avdiy mayışmaya başlamıştı, ancak insanlar coşunca sohbetler arttı” (CA5. 2008: 231)

Il /Ul eki Ir /Ur eki kadar işlek olmasa da İkincil biçimleri yapan sıradaki ektir. balbıl : 1. Alev alev 2. Pırıl pırıl, çok parlak (KTS, 239).

bülbül : Sönük, parlaklığı az, etkisiz, zayıf (KTS, 457). bürül : Alaca karanlık (KTS, 462).

çeŋkil : Gök, mavi (KTS, 714).

küŋkül : Lakırtı, boş söz, laf (KTS, 1466).

küypül : 1 Perişan, bakımsız. 2. Darmadağın, karışık.

“Al oşo küypül küçügün canınday cakşı köröt / O perişan köpeğini kendi canı gibi sever” (Cigitov, CAT. 2011, 6: 86)

“Kokus sen bir saatka bolso da çakırıp kalarsın degen bala çaktagı bülbül ümütüm cürögümdün tereŋinde, akıl-esimdin karaŋgı burçatarının birinde dale cürdü / Belki bir saatliğine de olsa çağırırsın diye çocukluğumun sönük ümiti kalbimin derinlerinde, aklımın karanlık kenarlarında hala saklı” (Tsveyg, CAT. 2012, 8: 115)

Iş /Uş eki Il : Ul ekini izlemektedir. Örnekler çok fazla değildir. çürüş : Buruşuk, buruşuk olan (KTS, 764).

dabış : Ses, seda ün (KTS, 771). dıbış : Tıp tıp ses (KTS, 812).

şıbış : 1. Çıtırtı. 2. Gizli haber, işaret (KTS, 1900). tıbış : Ses (KTS, 2019).

“Sırttan da eç bir şıbış ugulbayt, üy da tımtırs / Dışardan da hiç bir ses gelmiyor, evin içi de sessiz” (Sultanov, CAT. 2010, 12: 151)

“...içki kabinettin kaalgası akırın dabişsiz cabılıp ketti / ...içerdeki odanın kapısı yavaşça sessiz bir şekilde kapandı” (Şeldon, CAT. 2011, 12: 107)

2.2.2. Fiil Görevinde İkincil Biçimler

İkincil biçim isim görevindeki gibi burda da +Ir- / +Ur- eki öncülük etmektedir. aŋır- : Hayret etmek, şaşırmak (KTS, 115).

büldür- : Bozmak, kırmak (KTS, 457).

çaŋır- : Çığlık atmak veya koparmak (KTS, 695). çıŋır- : Çığlık atmak (KTS, 729).

caŋır- : Yankılanmak, çınlamak (KTS, 510).

cımır- : Sahibine sormadan, bildirmeden almak, çalmak (KTS, 594). çimir- : Döndürmek, dönmesini sağlamak (KTS, 738).

“Kirisk çıŋırıp ıylap ciberdi, birok anı ukkan can bolbodu / Kirisk çığlık atarak ağlayıverdi, ama onu duyan kimse olmadı” (Aytmatov, CAT. 2013, 9: 39)

“Aŋgıça kulaktı cargan cindikananın sirenası caŋırdı / O sırada kulakları patlatan akıl hastanesinin sirenleri yankılanarak çınladı” (Rayev, CAT. 213, 1: 15)

Yansımalara genel olarak baktığımızda +Il / +Ul eki önemli yere sahiptir. Yansımaların edilgen çatı durumu olsun, +Il+DA- (acılda-, şarılda-, carılda- vb) +Il+cI- (cubalcı-, kıbılcı-, cıbılcı- vb.) birleşik ekleriyle kurulmuş türevler olsun, isim yapan +Il- / +Ul- eki olsun her zaman işlek bir ektir. Ancak ikincil biçim fiillerde daha az örneğe rastlanmıştır.

kubul- : 1. Kılık, renk değiştirmek. 2. Hoş bir şekilde duyulmak (KTS, 1403). sendel- : Sendelemek (KTS, 1799).

seŋsel- : Sallanmak (KTS, 1800).

“...çaçı üksöyüp, denesin kıçı basıp sendelip kirip kelet / ...Saçları dağılıp, vücudu kirlenip sendeleyerek girdi (Ezop, CAT. 2011, 9: 212)

“...şaarga kelgende ele kubulup, kız bolup kalışat /... şehre gelince kılık değiştirip kız oluverirler” (Çerik, CAT. 2012, 5: 22)

+Iş- / +Uş- eki de aynı şekilde az sayıda mevcuttur.

cılbış- : Kaymak, kımıldamak, yerinden oynamak (KTS, 582).

çürüş- : Buruşmak, düzgünlüğü bozulmak (KTS, 764).

“Çepkeninin etegin astına töşöp, uçtarın bek karmagan boydon boordon ıldıy cılmıştı / Kabanını altına koyup, kenarlarını sıkı tutarak aşagıya doğru kaydı” (Bahti, 2012, 3: 164)

“Anısı kurgagan darbızdın kabıgınday çürüşkön arık, sakal çaçı öskön cüdöö neme eken / O dediği karpuzun kurumuş kabugu gibi buruşan zayıf, sakal saçı birbirine karışan zavallı biriymiş” (Kenen, CAT. 2012, 9: 68)

2.2.3. Yardımcı Fiillerle İkincil Biçimler

Kırgız Türkçesinde İkincil biçimlerin yardımcı fiillerle kullanımında yine et- fiili öncülük etmektedir. İkincil biçimlerde de- fiili birincil biçimdeki gibi işlek değildir. Daha çok tüş- fiili ile beraber halk ağzında kullanılmaktadır. Mesela, şıŋgır de-, taŋgır dey tüş-, kaldır dey tüş- vb. kıl- ve bol- fiilleri de birincil biçimlerdeki gibi çok fazla kullanılmaz.

et- Fiiliyle İkincil Biçimler

kıbır et- : Kımıldamak, hareket etmek (KTS, 1216). mıdır et- : Hareket etmek (KTS, 1546).

şuudur et- : Hışırdamak (KTS, 1916).

“Aylanada al kündön bölök caşoonun mıdır etken belgisi cok / Çevrede o güneşten başka hayatın hareket ettiğini belli edecek hiç bir şey yok” (Magauin, CAT. 211, 3: 135) “Tegeregimen kıbır etken can körünböyt / Etrafında kıpırdayan hiç bir can gözükmüyor” (Aytmatov, CAT. 2010, 12: 125)

kıl- Filliyle İkincil Biçimler

daŋgır kıl- : Düzlemek (KTS, 738).

salbar kıl- : Erkek eşini terk etmek (KTTS, 1765). bol- Fiiliyle İkincil Biçimler

“Senin colun şıdır bolsun! / Senin yolun açık olsun! (Kerimbayev, CAT. 2011, 2: 75) 2.2.4. Öteki Fiillerle İkincil Biçimler

İkincil Biçimlerin öteki fillerle kullanımı birincil biçimler kadar yaygın değildir. kobur sal- : Konuşmak, sohbet etmek (KTTS, 321). vb.

“Kol bulgalap, balbıl canıp turçu eleŋ / El sallayarak pırıl pırıl parlar dururdun” (Usenov, CAT. 2011, 8: 121)

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TÜREVLER

3.1.Birincil ve İkincil Biçimlerden Yansımalı Fiiller 3.1.1. Birincil Biçimlerden Yansımalı Fiiller 3.1.1.1.Birincil Durumda Yansımalı Fiiller

Kırgız Türkçesinde birincil durumda kök halinde sadece yardımcı ve diğer fiillerle kullanılıyor. Kök halinde doğrudan fiil olarak kullanımları yansımalı filler hemen hemen hiç yoktur. Türkiye Türkçesiyle ilgili Hamza Zülfikar’ın birincil durumda yansımalı fiiller konusunda verdiği örneklerin bazıları Kırgız Türkçesinde de kullanılmaktadır. Örneğin, cır- (Yırtmak, -Dz); cırt- (Yırtmak, -To); çak- (Vurarak sokmak, yerleştirmek, TSöz), Kırgız Türkçesinde “vurarak kırmak, parçalamak” (KTS, 683) anlamında kullanılıyor; çap- (Kesmek, TENNURİ) Kırgız Türkçesinde “vurmak, çakmak” (KTS, 696) anlamında kullanılıyor; gak- kak- ( İtmek, sokmak, saplamak –Çr) Kırgızcada kak-; gırç-, kırç- ( Kesmek, biçmek, -Isp) Kırgızcada kırç; gırk-, kırk- (Kırkmak, -İç) Kırgızcada kırk-, (Zülfikar, 1995: 108-109) vb. Eğer bu fiiller yansımalı fiilse, Kırgız Türkçesinde kök halinde kullanılan yansımalı fiiller yok demek yanlış olur. Ancak Kırgız Türkçesindeki bu fiillerin yansıma olduğunu savunan ya da gramer kitaplarında yansıma olarak gösteren bir kaynak yoktur.

Yalın biçimdeki bu fiillerin çatıları da mevcuttur.

-tIr- ettirgen ekiyle kurulmuş biçimleri: cırttır-, çaktır-, çaptır-, çarptır-, çırptır-, kaktır-, kırçtır-, kırktır-,

-ş- işteşlik çatı ekiyle kurulmuş biçimleri: cırtış-, çakış-, çabış-, çarpış-, çırpış-, kagış-, kırçış-, kırkış-

-n- dönüşlü çatı ekiyle kurulmuş biçimleri: çabın-, çarpın-, çırpın-, kırkın- -Il- edilgen çatı ekiyle kurulmuş biçimleri: cırtıl-, çagıl-, çabıl-, çarpıl-, çırpıl-, kagıl-, kırçıl-, kırkıl-

3.1.1.2. Birincil Biçimlerden Fiil Yapma Ekleriyle Türetilmiş Biçimler +kIr- / +kUr-

Kırgız Türkçesi’nde birincil biçimlerden fiil yapma ekleriyle türetilmiş yansımalı fiillerde +KIr-, +KUr-, eki önemli yere sahiptir.

ay+kır- : Haykırmak (KTS, 190). ba+kır- : Bağırmak (KTS, 230).

bış+kır- : 1.Tıksırmak, aksırma 2.Aniden gülme (KTS, 352). çüç+kür- : Aksırmak, hapşırmak (KTS, 761).

ış+kır- : Düdük sesi, ıslık çalmak (KTS, 977). kat+kır- : Kahkaha atmak (KTS, 1146). ke+kir-/ Geğirmek (KTS, 1182).

koş+kur- : Atın ürktüğü zaman hırıltılı ses çıkartması (KTS, 1329). tü+kür- : Tükürmek (KTS, 2129).

+lA- / +dA- / +tA-

Daha çok ikincil biçimlere has bir ektir. Az sayıda birincil biçimlerde de kullanılmaktadır.

aba+la- : Havlamak, durmadan havlamak. (KTS, 19).

acaa+la- : 1. Havlamak, 2. karşısındakiye fırsat vemeden sözle saldırmak (KTS, 25).

çır-la- : 1. Kavga çıkarmak. 2. Huysuzluk etmek (KTS, 733).

akak+ta- : 1. Yorulunca ve sıcktan bunalınca sık sık solumak. 2. Susamak (KTS, 56). Bu örnekte ikilemeli birincil biçim üzerine getirilmiştir.

çar+da- : 1. Kurbağa vaklamak 2. Kuş veya böcekler değişik tonda ses çıkarmak (KTS, 699).

çır+da- : 1. Kavga çıkarmak. 2. Huysuzluk etmek (KTS, 733). +rA- / +rO-

maa+ra- : Koyun kuzu melemek (KTS, 1500). möö+rö- : İnek, öküz böğürmek (KTS, 1573). +A / +I / +U

aŋk+ı- : Mis kokmak (KTS, 116).

bılg+ı- : Bozularak kötü kokmak, çürümek (KTS, 345). bılc+ı- : Kötü, pis kokmak (KTS, 343).

bılç+ı- : Dövmek, parçalamak, ezmek (KTS, 344).

bıkş+ı- : 1. Tütmek, hafif duman çıkararak tütmek. 2. Kötü kokmak (KTS, 343). bükş+ü- : Kötü kokmak (KTS, 456).

cılc+ı- : Sızmak, sızarak akmak (KTS, 583). çak+a- : Boğazında kalmak (KTS, 683).

çalk+ı- : Göl, deniz durgun, sakin görünmek (KTS, 690). çaŋk+a- : Susamak, su içme gereksinimi duymak(KTS, 695). çulg+u- : Kafasını sallamak (KTS, 758).

çum+u, çumk+u- : Dalmak, suyun içine bütün vücuduyla ve hızla girmek (KTS, 758).

kak+a- : Yemek boğazında kalmak, boğulmak (KTS, 1053).

kakş+a- : 1. Zırlamak, hıçkırarak ağlamak. 2. Durmada sürekli konuşmak (KTS, 1057).

tant+ı- : Saçmalamak, yersiz konuşmak (KTS, 1949).

taŋş+ı- : 1. Ötmek, 2. Güzel ses çıkarmak, şarkı söylemek. (KTS, 1952). sas+ı- : Pis kokmak, kötü kötü kokmak (KTS, 1785).

+ala- / +ele-

ant+ala- : Teleş etmek (KTS, 109).

cac+ala- : Savunmaya çalışarak gereksiz yere konuşup durmak, lafı gevelemek (KTS, 473).

ent+ele- : 1. Nefes nefese kalmak. 2. Afallamak (KTS, 883). ile+ele- : Ağır ağır, yavaş yavaş yürümek (KTS, 992).

sab+ala- : Hızlı, çabuçak, süretli, şidettli gitmek, uçmak, yağmak (KTS, 1756). talk+ala- : Kırmak, parçalamak, bozmak (KTS, 1936).

tems+ele- : 1. Aradığı şeyi bulamayıp devamlı gezinmek. 2. Sendelemek (KTS, 2001).

Ay / +Oy- / +Iy- / +Uy-

aŋk+ay- : Ağzı açık kalmak (KTS, 115).

aps+ay- ; aps+ıy- : Saçı sakalı birbirine karışmak (KTS, 123). bak+ıy- : Büyük, kocaman, iri görünmek (KTS, 231)

balk+ay- : İri yarı, büyük, tombul görünmek (KTS, 244).

zınk+ıy- : 1. Ağır başlı ciddi olmak 2. Donmak, katılaşmak (KTS, 2214). +çAy- / +çIy- / +çOy / +çUy

çek+çey- : Dikilmek, belli bir noktaya uzun süre bakmak, (KTS, 709). çak+çay- : Gözlerini belitmek (KTS, 684).

tık+çıy- : Tıknazlaşmak, tıknaz olmak (KTS, 2021). 3.1.2. İkincil Biçimlerden Yansımalı Fiiller

3.1.2.1.İkincil Durumda Yansımalı Fiiller +Il- / +Ul-

send+el- : Sendelemek (KTS, 1799). seŋs+el- : Sallanmak (KTS, 1800). + Ir- / +Ur-

cap+ır- : 1. Çiğnmek, ezmek. 2. Toplu olarak akın etmek (KTS, 513). capş+ır- : Çiğnemek, ezmek (KTS, 515).

cım+ır- : Sahibine sormadan almak, çalmak, cebine indirmek (KTS, 595). çaŋ+ır- : Çığlık atmak vaya koparmak (KTS, 695).

çıŋ+ır- : Çığlık atmak (KTS, 729).

3.1.2.2.İkincil Biçimlerden Fiil Yapma Ekleriyle Türetilmiş Biçimler

Belgede Kırgız Türkçesinde yansıma kelimeler (sayfa 65-76)