Örgütsel Sapma Davranışını Etkileyen Faktörler

Öğretmenlerimizin günlük yaşantılarının büyük bir bölümü okulda geçmektedir. Bu süre zarfında da okullarda mali, sosyal ve de çalışma koşulları gibi bozucu örgütsel stresörlere karşı bir tepki olarak bilinen sapma davranışlarının görülmesi kaçınılmaz olmaktadır. Örgütsel sapma davranışını etkileyen faktörler konusunda yapılan her bir araştırma farklı bir grup üzerine odaklanmıştır.

Örgütsel sapma davranışını etkileyen faktörler sosyal, bilişsel, durumsal, çevresel ve kişisel olarak sınıflandırılmaktadır. Bu faktörler yaşanan iş deneyimine, kişisel özelliklere ve sosyal çevrenin işe uyarlanmasına bağlı olarak değişim

göstermektedir. Sosyal çevrenin işe uyarlanması örgütteki adalet algısı ile ilgili olmaktadır (İyigün, 2012: 53).

Örgütsel sapmayı etkileyen faktörleri 3 grupta toplanmaktadır. Bunlar; iş yerindeki deneyimlere tepki, bireyin kişilik yansımaları ve sosyal çevreye uyumdur.

1- Deneyimlere tepki olarak: Sapma davranışlarını inceleyen çoğu araştırma, hırsızlık, barbarlık ve saldırı gibi davranışların, bireyin örgütünde yaşadığı hangi deneyimlere tepki olarak ortaya çıktığı üzerine yapılmıştır. Çalışmalar sapma davranışlarının hayal kırıklığı, denetimsizlik ve tehditlere karşı bir tepki olarak ortaya çıktığını belirlemiştir.

2- Kişilik yansıması olarak: Güçsüzlük hissi bireyi sabotaj, şiddet ve yıkıcı davranışlar gibi sapma davranışlarına yönlendirebilmektedir. Yetkilendirme ise sapma davranışını azaltmaktadır. Ayrıca bireyin toplum içinde utandırılması ve hakarete uğraması kişinin kendisini küçük görmesine ve olumsuz yönde değerlendirmesine neden olur. Bu da sapma davranışını şiddetli saldırganlık olarak ortaya çıkarır.

3- Sosyal çevreye uyum olarak: Sosyal değerlerin, işaretlerin ve kısıtlamaların örgütsel sapmadaki rolü üzerine yapılan çalışmalar bu grupta yer almaktadır. Tanım olarak sapma davranışları yönetim tarafından desteklenen örgütsel değerlere saldırıyı içermesine rağmen, alt çalışma grubunun sosyal baskısı, değerlerinin desteklediği ve kabul ettiği davranışlar sapmaya neden olabilmektedir. (Bennett ve Robinson, 2003: 243-247).

Örgütsel sapma üzerinde içsel ve dışsal pek çok faktör etkili olabilmektedir. Bu faktörler bireysel ve durumsal olmak üzere iki grupta incelenmektedir. Marcus ve Schuler, durumsal ve bireysel faktörleri, motivasyon ya da kontrol olarak adlandırılan iki baskın açıklayıcı mekanizmaya göre sınıflandırmıştır.

Güdüleme teorileri bir takım dışsal baskıların ya da içsel eğilim dürtülerinin bireyleri suça yatkın bir yaşam tarzına ittiğini kabul etmektedir. Güdüleme teorilerine karşıt olarak kontrol teorileri ise açıklanması gereken durumun suç değil, suçun eksikliği olduğunu kabul etmişlerdir. Suçun sonuçları kişilere etkileyici gelmektedir ve böylece birey ve sapma davranışları arasında güçlü engeller olabileceği

savunulmaktadır. Bu engel, davranışların uzun dönemli sonuçlarının düşünülmesi, sosyal normların içselleştirilmesi, sosyal bağın güçlü olması veya davranışı önleyen diğer dışsal koşullar olabilir. Sonuç olarak sapma davranışının bazı kısıtlamalar sonucu ortaya çıkmadığı vurgulanmıştır. Güdüleme teorileri bu davranışların ortaya çıkma nedenlerini açıklamaya çalışmaktadırlar.

Şekil 4’te örgütsel sapmayı etkileyen faktörler ile ilgili sınıflandırma özetlenmiştir.

Şekil 4.Örgütsel Sapmayı Etkileyen Faktörler

Kaynak: (Marcus ve Schuler, 2004: 650-651. İyigün, 2012: 54’ten alıntı).

Şekil 4’te belirtildiği gibi örgütsel sapmayı etkileyen faktörler; tetikleyiciler, fırsatlar, içsel kontrol ve eğilimdir. Tetikleyiciler, tepki niteliğinde örgütsel sapma davranışına yol açan dışsal olaylar ya da içsel algılamalardır. İş tatmini, hayal kırıklığı ve stres tetikleyicilere örnektir. Fırsatlar, örgütsel sapma davranışında bulunmayı kolaylaştıran durum ve algılardır. İçsel kontrol, örgütsel sapma

GÜDÜLEME

KONTROL KİŞİSEL

TETİKLEYİCİLER Bir tepki niteliğinde örgütsel sapma davranışına yol açan dışsal olaylar

EĞİLİM

Sonuçları ya da eylemin kendisini çekici kılarak, bireyi örgütsel sapma davranışına iten bireysel özellikler

İÇSEL KONTROL Örgütsel sapma davranışının meydana gelmesine karşı engel görevini gören bireysel özellikler

FIRSATLAR Örgütsel sapma davranışlarını

gerçekleştirme çabasını, istenen sonuçlara ulaşmayı kolaylaştıran veya olası olumsuz sonuçları kişi için daha katlanır kılan

durumlar ve algılar

davranışının oluşmasına engel olan bireysel özellikler olarak tanımlanmaktadır. Son faktör olan eğilim ise, istenilen davranışları elde ederek bireyleri sapma davranışına iten bireysel özellikler olarak açıklanmaktadır. Marcus ve Schuler’in sınıflandırmasındaki kişi-durum ve güdüleme-kontrol ayrımı çoğu teorileri oluşturmada bir taksonomi görevi görmekte ve sapma davranışları üzerine yapılan çalışmaların kaynağını oluşturmaktadır (Marcus ve Schuler, 2004: 649-651).

Applebaum, Deguire ve Lay (2005: 48-51) sapma davranışına neden olan faktörleri muhalif değer varlığı ve etki tehlike oranı, iş çevresi, grup davranışları, örgütsel bağlılık, örgütsel engellenme ve değişim ile diğer faktörler olmak üzere altı grup altında incelemişlerdir.

Muhalif değer varlığı ve etki tehlike oranı olarak adlandırılan birinci faktör, örgütte finansal kazançların diğer faktörlerin önüne geçmesi, örgütte probleme neden olmasına rağmen kısa dönemli geçici çözümler üzerinde durulması, bireylerin her hangi bir başarısızlık durumunda buna neden olarak çalışma arkadaşlarını görmesi ve suçlaması durumunda örgütsel sapma davranışlarının artacağını belirtmektedir. Saldırgan kişi mağdura zarar verirken kendinin en az zarar göreceği davranışları seçer. İş çevresi ile ilgili olan ikinci faktörde iş özelliklerinin sapma davranışlarında etkili olduğu ifade edilmektedir. Üçüncü faktör olan grup davranışları bireyin örgütün değerlerini bilmesine rağmen ait olduğu grubun değerleri ile hareket ederek örgütsel değerleri yıkıcı davranışlarda bulunması olarak açıklanmaktadır. Dördüncü faktörde örgütsel bağlılık ile örgütsel sapma arasında ilişki olduğu belirtilmiştir. Sonuçlar, yardımsever bir iklim içinde çalışanların grup üyeleri ve örgüt ile yüksek düzeyde örgütsel bir bağ oluşturduklarını, bencil bir iklim içinde çalışanların örgütsel bağlılığı oluşturamadıklarını ortaya çıkarmıştır. Beşinci faktör ise, bireyin sapma davranışı göstermesinde örgütsel değişim ve engellenmenin etkili olduğunu söylemektedir. Birey engellenmeyi bir stres faktörü olarak algıladığı ve örgütte yaşanan değişime uyum sağlayamadığı için sapma davranışlarına yönelir. Diğer faktörler olarak belirtilen altıncı faktör ise, hayal kırıklığı, algılanan adaletsizlik, kuralsızlık, Machiavelizm, örgütsel vatandaşlık davranışı ve vicdanlılık gibi faktörleri içerir.

Araştırmacılar niçin iş yeri sapmasının ortaya çıktığını açıklamak için farklı teorik bakış açıları kullanmışlardır. Örneğin çalışanlar hak ve adalet aramak için, teşvik edici ya da katkısı olmayan iş çevresini engellemek için sapma davranışlarında bulunulabilir. Çalışanlar desteklenmediklerini ve gelişme için seçeneklerinin olmadığını anladıklarında bu duruma çalışmalarına az çaba göstererek karşılık verirler (Liu ve diğer., 2012: 41).

İşyeri sapma davranışına neden olan bir diğer faktör kaynak dağılımı adaleti, usul adaleti , etkileşim adaleti ve kişiliği içeren örgütsel adalettir. Bunun yanında çalışanlar iş yerinde hasta oldukları ve kendilerini iyi hissetmedikleri zaman daha az üretici olurlar, vasıfsız kararlar verirler, işe devamsızlık eğiliminde ve örgüte sürekli azalan katkılarda bulunurlar (Chang ve Wei, 2008: 2).

Araştırmalar kendini güçsüz hisseden ve işinden tatmin olmayan kişilerin daha fazla sapma davranışı göstereceklerini belirtmiştir. Ayrıca bu davranışların heyecan arama ve model alma sonucunda da ortaya çıktığı kanıtlanmıştır.