Ölüm Kaygısı ile Dindarlığın Bilgi Boyutu ĠliĢkisi

ÇalıĢmamızda yaĢlılarda dindarlığın bilgi boyutu ile ölüm kaygısı arasında anlamlı bir iliĢki bulunamamıĢ (r=-.10, P>.05) ve ölüm kaygısı ile dinî bilgi arasında anlamlı iliĢki olduğuna dair hipotez doğrulanmamıĢtır (bkz. Tablo–35). Diğer taraftan yapılan One way ANOVA analizi ölüm kaygısı düzeyi gruplarının dindarlığın bilgi boyutu açısından anlamlı farklılık gösterdiğini (F2,178=7.01, P<.01) ortaya koymuĢtur (bkz. Tablo–40).

Puanların dağılımına baktığımızda dindarlığın bilgi boyutundan en düĢük puanı (x_{=6.14) ölüm kaygısı düĢük olanlar alırken, onları (}x_{=7.50) orta ve (}x_=7.84)

yüksek kaygı düzeyindekiler takip etmiĢ; gruplar arası farklılık ise düĢük ölüm kaygısı düzeyi ile orta ve yüksek ölüm kaygısı düzeyinde olanlar arasında gerçekleĢmiĢtir. Buna göre, yaĢlılarda dinî bilgi yükseldikçe ölüm kaygısı da yükselmektedir.

Dindarların ölümden daha fazla korkmalarının temel nedenlerinden biri aldıkları din eğitimin niteliğinden kaynaklanır. Dinde var olan korku-ümit dengesinin korunmayarak daha çok korku ağırlıklı bir din eğitim verilirse ve ölümle ilgili konular daha yoğun iĢlenirse korkutma ağırlıklı açıklamalar günahkârlık duygularını da besleyerek ölüm korkusunun daha canlı olarak yaĢanmasına neden olur (Yıldız, 2006: 194). Din eğitimi düzeyi yüksek olanların çoğunda ölüm korkusunun kaynağı öldükten sonra Allah‘ın huzurunda hesap verme konusudur. Buna karĢılık dindarlar ölümle ilgili üzüntü ve kaygının üstesinden dua ve ibadete yönelerek gelebilmektedirler (Çevik, 2005: 105–106).

Sonuç olarak yaĢlılarda dinî bilginin artması ölüm kaygısının artmasına neden olmaktadır. Daha önce de dindarlık ile ölüm kaygısı arasında anlamlı iliĢki olduğu ve dindarlık arttıkça ölüm kaygısının da arttığı ifade edilmiĢti. Dinî alanda bilgi düzeyi yüksek olanların ölüm ötesi hayata dair sorgulanma ve cezalandırılma ile ilgili bilgileri ölüm kaygısının artmasına neden olabilmektedir. Diğer taraftan ölüm kaygısını daha yoğun yaĢayanların konuyla ilgili bilgi edinme ihtiyacı dinî açıdan daha bilgili olmalarına neden olabilmektedir.

SONUÇ

Ölümün kaçınılmazlığını bilen her insan ölüm kaygısı yaĢamaktadır. Ölüm kaygısının çeĢitli nedenleri olabilir. YaĢlılık, insanda ölüm kaygısını ortaya çıkaran önemli etkenlerdendir. YaĢlılık, insanın sevdiklerinin ölümüne sıkça rastladığı bir dönem olduğu için bu dönemde ölüm kaygısı yoğun olarak yaĢanır. Ayrıca bedensel, zihinsel, toplumsal vb. alanlarda yaĢanan gerilemeler yaĢlılıkta ölümün daha sık hatırlanmasına neden olur. Bu dönemde bazı yaĢlılar ölümü kaygıyla karĢılarken bazıları ise ölümü düĢünmeme eğiliminde olabilirler. Diğer taraftan ölüm kaygısını inkâr etmek yerine dinin desteğine baĢvurmak yaĢlılıkta psiko-sosyal uyuma yardımcı olmaktadır.

AraĢtırmamızda yaĢlılarda dindarlık ve ölüm kaygısı arasındaki iliĢki incelenmiĢtir. YaĢlılık dönemindeki bireylerde ölüm kaygısı ve dindarlık arasındaki iliĢkiyi tespit etmek için Dinî Hayat Ölçeği ve Ölüm Kaygısı Ölçeği uygulanmıĢ ve ölçeklerden elde edilen veriler istatistiksel analizlere tabi tutularak değerlendirilmiĢtir. AraĢtırmamızda ayrıca bu iki ölçeğinin yanı sıra, ölüm kaygısı ve dindarlıkla ilgili demografik değiĢkenler hakkında bulgulara ulaĢabilmek için yaĢ, cinsiyet, medeni durum, öğrenim durumu ve sosyo-ekonomik duruma dair sorular da sorulmuĢtur.

AraĢtırmamızda cinsiyet ile dindarlık arasında anlamlı bir iliĢkinin olduğu saptanmıĢtır. YaĢlı kadınlar erkeklere oranla daha dindardırlar. Kadınların dindarlık ortalama puanları erkeklerin puanından daha yüksektir.

Cinsiyet değiĢkeni açısından kadın ve erkekler arasında dindarlığın duygu, bilgi ve davranıĢ boyutları arasında da anlamlı farklılıklar vardır. Cinsiyet ile dindarlığın inanç boyutu arasındaki iliĢkiye dair yapılan analizde ise kadın ve erkek tüm denekler aynı puanı aldığı için değerlendirme yapılamamıĢtır.

Dindarlığın duygu boyutu ile cinsiyet arasında anlamlı bir iliĢki bulunmaktadır. Kadınların dindarlığın duygu boyutu puanları erkeklerin puanlarından yüksektir. Kadınlar erkeklerden hem daha dindar hem de dinî anlamda daha duyguludurlar.

YaĢlılıkta dinî davranıĢ açısından kadınların erkeklere oranla daha fazla dinî davranıĢlarda bulundukları saptanmıĢtır. Buna karĢılık yaĢlılık dönemindeki erkekler bu yaĢ grubundaki bayanlara nispeten daha fazla dinî bilgiye sahiptirler.

YaĢlılarda dindarlık ile yaĢ arasında da anlamlı bir iliĢki vardır. YaĢlılık döneminde yaĢ ilerledikçe dindarlık azalmaktadır. YaĢlılardan 60–74 yaĢ arası bireylerde dindarlık ortalama puanları, 75 yaĢ ve üzeri kiĢilerde dindarlık ortalama puanlarından yüksektir.

YaĢlılıkta ilerleyen yaĢlarda dindarlığın duygu ve davranıĢ boyutlarında belirgin bir değiĢiklik yaĢanmazken dinî hayatın bilgi boyutundan alınan puanlar düĢmektedir.

AraĢtırmamızda dindarlık ile medeni durum arasında anlamlı bir iliĢki tespit edilememiĢtir. Her ne kadar dindarlığın duygu boyutu ile medeni durum arasında anlamlı bir iliĢki bulunsa da dindarlığın davranıĢ ve bilgi boyutuyla da medeni durum arasında anlamlı bir iliĢki bulunmamaktadır.

YaĢlılarda öğrenim düzeyi ile dindarlık ve dindarlığın davranıĢ boyutu arasında anlamlı bir iliĢki yoktur. Buna karĢın öğrenim durumu ileri düzeyde olan yaĢlı bireylerde dinî duygu gerilemektedir. Bunun yanında öğrenim düzeyi artan bireylerin dinî alanda da bilgisi artmaktadır.

Dindarlık ile ekonomik durum arasında anlamlı bir iliĢki vardır ve ekonomik durum yükseldikçe dindarlık da artmaktadır. Buna karĢılık dindarlığın duygu, davranıĢ ve bilgi boyutları ile sosyo-ekonomik durum arasında anlamlı bir iliĢki bulunmamaktadır.

Dindarlığın boyutları açısından bağımsız değiĢkenler değerlendirildiğinde, dindarlığın duygu boyutuyla en anlamlı iliĢki cinsiyet faktöründe tespit edilmiĢtir. Öğrenim durumu ve medeni durum değiĢkenleri de dinî duygu ile anlamlı iliĢkiye sahip etkenler olarak saptanmıĢ; ancak yaĢ ve ekonomik durum ile dinî duygu arasında bir iliĢki saptanmamıĢtır.

Dindarlığın davranıĢ boyutu ile en anlamlı iliĢki cinsiyet değiĢkeninde tespit edilmiĢken, diğer bağımsız değiĢkenlerle dinî davranıĢ arasında anlamlı bir iliĢki gözlenmemiĢtir.

Dindarlığın bilgi boyutu ile en anlamlı iliĢki ise öğrenim durumunda görülmüĢtür. Bunu sırasıyla cinsiyet ve yaĢ faktörleri anlamlı iliĢkiye sahip değiĢkenler olarak takip etmiĢtir. Buna karĢın dindarlığın bilgi boyutu ile ekonomik durum arasında anlamlı bir iliĢki bulunmamıĢtır.

ÇalıĢmamızda yaĢlılarda ölüm kaygısı ile bağımsız değiĢkenler ve dindarlık arasındaki iliĢki araĢtırılmıĢtır. Bulgularımıza göre yaĢlı kadınlar erkeklerden daha fazla ölüm kaygısına sahiptir.

Ölüm kaygısı ile yaĢ da iliĢkilidir. YaĢlılık döneminde yaĢın ilerlemesi ile ölüm kaygısı azalmaktadır. Bu durum, yaĢlılıkta yaĢamı sürdürmenin zorluğunun, yaĢlı bireylerde ölümü istemeye neden olabilmesi ile açıklanabilir.

YaĢlılarda ölüm kaygısı ile medeni durum arasında anlamlı bir iliĢki yoktur. Ölüm kaygısı ile ekonomik durum arasında da anlamlı bir iliĢki bulunmamaktadır.

Öğrenim durumu ile ölüm kaygısı arasında anlamlı bir iliĢki vardır ve yaĢlılarda öğrenim düzeyi yükseldikçe ölüm kaygısı azalmaktadır.

YaĢlılarda genel anlamda dindarlık ve ölüm kaygısı arasında anlamlı bir iliĢki vardır. Buna göre, dindarlık yükseldikçe ölüm kaygısı da yükselmekte; dindarlık azaldıkça ölüm kaygısı da azalmaktadır. Ölüm kaygısının kabullenilebilir bir hal alması dindarlığı arttırabilmektedir. Dindar bireyin ölüm ötesi hayata dair inançlarından dolayı da ölümle ilgili kaygılarının yüksek olduğu söylenebilir.

YaĢlılarda dindarlığın duygu ve davranıĢ boyutlarından alınan puanlar yükseldikçe, ölüm kaygısı puanları da yükselmektedir. Dindarlığın bilgi boyutu ile ölüm kaygısı arasında ise anlamlı bir iliĢki yoktur.

YaĢlılarda dinî duygu arttıkça ölüm kaygısı da artmaktadır. Ölüm kaygısı da Ģiddeti yüksek bir duygu durumu ve dinî duygular için bir motivasyon kaynağıdır.

YaĢlılık döneminde dinî hayatın davranıĢ boyutu ile ölüm kaygısı arasında anlamlı iliĢki bulunmaktadır. Ölüm kaygısı arttıkça dinî davranıĢ da artmaktadır.

YaĢlılarda ölüm kaygısı grupları arasında dinî bilgi açısından anlamlı farklılık vardır. Buna göre dinî bilgi yükseldikçe ölüm kaygısı da yükselmektedir. Dinî bilgisi fazla olanların ahirete dair bilgileri ölüm kaygısının artmasına neden olabilir.

Sonuç olarak, yaĢlılarda dindarlıkla ölüm kaygısı arasında kuvvetli bir iliĢkinin olduğunu ortaya konmuĢtur. Ölüm kaygısı dindarlığı arttıran bir motivasyon kaynağı olabilmektedir. Diğer taraftan dindarlık ölüm ötesi hayatta hesaba çekilme inancı gibi nedenlerle, ölüm ile ilgili kaygıları arttırabilmektedir. Ancak dindeki korku ve ümit dengesi ölüm konusunda daha olumlu bir tavrın geliĢtirilmesini sağlamaktadır. Dindarlar dinden aldıkları psikolojik destekle yaĢanan ölüm kaygısından ahiret inancı ile teselli bulmakta ve psiko-sosyal bütünlüklerini koruyabilmektedirler.

KAYNAKÇA

Acar, Nilüfer Voltan, Yıldırım, Ġbrahim ve Ergene, Tuncay (1996). Bireylerin Dindarlık Düzeylerinin Bazı DeğiĢkenler Açısından Ġncelenmesi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 12, 45–56.

Adler, Alfred (2004). Yaşamın Anlam ve Amacı (3.Baskı). (Çeviren: Kamuran ġipal). Ġstanbul: Say Yayıncılık.

Ak, Bilal (1991). YaĢlılık Psikolojisi. Aile ve Toplum, 1/1, 67–71.

Akgül, Mehmet (2004). YaĢlılık ve Dindarlık: Dindarlık, Hayattan Zevk Alma ve Mutluluk ĠliĢkisi. Dinî Araştırmalar, 7, 19, 19–56.

Akyürek, Süleyman (2004). Din Öğretiminde Kavram Öğretimi. Ġstanbul: Dem Yayıncılık.

Albayrak, Ahmet (2002). Ergenlerin Dinî GeliĢiminde Sevgi ve Korku Motifinin Etkinliği. (Editör: Hayati Hökelekli). Gençlik, Din ve Değerler Psikolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları. 307–336.

Argyle, Michael ve Belt-Hallahmi, Benjamin (1992). YaĢ ve Din. (Çeviren: Abdurrahman Kurt). Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4/4, 319–331. Arı, Ramazan (2003). Gelişim ve Öğrenme. Konya: Atlas Kitapevi.

Arık, Alev (1996). Motivasyon ve Heyecana Giriş. Ġstanbul: Çantay Kitapevi. Armaner, Neda (1980). Din Psikolojisine Giriş. Ankara: Ayyıldız Matbaası.

Arpacı, Fatma (2005). Farklı Boyutlarıyla Yaşlılık. Ankara: Türkiye ĠĢçi Emeklileri Derneği Eğitim ve Kültür Yayınları.

Ataman, AyĢegül (2004). Gelişim ve Öğrenme (2.Baskı). Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık.

Atay, Hüseyin (1998). Kuran‘a Göre Tövbe ya da Bilinci Yenilemenin Ġmkânı. İslamiyat, 1/3, 93–103.

Atkinson, Rita L., Atkinson, Richard C., Smith, Edward E., Bem, Darly J. ve Nolen- Hoeksema, Susan (1999). Psikolojiye Giriş. (Çeviren: Yavuz Alogan). Ankara: ArkadaĢ Yayıncılık.

Aurobindo, Sri (1996). İnsan Gelişiminin Devridaimi. (Çeviren: Sedat Umran). Ġstanbul: BirleĢik Yayıncılık.

Ay, M. Emin (1987). Çocuklarımıza Allah’ı Nasıl Anlatalım. Ankara.

Aydar, Hidayet (2005). Ölümsüzlük Arzusu veya Uzun Süre YaĢamak Meselesi. Diyanet İlmi Dergi, 41/1, 81–108.

Aydın, Mehmet S. (2001). Din Felsefesi (9.Baskı). Ġzmir: Ġzmir Ġlahiyat Fakültesi Vakfı Yayıncılık.

Aydın, Mehmet (2004). Dinler Tarihine Giriş (3.Baskı). Konya: Din Bilimleri Yayınları.

Aydın, Betül, AkbaĢ, Müge, Tuzcuoğlu, Yaycı, Semai Levent ve Ağır, Meral (2005). Gelişim ve Öğrenme (Editör: Betül Aydın). Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.

Aylaz, Rukiye, GüneĢ, Gülsen ve Karaoğlu, Leyla (2005). Huzurevinde YaĢayan YaĢlıların Sosyal, Sağlık Durumları ve Günlük YaĢam Aktivitelerinin Değerlendirilmesi. İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 12/3, 177–183.

Aytaç, Serpil (2000). İnsanı Anlama Çabası, Psikolojiye Giriş. Bursa: Ezgi Yayıncılık.

Ayten, Ali (2006). Psikoloji ve Din. Ġstanbul: Ġz Yayıncılık.

Bahadır, Abdülkerim (2001). Temel GeliĢim Özellikleri Açısından Ergenlik Dönemi. Tabula Rasa, 3, 109–119.

Bahadır, Abdülkerim (2002). İnsanın Anlam Arayışı ve Din. Ġstanbul: Ġnsan Yayıncılık.

Bahadır, Abdülkerim (2002). Ergenlik Döneminde Dinî ġüphe ve Tereddütler. (Editör: Hayati Hökelekli). Gençlik, Din ve Değerler Psikolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları. 255–306.

Bahadır, Abdülkerim (2007). Jung ve Din. Ġstanbul: Ġz Yayıncılık.

Bahar, Aynur, Tutkun, Hamdi, SertbaĢ, Gülümser (2005). Huzurevinde YaĢayan YaĢlıların Anksiyete ve Depresyon Düzeylerinin Belirlenmesi. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 6, 227–239.

Batman, Aysel (2002). YaĢlı Popülasyonun Özellikleri ve Sunulan Hizmetler. Geriatri, 5/3, 123–124.

Baymur, Feriha (1994). Genel Psikoloji (11.Baskı). Ġstanbul: Ġnkılâp Yayıncılık. Beit-Hallahmi, Benjamin ve Argyle, Michael (2000). Dindarlığın Etkileri (I). (Çeviren: Adem ġahin). Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10, 453–477. Bekaroğlu, Mehmet (1991). YaĢlılık Döneminin Ruhsal Sorunları. Aile ve Toplum, 1/1, 103–106.

Benson, Herbert ve Myers, Patrica (2002). Tıp Açısından Din. (Editör: Russell Stannard). Yeni Bin Yılda Tanrı (2.Baskı). (Çeviren: Atalay Atabek). Ġstanbul: Gelenek Yayıncılık.

Bıyık, Ayla, Özgür, Gönül, Altuğ Özsoy, Süheyla, Erefe, Ġnci, Uysal Emeç, Aynur, Özer, Melek, Ergül, ġafak ve Dülgerler, ġeyda (2002). Huzurevinde YaĢayan YaĢlıların Fiziksel Sağlık Sorunları ve Hastalıklarına Yönelik Ġlaç Kullanma DavranıĢları. Geriatri, 5/2, 68–74.

Bilgili, Fatih Menderes (2005). Çocuğun Din Eğitimi ve Karşılaşılan Güçlükler. Ġstanbul:Beyan Yayıncılık.

Bilgin, Vejdi (2003). Popüler Kültür ve Din: Dindarlığın DeğiĢen Yüzü. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,12/1, 193–214.

Bilir, Nazmi (2004). Yaşlanan Toplum. (Kaynak: Bilir, Nazmi (2004). YaĢlanan Toplum. (Modern Tıp Seminerleri Ġçinde). Ankara: GüneĢ Kitabevi. sayfa:1–6). http://www.geriatri.org/pdfler/YaslananToplum.pdf, EriĢim Tarihi: 05.07.09.

BinbaĢıoğlu, Cavit (1983). Ruh Sağlığı Bilgisi (3.Baskı). Ankara: BinbaĢıoğlu Yayınevi.

Budak, Selçuk (2003). Psikoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.

Butler, Gillian ve Mc Manus, Freda (1998). Psikolojinin ABC’si. (Çeviren: Zeliha Ġyidoğan Babayiğit). Ġstanbul: Kabalcı Yayınevi.

Canatan, Burhanettin (1964). İslamiyette Ruh Sağlığı. Konya: DenizkuĢları Matbaası. Certel, Hüseyin (2005). Din Psikolojisi Açısından Engelliler ve Din. Tabula Rasa, 13, 253–260.

Cilacı, Osman (1990). Dinler ve İnsanlar. Konya: Damla Matbaacılık.

Cüceloğlu, Doğan (2004). İnsan ve Davranışı (13.Baskı). Ġstanbul:Remzi Kitapevi. Çapcıoğlu, Ġhsan (2008). Ġlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Yakın Sosyal Çevre Ġle ĠliĢkilerinde Etkili Bir Faktör Olarak Dindarlık. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi 12/3, 49–64.

Çelik, Celaleddin (2004). Sosyal EĢitsizlik Ġle Dini YaĢayıĢ Arasındaki EtkileĢime Sosyolojik Bir YaklaĢım. Marife, 4/1, 139–155.

Çelik, Muhammed (2004). Kuran‘da Ölümden Sonra DiriliĢin Akli Temelleri. Diyanet İlmi Dergi, 40/1, 41–62.

Çevik, ġükran (2005). Ergenlerde Ölüm DüĢüncesi, Ġntihar ve Din. Değerler Eğitimi Dergisi, 3/9, 89–117.

Çileli, Meral (2000). Ölüm. (Editör: Bekir Onur). Gelişim Psikolojisi Yetişkinlik, Yaşlılık, Ölüm (5.Baskı). Ankara: Ġmge Kitapevi, 377–400.

Çuhadar, Döndü, SertbaĢ, Gülümser ve Tutkun, Hamdi (2006). Huzurevinde YaĢayan YaĢlıların BiliĢsel ĠĢlev ve Günlük YaĢam Etkinliği Düzeyleri Arasındaki ĠliĢki. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 7, 232–239.

Dereli, Nuray (2008). Çocukta Dinî Duygu ve İmanın Ruh Sağlığı Açısından Önemi Nedir? http://www.rehabilitasyon.com/index.php?ct=4&tab=3&act2=read&p=1&aid =3422, EriĢim Tarihi: 05.10.08.

Düzgün, ġaban Ali (1997). Din Birey ve Toplum. Ankara: Akçağ Yayıncılık.

Efe, Adem (2006). Engelli Birey ve Ailelerin Sorunları, Toplumsal Beklentiler ve Din. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16, 169–198.

EkĢi, Halil (2001). Başa Çıkma, Dini Başa Çıkma ve Ruh Sağlığı Arasındaki İlişki Üzerine Bir Araştırma. YayınlanmamıĢ Doktora Tezi. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.

Enç, Mithat (1964). Ruh Sağlığı Bilgisi (3.Baskı). Ġstanbul: Milli Eğitim Basımevi. Erdem, Hüsameddin (2004). Problematik Olarak Din-Felsefe Münasebeti (3.Baskı). Konya: Hüer Yayınları.

Erden, Münire ve Akman, Yasemin (2001). Gelişim ve Öğrenme (10.Baskı). Ankara: ArkadaĢ Yayınevi.

Erdoğdu, M. Yüksel ve Özkan, Mustafa (2007). Farklı Dinî ĠnanıĢlardaki Bireylerin Ölüm Kaygıları Ġle Ruhsal Belirtiler ve Sosyo-Demografik DeğiĢkenler Arasındaki ĠliĢkiler. İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 14/3, 171–179.

Erkol, Mehmet (2004). Din-Dindarlık Kavramları ve Sosyolojik Bir Yöntem Olarak Dindarlık Ölçekleri. YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.

Ersevim, Ġsmail (1997). Freud ve Psikanalizin Temel İlkeleri. Ġstanbul: Nobel Tıp Kitapevleri.

Eryarsoy, M. BeĢir (1990). Din. Şamil İslam Ansiklopedisi, 1, 394. Ġstanbul: ġamil Yayıncılık.

Frankl, Victor E. (2007). İnsanın Anlam Arayışı (8.Baskı). (Çeviren: Selçuk Budak). Ġstanbul: Öteki Yayıncılık.

Freud, Sigmund (1999). Uygarlık, Din, Toplum (4.Baskı). (Çeviren: Selçuk Budak). Ankara: Öteki Yayıncılık.

Fromm, Erich (1994). Sahip Olmak ya da Olmak. (Çeviren: Aydın Arıtan). Ġstanbul: Arıtan Yayıncılık.

Fromm, Erich (2004). Psikanaliz ve Din. (Çeviren: Aydın Arıtan). Ġstanbul: Arıtan Yayıncılık.

Gençtan, Engin (1994). Varoluş ve Psikiyatri (4.Baskı). Ġstanbul: Remzi Kitapevi. Gençtan, Engin (1997). Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar (13.Baskı). Ġstanbul: Remzi Kitapevi.

Gençtan, Engin (1999). Varoluş ve Psikiyatri (6.Baskı). Ġstanbul: Remzi Kitapevi. Govsa, Ġbrahim Alaettin (1952). Çocuk Ruhu. Ġstanbul: M.E.B. Yayınları.

GöktaĢ, Kasım ve Özkan, Ġshak (2006). YaĢlılarda Depresyon. Türkiye’de Psikiyatri, 8/1, 30–37.

Gölcük, ġerafeddin (1997). İslam Akaidi (5.Bakı). Konya: Esra Yayınları. Güleç, Cengiz (2002). İnsana Yolculuk. Ankara: HYB Yayıncılık.

Güler, Çağatay (1998). YaĢlılıkta Tanımlar ve YaĢlılık Üstüne Söylenenler. Geriatri, 50/2, 105.

Günay, Ünver (2005). Din Sosyolojisi. Ġstanbul: Ġnsan Yayıncılık.

Hall, Calvin S. (1999). Freudyen Psikolojiye Giriş. (Çeviren: Ersan Devrim). Ġstanbul: Kaknüs Yayıncılık.

Hasyılmaz, Hüseyin (2007). Huzur Evinde Yaşayan Yaşlılarda Dini Hayat (Antalya Örneği). YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.

Hayta, Akif (2002). Ġbadetler ve Ruh Sağlığı. (Editör: Hayati Hökelekli). Gençlik, Din ve Değerler Psikolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları. 117–152.

Holm, Nils G. (2004). Din Psikolojisine Giriş. (Çeviren: Abdülkerim Bahadır). Ġstanbul: Ġnsan Yayıncılık.

Horney, Karen (1998). Çağımızın Nevrotik Kişiliği (2.Baskı). (Çeviren: Selçuk Budak). Ankara: Öteki Yayınları.

Horney, Karen (1999). Psikanalizde Yeni Yollar (3.Baskı). Ankara: Öteki Yayıncılık.

Hökelekli, Hayati (1991). Ölümle Ġlgili Tutumlar ve Dinî DavranıĢ. İslami Araştırmalar Dergisi, 5/2, 83–91.

Hökelekli, Hayati (1991). Ölüm ve Ölüm Ötesi Psikolojisi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3/3, 151–165.

Hökelekli, Hayati (1992). Ölümle Ġlgili Tutumların Dini DavranıĢla ĠliĢkisi Üzerine Bir AraĢtırma (II), Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4/4, 57–98.

Hökelekli, Hayati (2002). Gençlik ve Din. (Editör: Hayati Hökelekli). Gençlik, Din ve Değerler Psikolojisi, Ankara: Ankara Okulu Yayınları. 11–29.

Hökelekli, Hayati (2005). Din Psikolojisi (6.Baskı). Ankara: T.D.V. Yayıncılık. Hurlock, Elizabeth B. (1992). YaĢlılık Döneminde Dini Ġlgi ve Faaliyetler. (Çeviren: Naci Kula). Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4/4, 343–346.

Jung, Carl Gustav (1998). Psikoloji ve Din. (Çeviren: Raziye Karabey). Ġstanbul: Okyanus Yayıncılık.

Karaca, Faruk (2003). Dindarlığın Fonksiyonelliği Üzerine. Dini Araştırmalar, 6/16, 75–86.

Kayıklık, Hasan (2002). Bireysel Dindarlığın Psikolojik Kaynakları. Dini Araştırmalar, 5/13, 27–40.

Kekovalı, Melek, Baybek, Huyla, Eksen, Mursayettin ve Aslaner, Bahar (2002). Huzurevinde Kalan Yaslılarda Depresyon Belirtilerinin Ġncelenmesi. Muğla Üniversitesi SBE Dergisi, 7, 1–10.

Kılavuz, M. Akif (2002). Ergenlerde ÖzdeĢleĢme ve Din Eğitimi. (Editör: Hayati Hökelekli). Gençlik, Din ve Değerler Psikolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları. 209–254.

Kılavuz, M. Akif (2002). Emeklilik Döneminde ÇalıĢma, BoĢ Zaman ve Din Eğitimi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11/1, 71–86.

Kılavuz, M. Akif (2002). YetiĢkinlik ve YaĢlılık Döneminde Eğitim ve Din Eğitiminin Önemi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11/2, 59–72. Kılavuz, M. Akif (2004). YaĢlılık Döneminde Dini Etkinliklerin Sosyal Destek Sağlama Açısından Önemi. Değerler Eğitimi Dergisi, 2/5, 81–99.

Kılavuz, M. Akif (2005). YaĢlanma Sürecinin Dini GeliĢime Etkileri. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14/2, 97–112.

Kılavuz, M. Akif (2006). Dindarlığın YaĢlanma Sürecine Etkileri. (Editör: Hayati Hökelekli). Dindarlık Olgusu (Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri). Bursa: Kurav Yayınları.

Kılıçoğlu, Alev (2006). YaĢlılık Çağı Depresyonunun Risk Etkenleri ve Etiyolojisine Yönelik Bir Gözden Geçirme. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 7, 49–54.

Kimter, Nurten (2002). Dini Ġnanç, Ġbadet ve Duanın Umutsuzlukla ĠliĢkisi Üzerine. (Editör: Hayati Hökelekli). Gençlik, Din ve Değerler Psikolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.

Koç, Mustafa, Yavuzer, Yasemin, Demir, Zekeriya ve ÇalıĢkan, Mustafa (2001). Gelişim ve Öğrenme. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.

Koç, Mustafa (2002). GeliĢim Psikolojisi Açısından YaĢlılık Döneminde Ruhsal GeliĢim. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12, 287–304.

Koç, Mustafa (2002). Ölüm Korkusu Üzerine Kuramsal Açıdan Psikolojik Bir Değerlendirme. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6, 7–20.

Koç, Mustafa (2003). GeliĢim Psikolojisi Açısından YaĢlılık Dönemi ve Genel Özellikleri. Mehir Aile Dergisi, 2, 89–99.

Koç, Mustafa (2006). Din Psikolojisi Açısından Ergenlik Döneminde Dinî YaĢam. Diyanet İlmi Dergi, 42, 3, 7–32.

Koenig, Harold (2002). Ġnancın ĠyileĢtirici Gücü. (Editör: Russell Stannard). Yeni Bin Yılda Tanrı (2.Baskı). (Çeviren: Atalay Atabek). Ġstanbul: Gelenek Yayıncılık. Konak, Akın ve Çiğdem, Yasemin (2005). YaĢlılık Olgusu: Sivas Huzurevi Örneği. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 29/1, 23–63.

Konuk, Yurdagül (1994). Okul Öncesi Çocuklarda Dinî Duygunun Gelişimi ve Eğitimi. Ankara: T.D.V. Yayınları.

Koptagel-Ġlal, Günsel (1991). Tıpsal Psikoloji (3.Baskı). Ankara: GüneĢ Kitapevi Yayıncılık.

KoĢtaĢ, Münir (1995). Üniversite Öğrencilerinde Dine Bakış. Ankara: TDV Yayınları.

Köknel, Özcan (1998). Dolu Dolu Yaşama (6.Baskı). Ġstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi.

Köknel, Özcan (2004). Korkular, Takıntılar, Saplantılar (5.Baskı). Ġstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi.

Köse, Ali (2000). Freud ve Din. Ġstanbul: Ġz Yayıncılık.

Köylü, Mustafa (1998). YetiĢkin Eğitimi; Tanımı, Alanı ve Tarihi GeliĢimi. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 5, 169–194.

Köylü, Mustafa (2007). Ruh Sağlığı ve Din: Batı Toplumu Açısından Bir Değerlendirme. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 23, 65–92. Kula, Naci (2002). Gençlik Döneminde Kimlik ve Din. (Editör: Hayati Hökelekli). Gençlik, Din ve Değerler Psikolojisi, Ankara: Okulu Yayınları Ankara. 31–70. Kula, Naci (2004). Engellilik ve Din. http://www.diyanet.gov.tr/turkish/o/5_09_8. asp, EriĢim Tarihi: 01.09.08.

Kula, Naci (2005). Bedensel Engellilik ve Dini Başa Çıkma. Ġstanbul: Dem Yayıncılık.

Kur’an-ı Kerim Meali (2003). (Hazırlayanlar: Halil AltuntaĢ ve Muzaffer ġahin). (5.Baskı). Ankara: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları.

Kübler-Ross, Elisabeth (1997). Ölüm ve Ölmek Üzerine. (Çeviren: Banu Büyükkal). Ġstanbul: BZD Yayıncılık.

Matthews, Dale (2002). Din Sağlık Açısından Yararlı mı? (Editör: Russell Stannard). Yeni Bin Yılda Tanrı (2.Baskı). (Çeviren: Atalay Atabek). Ġstanbul: Gelenek Yayıncılık.

Mehmedoğlu, Ali Ulvi (2004). Kişilik ve Din. Ġstanbul: Dem Yayıncılık.

Morgan, Clifford T. (1984). Psikolojiye Giriş Ders Kitabı (2.Baskı). (Çeviren: Sirel KarakaĢ). Ankara: Meteksan Yayıncılık.

Mumcu, Cem ve Doğan, Yıldırım B. (2001). Desen Mi Demesen Mi? Ruh Halleri Üzerine. (Editör: Selçuk Demirel). Ġstanbul: Okyanus Yayıncılık.

OkumuĢ, Ejder (2002). Tabii Afetler, Din ve Toplum. İslami Araştımalar Dergisi, 15/3, 339–373.

OkumuĢ, Ejder (2006). GösteriĢçi Dindarlık. Akademik Araştırma ve Dayanışma Derneği (Akader), 8, 171– 185.

Onur, Bekir (2006). Gelişim Psikolojisi Yetişkinlik, Yaşlılık, Ölüm (7. Baskı). Ankara: Ġmge Kitapevi Yayıncılık.

Öğretici, Mehmet Fahri (1990). Sonsuz Yüce Yol. Ġstanbul: Meta Basım Yayım. Öner, Necati (1988). Stres ve Dini İnanç. Ankara: T.D.V. Yayıncılık.

Öz, Fatma (2002). YaĢamın Son Evresi: YaĢlılık Psikososyal Açıdan Gözden Geçirme. Kriz Dergisi, 10/2, 17–28.

Özakpınar, Yılmaz (1999). İnsan İnanan Bir Varlık. Ġstanbul: Ötüken Yayınları. Özcan, M. Tevfik (1985). Ruhi Bunalımlar ve İslam Ruhiyatı (2.Baskı). Ankara: Güven Matbaası.

Özkömür, EĢber, Mas, Nüket, Meydan AcımıĢ, Nurhan, Eris, Oğuz, Mas, Refik,

Belgede Yaşlılarda ölüm kaygısı ve dindarlık (sayfa 159-182)