ö>e

İlk hecede rastlanır. Örnekleri azdır.

çez- (B3-69) “çöz- açmak”

Kelimenin aslî şekli korunmuştur. nevbet (B8-345) < nevbet Ar. “nöbet”

1.1.6.5.2. u>ı

Bu ses değişmesini kelime köklerinde ve eklerde olmak üzere iki grupta inceleyebiliriz:

Kelime kökünde, ilk veya ikinci hecede sıkça rastlanır.

mıbаrekle- (A3-97) < mubârek Ar.“mübarekle-” oxı- (A7-274) “oku-” arzı (A4-289) < ârzû Far. “arzu”, azbıçıq (A3-86) “azbuçuk”, otız (A7-165) “otuz”, boşına (B4-183) “boşuna”, oyınçıх (KS)“ oyuncak”, noхıt (KS) < nohûd Far. “nohut”, oġıl (KS) < ogul ET. “oğlan”, oġırında (B2-243) “uğrunda”, qoltıх (KS) “koltuk”, xatın (B7-348, A6-98) < hâtûn Far.

453 _{A.Von Gabain, ETG, s. 288, yokâru “yukarı”} 454 _{A.Von Gabain, ETG, s. 270, buġday “buğday”} 455 _{A.Von Gabain, ETG, s. 282, kögürçkén “güvercin”}

“hatun”, arzı (MD) < ârzû Far. “arzu”, mırаd (A4-275, KS) < murâd Ar. “murat”, mıtlах (KS, A7-280) < mutlak Ar.“mutlaka”, qorxılı (MD) “korku-lu”, bоyın (A4-211) < boyun ET. “boyun”, dоġrı (A6-186) “doğru”, dоqız (A4-124) < tokuz ET. “dokuz”, bıçık (A7-215) “buçuk”, qоltıx (A1-167) “koltuk”, yımırtа (A7-313, B8-18), < yumurtġa ET. “yumurta”, yolcı (A4-219) “yolcu”, yuxı (A2-77) “uyku”, yılaf (B4-11) < yulaf Yun. “yulaf”, , mınésıb (A1-256) < munâsib Ar. “münasip”, zılıf (A2-61) < zulf Far. “zülüf”, fundıq (B5-150) < funduk Far. “fındık”,

zeytın (CKK) < zeytûn Ar. “zeytin”

Bu iki kelimede ise Eski Türkçedeki şekilleri korunmuştur.

kоzı (A4-126) < kozı ET. “kuzu”, yımşaq (B7-88) < yımşak ET. “yumuşak”

Eklerden kaynaklanan değişiklikler, Kırımçak Türkçesinde genellikle eklerin dar şekilli kullanımlarından kaynaklanmaktadır. Kırımçak Türkçesinde bağlama ünlüsü de genellikle düz-dar ünlüdür. Bu kullanım dolayısıyla u > ı değişmesi Türkiye Türkçesine kıyasla çok görülen bir ses değişmesi gibi karşımıza çıkar.

Zarf-fiil ekiyle; oxıb (A6-39), urıb (A7-270) “vur-”

Fiilden fiil yapma ekiyle; sаvurıl- (A7-178), bulın- (B1-19), doġır- (KS)

Fiilden isim yapma ekiyle; buyurıcı (MD) “emir veren”, bozgın ét (A3-229) “harca-“, duyġı

(B4-156), uyġın (B1-73)

İsimden isim yapma ekleriyle; yolcı (B2-133), qozuçıqlar (B7-217), guruşĺık (A3-102), dоstlıx

(A4-206), boşlıq (B5-150), gozĺı (A2-100), onsız (A6-181), qulupsız sepet (B8-4)

İyelik ekleriyle; çoġısı (B1-9, B3-126), çоqısı (KS), qutusıné (A3-68), qоlınа (A7-263), zоrını

(A7-160), oġlımız (B1-154)

Hâl ekleriyle; onıñ (A6-151), şunı (A1-176), qusurı (A5-267), onı (A6-210), hoşına (B2-50),

donını (A3-49)

Bilinen geçmiş zaman ekiyle; urdı (A4-164), urdım (A5-205), uçırdım (A4-27), qоrxtı (A5-

188), turdı (A3-75), doġırdılar (B8-326)

Kırım Tatar Türkçesinde de u > ı değişimi görülür. bu yıl > bıyıl, yumurta > yımorta, korktu > korktı 456

1.1.6.5.3. ü>ı

Bu değişme daha çok eklerde, bazen de kelime köklerinde görülür. Kelime köklerinde hep ikinci hecede görülür. Kırımçak Türkçesinin özellikle son hecedeki ünlüleri düzleştirip kalınlaştırma temayülünden kaynaklanır.

oĺım (A3-47) < ölüm ET. “ölüm”, gundız (A4-26) < kündüz ET. “gündüz”, gоkıs (A5-99, A2-66) < kögüz ET. “göğüs”, gоñıĺ (A4-19) “gönül”, gоtır- (A4-124) < kötür- ET. “götür-”, kumış (A6-54, KS) < kümüş ET. “gümüş”, kоmır (A2-100) < kömür ET. “kömür”

Eklerdeki ü > ı değişmesi genellikle Kırımçak Türkçesinde eklerin dar şekilli olmasından dolayı ortaya çıkar.

Eklerden kaynaklanan ses değişmesi aşağıdaki eklerde görülür:

Geçmiş zaman ekiyle; kördım (A7-199), gоrdı (A3-53), gоrındı (A7-60) Ettirgenlik ekiyle; optır- (A6-229), sоndır- (A1-61)

İyelik ekleriyle; ogıme (A1-164), ogındé (A2-223) “önünde”, gоzıne (A7-60), uçımıznı (A1-

142), ustıme (A5-100), ustıné (A5-271), sutıñ (A2-230) “üstüne”, sоzıne (A7-61, A7-61) “sözüne”, dоrtısı (A4-210), kоzım (A5-188)

Fiilden fiil yapma ekleriyle; orıl- (A5-33), gorın- (A1-32), kоmmıl- (A6-112), sоkıĺ- (A4-110),

gоrış- (A1-260), ortıl- (A4-260), körış- (KS)

İsimden isim yapma ekiyle; zumbuĺĺı (A5-54), turlı (KS), dоrtıncı (A1-213), turĺı (A7-298),

yuzlı (A5-235), koyĺı (KS)457

Fiilden isim yapma ekiyle; oĺı (KS) “ölü” 1.1.6.5.4. ü>i

ü>i değişmesi birinci heceden sonraki hecelerde çok görülen bir değişikliktir.458

tecribe (B5-252), técribe (A4-233) < tecribe Ar. “tecrübe”, ölçi (B6-94) “ölçü”, öbir (B3- 217) “öbür”

Bu örnekte kelimenin Eski Türkçedeki şekli korunmuştur.

sipirtki (B4-267) < sipir- ET. “süpürge”

Bir özel isimde de ilk hecede de rastlanır. Binyemin (B2-143) “Bünyamin” Şimdiki zaman ekiyle; dokiyım (A5-141) “döküyorum”, yüriy (A7-242)“yürüyor” İsimden isim yapma ekiyle; köyli (B6-96) “köylü”, dördincisi (B4-261) “dördüncüsü” İyelik ekiyle; üçimiz (B5-76) “üçümüz”

Çünkü kelimesi, Farsça çün bağlacının yanına aitlik eki ki’nin gelmesiyle oluşmuştur. Aitlik eki “ki” uyuma girmez. Türkiye Türkçesinde uyuma girerek “çünkü” şekliyle kullanıldığı da görülür. Kırımçak Türkçesinde çünki (B2-285), çunki (A7-251, KS) “çünkü” biçiminde kullanılır.

457 _{Bu ekin çok ender olarak kelime köküne uygun olarak geldiği de görülür. köylü (B7-39)}

458 _{N. A. Baskakov, “Türk Dillerinde Ön Vokallerin Düzleşmesi ve Karaimcenin Halicz-Luck Lehçesinde ö>e ve}

Kırım Tatar Türkçesinde de görülür. ertesi küni 459, ölmiş.460 1.1.6.5.5. u>e

Bu ses değişmesi, gerileyici benzeşme sonucu olmuştur.

mexkem (A7-149) < muhkem Ar. “sağlam”, mexkemle- (MD) suver (A1-49) “savur-”

merekeb (A6-271, B1-266) < murekkeb Ar. “mürekkep”, mevlet (A3-226) < muhlet Ar. “mühlet, süre”, meşvere (MD) < muşâvere Ar. “müşavere”

1.1.6.5.6. u>i

Bir tek örneği vardır. a ve e düz ünlüleri aralarındaki yuvarlak ünlü u’ yu kendileri gibi düz şekle dönüştürmüşlerdir.Yaygın bir kullanım değildir.

çаbiçek (A3-95) < ça’bucak Far. “çabucak”

1.1.6.5.7. o>a

Bu ses değişmesine sadece Lâtin asıllı alıntı kelimelerde rastlarız.

sаvеt (A7-301) “Sovyet”, qoran tep- (B5-195) < horon Yun. “horon”,

Kırımçak Türkçesinde kelimelerin aslî şekilleri korunmuştur.

avtоbus (A7-197) < autobus Fr. “otobüs”, aftomobil (B1-105) < automobile Fr. avto-mobil (B2-259) “otomobil”

1.1.6.5.8. ö>a

Bir örneği vardır. ance (MD) “önce” 1.1.6.6. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması

Daha çok dudak ünsüzlerinin ünlülere etkisiyle düz sıradan ünlülerin yuvarlak sıraya geçmesidir.

1.1.6.6.1. a>o

İlk hecede görülür.

bocanak (KS) “bacanak”, şod (TK) < şâd Far. “şen, neşeli” opus (MD) < habs Ar. “hapis”, bоġоz (A4-296) < ET. boġaz “boğaz”

1.1.6.6.2. e>ö

İlk hecede rastlanır.

459 _{Gerhard Doerfer, agm., s. 185} 460 _{Gerhard Doerfer, agm., s. 185, 186}

çöküç (B5-155) “çekiç”, ökmek (B3-13) “ekmek”, töpe (B3-26) “tepe”

Bu ses değişmesi, Nogay Türkçesinde çok sık görülür.(-e’nin kendisinden önceki hecenin ö,ü seslerinden sonra > ö olması) şölgö “çöle”, men ölgön soñ “ben öldükten sonra” üyünö “evine”, özünö “özüne”.461

1.1.6.6.3. ı>u

Kelime bünyesinde yer alan dudak ünsüzleri b, p, m tesiri ile bazı kelimelerde yuvarlaklaşma görülür.462

yapu (OS) “yapı”, qаpu (A5-82, B2-160) “kapı”, çarpux (KS) “çarpık, felç” Hatta bunlara diş-dudak ünsüzleri f, v, ‘yi de dahil edebiliriz

ayuv (B5-150) “ayı”, quvançlı (B3-302), quvаñ- (A7-114) “kıvan-”

Bu kelimelerde de yuvarlaklaşma olmuştur.

çaşut (MD)463 _{“casus, hafiye”, frаntsuzçа (A6-190), frаntsuzskiy (A6-127) “Fransızca”} Bu kelimede aslî şekil korunmuştur. sanduq (A4- 231) < sandûk Ar. “sandık”

Kırım Tatar Türkçesinde de bu ses olayı görülür. karışsun “karışsın”, olmasun “olmasın”464

1.1.6.6.4. ı>ü

Yaygın değildir. Bir örneği vardır. çüvülde- (B2-190) “cıvılda-” 1.1.6.6.5. i>u

-i dar-düz ünlüsünün -u yuvarlak-kalın ünlüsüne dönme olayıdır.Bu değişime sadece ikinci hecede rastlanır.

duguĺ (A5-179) “değil”, içun (A1-98) “için”, industаn (A3-143) “hindistan”, mecluş (A5- 276), meclus (A7-33) < meclis Ar. “meclis”, mаġrup (A3-185) < maġrib Ar. “batı, mağrip”, çokuç (KS) “çekiç”, peruşan (MD) < perîşân Far. “perişan” mukuf (A1-203) < vâkif Ar. “vakıf”, mux (B5-246) < mih Far. “çivi, mıh” , muxlı (A7-247) “çivili”

Aşağıdaki kelimelerde ise aslî şekilleri korunmuştur.

461 _{Gerhard Doerfer, agm., s. 185}

462 _{Bu duruma EAT döneminde sıkça rastlanır. Burhan Paçacıoğlu, Orta Türkçe (Karahanlı Harezm Kıpçak}

ve Eski Anadolu Türkçesi ), Dilek Yay., Sivas 1995, s. 199

463 _{Türkçe Sözlük, C. 1, TDK Yay: 549, Ankara 1998, s. 442, halk dilinde “çaşıt”} 464 _{Gerhard Doerfer, agm., s. 185}

musafir (B6-153) < musâfır Ar. “misafir”, musâfırxane (A7-209) < musâfir Ar.+ hâne Far. “misafirhane”

1.1.6.6.6. i>ü

İlk veya ikinci hecede rastlanır.

çüft (OS) < cuft, cift Far. “çift”, çüv (OS) “çivi”, çöküç (B5-155) “çekiç”, dülber (B8-24), < dilber Far. “dilber, güzel”

Birleşik kelimelerde de rastlanır.

niçün (B7-113) “niçin”, içün (B4-72) “için”

Kırım Tatar Türkçesinde var olan bir ses olayıdır. etüp “edip” 465 1.1.6.6.7. e>u

Yalnızca ilk hecede görülür.

duguĺ (A5-179) “değil”, suv- (A6-159, A6-156) < séw-, ET. “sev-”, kuyuv (A6-134) < küdegü ET. “güvey, damat”

Kırım Tatar Türkçesinde de egü > ewü ~ ew, kiyev kiyewü, küyev şeklinde görülür.466