Öğretmenlerde Tükenmişlik

Bireyin edindiği eğitim neticesinde vakıf olduğu görevinden veya sanından uzak durması ve ruhsal soğukluk hissetmesi mesleki tükenmişlik biçiminde ifade edilebilir. Meslek bakımından tükenmişlik duygusu; bireyin görevini kendi rızasıyla saptamaması, görevinin umduklarına yanıt oluşturmaması, bireysel kabiliyetleriyle işinin gerektirdikleri arasında anlaşmazlık olması, görevinin getirdiği kabiliyet ve deneyimi kendisine yaraşır bulmaması, görevine dair ruhsal soğukluk duyması ve tercih ettiği görevin kendi istikbaline dair imkanlarının bulunmaması vb. nedenler ile meydana gelmektedir.

62

Öğretmende tükenmişlik durumu, eğitim mecrasına, öğrencilerine, idarenin desteğindeki aksaklıklara reaksiyon biçiminde oluşan negatif bir emsal şeklinde söylenebilir (Tümkaya 1996, s.27).

Amerikan Stres Kurumu’nun gerçekleştirdiği incelemelerden edinilen veriler kapsamında; polislik ve öğretmenlik sağlığı kötü etkileyen gündelik yaşam sorunlarıyla etkili biçimde mücadele etmeyi güçleştiren riski yüksek mesleklerden olduğunu belirtmiştir (Baltaş ve Baltaş 1990, s.62).

Eğitim bakımından stres, kişilik ve ideal kişilik arasında bilinen ayrılık şeklinde ifade edilir. Birey olmayı arzuladığı ideal öğretmen prototipini hafızasında canlandırmıştır. Bahsedilen ideal kişilik, öğretmeni ideal biri konumunda bulunmaya ve başarıya yönelik güdüler. Okul etrafında yaşadığı problemleri aynı şekilde ideal kişiliğine bağlı şekilde halletmeye uğraşır. Problemler ile mücadele ettiğinde, kendisine güveni yükselirken, aksi hallerde ideal kişiliğine yaraşır davranmama öğretmen gerginliğine sebep olur (Dolunay 2001, s.31).

Stresli durumları devamlı yaşamak, öğretmenlerin duygusal ve fiziki kaynaklarını önemli düzeyde düşürmekte ve bu durum da kişinin stres ile daha iyi mücadele edilmesinin önüne geçmektedir. Düş kırıklığı, stres ya da endişe devam ettiğinde veya yükseldiğinde, stres tükenmişlik şeklinde isimlendirilen bir buhran ortaya çıkmaktadır (Çokluk 1999, s.27).

Öğretmenlerin üretken olmalarında, oldukça önemli bir etmen olan tükenmişlik halinin sebepleri incelenmiştir. Çoğunlukla öğretmenin kendine dair etmenlerle, çalıştıkları kuruluşlara dair etmenler bir araya gelerek tükenmişlik haline neden olur. Öğretmen cinsiyeti, medeni durumu, yaşı, eğitim seviyesi, çalıştığı zaman, en son çalıştığı yerdeki çalışma süresi vb. parametrelerin yanında çalışma tecrübesi, öğretmenliğin mükâfatlandırıcı olup olmadığı ve onun şahsını etkili şeklinde yorumlayıp yorumlamaması, benlik nitelikleri tükenmişliğini meydana getiren kişisel etmenlerdir. Tükenmişlik ile alakalı araştırılan kuruluşa dair etmenlerse, kuruluştaki rol karışıklığı, karar almaya dahil olmama, yönetici desteği, kuruluştaki mükafatlandırma düzeni, bulunulan kuruluşun sosyo-maddi seviyesi şeklinde belirtilebilir. Bunun yanında, iş yeri, iş tatmini, işe soğukluk hissetme ve eğitimin eksikliği tükenmişlik haline neden olabilmekte; öğrencilerin niteliklerine bağlı şekilde de tükenmişlik durumu

63

yaşanabilmekte; öğrencilerin güdülenmesi, sorun tutumları, öğrencilerin kaç yaşında olduğu, öğretmenlerin tükenmişlik seviyesini yükseltebilmektedir (Dolunay 2001, s.34). Öğretmen tükenmişlik hallerini meydana getiren etmenleri 1995’te Girgin incelemesinde kısaca şu şekilde belirtmiştir. Öğretmen ne denli yaşlıysa tükenmişlik ihtimali o denli düşer, baskı hisseden öğretmenin, tükenmişlik seviyesi artar. Meslek anlamında ilk beş senede tükenmişlik durumu yüksek olsa da beş senenin sonrasında tükenmişlik, mesleksel konum artınca tükenmişlik düşer. Öğretmenin opsiyonel gelir durumları yükseldikçe tükenmişlik hali de yükselir. İlerlemeler mesleki umutların aşağısındaysa tükenmişlik hali artar. (Girgin 1995).

Kişiler ile birebir ve aşırı iletişim halinde çalışmayı mecbur kılan meslekler için, tükenmişlik hali oldukça fazladır. Öğretmenlik, bu tür mesleklerdendir. Öğretmenin, çalışma kuvvetinde azalmalara sebebiyet verebilecek tükenmişlik kaynaklarının incelenmesi, eğitim düzeni ve öğretmenlerin iş yaşamından etki görecek diğer iş görenler ve öğrenciler adına faydalı olabilmektedir. Mcintyre (1984), öğretmen tükenmişliğiyle denetleme odağı arasındaki bağı saptamak adına 28 kurumda, 469 öğretmenle bir inceleme gerçekleştirmiştir. Belirtiler, öğrencilerine yönelik oldukça duygusuzlaşan ve duygusal tükenme hisseden öğretmenlerin, dış kaynaklı denetleme odağını bulundurduklarını ortaya koymuştur. Fazla şekilde tükenmişlik duyan öğretmenlerin şahsi yaşamları üstünde oldukça düşük denetleme odağı bulunduğu saptanmıştır.

Öğretmenler bakımından işinden çıkma arzusu Dworkin’e göre (1987, ss.1-7), aynı eğitimi edinmiş profesyonellerle karşılaştırıldığında üç misli daha çoktur. İstatistiki bilgiler, öğretmenlerin günden güne fazlalaşan seviyede işinden uzaklaşmaya yüz tuttuklarını bunun yanında önemli kısmının erkenden emekli olmayı arzuladıklarını, diğer bir kısmınsa özel okullarda çalıştıklarını belirtmektedir. Öğretmenler, öğretim üstünde sınırlı kişisel denetlemeden, az maaş siyasetlerinden ve sosyal ilişkilerden uzaklaşmadan negatif biçimde etki görerek tükenmişlik duygusal oluşmaktadır. Bu vaziyetlerden hareketle, tüm öğretmenlerin neredeyse yüzde25’lik kısmının ayrı vakitlerde tükenmişlik hissettiği açıklanmıştır.

Diğer sektörlere kıyasla öğretmenlikte daha çok stres, bitkinlik ve tükenmişlik duygusunun oluşmasının nedenleri şöyle açıklanmıştır (Kyriacou 2000, ss.3-11);

64

a. Otorite sorunları ve sınıfların kalabalık olması,

b. Eğitim-öğretim programlarındaki öğretmen-öğrenci, ebeveyn-öğretmen, etraf- öğretmen anlaşmazlıkları,

c. Gerekli olmayan belge işleri, d. Fiziksel koşullardaki eksiklik,

e. Sosyal çevre tarafından gerçekleştirilen kritikler,

f. Karar almaya dahil olmada ve mükafatlandırmada taraf tutma ve eksiklik,

g. Eğitim kuruluşlarında gerçekleşen toplumsal ve siyasal presler, öğretmenlerin tükenmişlik hissetmesine sebep problemlerdir.

Bu problemlerin çokça yaşandığı Türkiye’de öğretmenlerin tükenmişlik hissetmeleri ve bununla beraber idare basamaklarına dahil olmaktan kaçındıkları muhtemel bir neticedir.

65