Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Eskiçağ Tarihi Bölümü
Tılsımlı gömlek, Türk Vakıf Hat Sanatları Müzesi Koleksiyonu Elemterefiş Anadolu’da Büyü ve İnanışlar Sergisi.
Arkeo Duvar / 52
B
ilinmeyenin ötesine geçme arzusu insanla beraber var oldu. “Bilim, büyü, din” yöntemleri farklı olsa da nihayetinde insanın bilme çabasından doğ-muş etkinlikler. İşte bu etkinliklerden birisi olan “tılsım” doğaüstü güç taşıdığına inanılan sözler ve sembollerdir. Bu söz ya da semboller herhangi bir nesneye işlenmiş ya da okunmuşsa o nesne tılsımlı olur. Tılsımlama uygulamasının en yaygın örnekleri ise gömlekler, yüzükler, kolyeler, başta el olmak üzere çeşitli şekillerde nesneler, muska ve şifa taslarıdır. Bunlar aynı zamanda birer amu-lettir. Tılsımla amuletin ayrıştığı nokta ise amulette, doğaüstü gücü taşıyanın doğrudan nesnenin kendisinin olduğuna inanılmasıdır. Dolayısıyla tılsım da amulet de tarihin her döneminde her uygarlıkta görülen kötü, tehlikeli olan-dan korumaya, korunmaya yönelik uygulanankültürel pratiklerdir.
Yazgısını kaderin eline bırakmak istemeyen Mezopotamyalılar da korkular ve bu korkular-la başa çıkmak için tılsımkorkular-ları kulkorkular-landıkorkular-lar. Mezo-potamya’da tılsımlar hakkındaki bilgileri ise ar-keolojik veriler ya da çivi yazılı kil tabletlerden öğreniyoruz. Hatta bu tabletlerin kendisinin bile bir tılsım olarak kullanıldığını söyleyebiliriz.
Bunlar özellikle çocukları kötülüklerden koru-duğuna inanılan üzeri çivi yazılı muska şeklinde tabletlerdir. Tabletlerin yanı sıra kötülük ya da tehlikeye karşı kullanılan ve kişi üzerinde taşı-yabilsin diye kolye, bilezik ve halhal biçiminde ipe dizilen tılsımlı taşlar vardır.
Tılsımlı yüzük, Özlem-Haluk Perk Koleksiyonu, Elemterefiş Anadolu’da Büyü ve
İnanışlar Sergisi.
Arkeo Duvar / 53
Mezopotamya tılsımlarının kullanım amaçları insanların ihtiyaçlarına paralel olarak çok çeşitlidir. Örneğin, eski Babil dönemine ait üzerinde cinsel içerik-li resimler olan levhalar, cinsel sorunlara karşı kullanılan tılsımlardır. Ruhsal sorunlara karşı ise hastanın boynuna takılan ve içinde tılsım bulunan küçük torbaların dizildiği ipler kullanılmıştır. Ticarette kullanılan silindir mühür de bir tılsım aracı olarak karşımıza çıkar. Bu tür mühürlerin üzerine işlenen büyülü sözler sahibinin uzun ve sağlıklı bir yaşam sürmesi içindir.
Genellikle mekânların kapı ve girişlerinde gömülü olarak bulunan Lugal-irra ve Meslamta – EA adındaki ikiz tanrıların heykelleri ya da sembolleri de birer tılsımdır. Kapıların koruyucusu olarak bilinen bu tanrı çifti Mezopotamya mito-lojisinin yer altı ve ölüm tanrısı Nergal ile ilişkilendirilmişti. Ancak ikiz tanrıların betimlendiği, Yeni Asur dönemine tarihlenen bir kolyenin varlığı, insanların bu tılsımı sadece kapı ya da girişlere gömmediklerini ayrıca üzerlerinde taşıdıkla-rını da gösteriyor.
Babil’in tılsımları...
Mezopotamya’nın gizemli uygarlıklarından birisi olan Babil’de de üzerinde ko-ruyucu sözlerin yazılı olduğu, insanların boyunlarına ya da mekânlara astıkları birçok tılsım görebiliriz. Bunlardan en ilgi çekici olanı küçük boyutlarda ve el şeklindedir. Aralarında bir sırığın üzerine yerleştirilmiş, farklı parmak sayıları-na sahip el figürleri de vardır.
Mezopotamya’da tılsım olarak kullanılan bir diğer nesne de Pazuzu başıdır.
Pazuzu, yeraltı dünyası ile ilişkili kötü bir cindir. Doğayı ve insanları yıkıma uğ-ratan şiddetli rüzgârı temsil eder. Yani bir çeşit rüzgâr cinidir. Dağlardan çıkar, öfkelidir ve Mezopotamya topraklarına soğuk, kırağı ve hastalık getirir! Ancak onun diğer cinleri kovan bir yanı da vardır. Ki bunlardan biri henüz anne kar-nındaki ya da yeni doğmuş bebekleri kaçırıp öldürdüğüne inanılan acımasız Lamaštu’dur. Hamile ve lohusa kadınlar Lamaštu’dan korunmak için Pazuzu başından yapılmış kolyeleri boyunlarında taşır, tılsımlı kolyedeki Pazuzu başı-nın aşağıya yani göbeklerine doğru bakmasına özen gösterirlerdi.
Arkeo Duvar / 54
Pazuzu’nun nasıl kurgulandığını MÖ. VIII. yüz-yıla ait kraliyet mezarında ortaya çıkarılan bir Pazuzu heykelinden anlıyoruz. Bu heykelin kare biçiminde bir kafatası, iri gözleri, belirgin elmacık kemikleri ve köpek dişleri vardır. Kö-peği andıran vücudundan çıkan ve aslanpen-çesiyle biten insanlarınki gibi kollara sahiptir.
Sağ kolu saldırıya hazır biçimde tasvir edil-miştir. Dört tane kanadı, kuşlarınkine benzer ayakları ve bacakların varlığı uçma yetene-ğini vurgular. Pazuzu tarafından kovulduğu-na ikovulduğu-nanılan Lamaštu ise tılsımlarda köpek ve domuz ile birlikte tasvir edilirdi. Lamaštu’ya ait bir tılsım, Gaziantep, Zincirli Höyük’te bu-lundu. Üzerinde Aramice yazılar bulunan bu tılsımın ön yüzünde Lamaštu kabartması görebiliriz. Arka yüzde ise içeriği tam olarak anlaşılamamış bir dizi tanrısal sembol ya da işaretler bulunur.
Mezopotamya’da kullanılan ve oldukça etkili olduğuna inanılan bir diğer tılsım da göz şek-linde yapılmış nesnelerdir. Kuzey Suriye’nin doğusunda bulunan Tel Brak’ta Göz Tapına-ğı olarak adlandırılan kazı alanında Geç Uruk Dönemi’ne ait binlerce göz şeklinde tılsım ay-rıca onlarca yeşil veya siyah iri gözlü insan fi-gürü ele geçmiştir. Birer sanat eseri de olan ve saymakla bitiremeyeceğimiz bu nesneler her şeyden önce insanın doğa ve evreni anlamaya yönelik uzun tarihsel sürecinin şifreleridir.
Tılsımlar, amuletler, uğurluklar arkeolojik ya da etnografik bir malzeme olma-larının yanı sıra insanın korkularını bize taşıyan nesneler oldu. Korku ise insan-lık tarihinin şafağında insanın doğa ile ilişkisinde devinim yaratan itici
güçler-Lamaštu, British Museum.
Pazuzu, British Museum.
Arkeo Duvar / 55
den birisi olarak hukuktan siyasete, dinden sanata insana ait her alanı besledi. Özellikle herkese yönelen ortak bir tehdit/tehlikeden kaynakla-nan kolektif korkular aynı zamanda ritüel, dua, büyü, tılsım gibi kolektif çözümleri de beraberinde getirdi.
İnsanın geçmişine doğru iz
sürüldü-ğünde karşılaşılan bir göz idolü ya da Pazuzu başı hangi maddeden yapılırsa yapılsın ya da nasıl tasvir edilirse edilsin insanlığın ezeli korkularını ifade eden göstergeler olarak yaşamımızda yerini alıyor.
Soldan sağa: 1. Pençe-i Âl-i Abâ, Falnâme-Topkapı Sarayı, Elemterefiş Anadolu’da Büyü ve İnanışlar Sergisi. 2. Romalılarda Kötü olanı uzaklaştıran el tılsımı. Elemterefiş Anadolu’da Büyü ve İnanışlar Sergisi. 3. Bronz el mührü, Ferit Edgü Koleksiyonu, Elemterefiş
Anadolu’da Büyü ve İnanışlar Sergisi.
Göz idolü, British Museum.
Arkeo Duvar / 56