Çokluk eki

Ġsimlerde çokluk yazı dilimizde olduğu gibi /-lAr/ ekiyle yapılmaktadır 57

. Çokluk ekinin bazı ses olayları neticesinde ortaya çıkan /-lAr/, /-lĀr/, /-lĀ/, /-lA/, /- nAr/, /-nĀr/, /-nĀ/, /-nA/, /-gil/ Ģekilleri bölge ağızlarında kullanılmaktadır. BaĢlıca örnekleri Ģunlardır:

/-lAr/:

damarlardan “damarlardan” 27.129, avlanlılar “Avlanlılar” 27.50, eşşeglerle

“eĢĢeklerle” 45.08, enişler “iniĢler” 45.45, güleşlerimiz “güleĢlerimiz” 57.73.

/-l Ār/:

evliyalār “evliyalar” 03.80, duTlār “dutlar” 07.40, dağlār “dağlar” 19.11, erenlēr “erenler” 19.49, yüzlēr “yüzler” 28.90.

/-l Ā/:

develē “develer” 29.03, develēle “develerle” 30.47, kőlē “köyler” 31.05, ġuruculāndan “kurucularından” 31.13, bağlāna “bağlarına” 31.92, davarlā

“davarlar” 32.39.

/-lA/:

57

çocuġlamızı “çocuklarımızı” 43.03, ġulaġlana “kulaklarına” 45.40, köylede

“köylerde” 46.18.

/-nAr/:

onnar “onlar” 46.52, insannar “insanlar” 47.22, cannarı “canları” 54,73, bizimkinner “bizimkiler” 55.29, düğünner “düğünler” 57.92.

/-nĀr/:

unnār “onlar” 65.23, bunnār “bunlar” 17.60, ġadınnār “kadınlar” 17.67, çannārı “çanları” 30.33.

/-nĀ/:

zamannā “zamanlar” 30.28, burannāda “boranlarda” 30.52, müslümannā

“müslümanlar” 31.21, zenginnēnden “zenginlerden” 31.13, düğünnēde “düğünlerde” 32.29.

/-na/:

unnadan “onlardan” 32.120, unnadan “onlardan” 33.25, televzonnadan

“televizyonlardan” 35.15.

2.2.1.3. Hal Ekleri

Ġsimlerin baĢka bir isim veya fiille iliĢki kurmasını sağlayan eklerdir.

2.2.1.3.1. Ġlgi hali

Bir ismin diğer bir isimle ilgi kurmasını sağlayan ektir. Bu özelliği ile diğer hal eklerinde farklılık gösterir. Derleme sahamızda karĢımıza çıkan hal ekleri yazı dili ile benzeĢmekle birlikte ses değiĢiklikleri boyutunda farklılık gösterir. Bölge ağızlarında tespit ettiğimiz örnekler Ģunlardır:

/-ň/:

ķ, r, y gibi ünsüzlerle biten sözcüklerden sonra ilgi hali eki gelmesi sonucunda bazen hece kaynaĢması örneği karĢımıza çıkmaktadır. Hece kaynaĢması durumunda ünlü uzaması oluĢur. Bu durum, bölgemiz ağızlarının ses olaylarında düĢme eğiliminin yaygınlığı ile doğru orantılı olamasının göstergesidir.

tātacılīñ “tahtacılığın” 48.07, çocūñ “çocuğun” 49.71, kőñ “köyün” 51.25, gelinlēñ “gelinlerin” 02.35, tavūñ “tavuğun” 02.52, ġarılāñ “kadınların” 03.59, unnāñ “onnarın” 16.08, damadlāñ “damatların” 35.20.

/-Iň/:

Ünsüz ile biten sözcüklerden sonra kullanılan ilgi hali ekidir.

įsanıñ “insanın”39.13,hüseyiniñ “Hüseyin‟in”47.62, yunanistanıñ

“Yunanistan‟ın” 03.83, çocuġlāmıñ “çocuklarımın” 20.19.

/-nIň/:

Ünlü harf ile biten sözcüklerden sonra kullanılan ilgi hali ekidir.

elmalının “Elmalı‟nın” 27.45, nesiminin “Nesimi‟nin” 47.46, buranın “buranın”

46.11, finikeniñ “Finike‟nin” 27.46, abdal muśanıñ “Abdal Musa‟nın” 46.83.

2.2.1.3.2. Yükleme hali

/-I/, /-yI/ :

sünneti “sünneti” 73.01, adamı “adamı” 05.32, śuyu “suyu” 06.43, tārnayı

“tarhanayı” 06.20, aliyi “Ali‟yi” 07.88, ellerini “ellerini” 07.02, pēnirini “peynirini” 38.160, zirātını “ziraatını” 38.149.

/-Ī/:

uzaġlī “uzaklığı” 45.28, ġarşılī “karĢılığı” 52.117, ĥırśızlī “hırsızlığı” 01.85, efelį “efeliği” 01.65, ileşberlį “ileĢberliği” 10.03, çocuġlū “çocukluğu” 44.58.

/-ā/ :

bıçā “bıçağı” 47.57, herifiñocā “herifin ocağı” 47.14.

/-A/, /-yA/:

davşana “davĢana” 73.35, ava “ava” 73.35, asgere “askere” 74.14, istanbula

“Ġstanbul‟a” 28.135, ileriye “ileriye” 57.136, boraya “buraya” 57.15, teggeye “Tekke‟ye” 64.25.

/-ạ/:

olannarạ “olanlara” 01.20.

2.2.1.3.4. Bulunma hali

/-dA/, /-Ta/:

çapta “çapta” 01.30, ıścaķTa “sıcakta” 06.28, çuvalda “çuvalda” 06.39, ķoynūnda “koynunda” 06.95, kőmüzde “köyümüzde” 20.03, ĥıdırellezde

“hıdırellezde” 20.45.

2.2.1.3.5 Ayrılma hali

/-TAn/:

kireşten “kireçten” 42.66, sebepten “sebepten” 44.50, allaĥtan “Allah‟tan”

44.192, şanśımızdan “Ģansımızdan” 72.10, urfadan “Urfa‟dan” 73.15, avdan “avdan” 73.66, köyünden “köyünden” 73.27, asgerden “askerden” 73.33.

2.2.1.3.6. Vasıta hali

/-lA/:

erennerle “erenlerle” 03.76, evliyalarla “evliyalarla” 03.76, unūla “onunla”

03.12, ġañnıyla “kanlıyla” 03.139.

/-lĀ /:

unnālā “onlarla” 50.21, arebelē “arabayla” 52.30.

adamıla “adamla” 52.49, dalġıcıla “dalgıçla” 56.42, arķadaşıla

“arkadaĢla” 57.119, merkePile “eĢĢekle” 03.138.

/-ılā /:

aĥşamılā “akĢamleyin” 03.15.

/-ılan/:

helvayılan “helvayla” 32.78, bazlamayılan “bazlamayla” 32.78, yağılan “yağla”

32.91.

/-nan/:

śabannan “saban ile” 32.57.

2.1.1.3.7. EĢitlik hali

/- cA/:

güzelce “güzelce” 54.14, gözelce “güzelce” 57.90, sessizce “sessizce” 21.55, topluca “topluca” 81.42, bolca “bolca” 82.89.

2.1.1.3.8. Yön eki

/-r/, /- rA/:

orda “orada” 83.05, burda “burada” 01.06, şurda “Ģurada” 13.23, ĥorda

“Ģurada” 13.35, nerde “nerede” 15.48.

burada “burada” 21.44, boraśı “burası” 21.15, ĥura “Ģuraya” 29.30, şura

“Ģuraya” 47.122, śoñra “sonra” 47.51.

/- Ar/, /- ArI/:

dışardan “dıĢarıdan” 56.76, ilerdeki “ ilerideki” 57.140, içersinde

“içerisinde” 73.11, yuķardan “yukarıdan” 09.24.

yuķarı “yukarı” 31.83, yoķarı “yukarı” 71.36, içeri “içeri” 26.85, dışarıya

“dıĢarıya” 08.27, ileri “ileri” 13.41. 2.1.1.3.9. Sebep hali

/- çĠn/:

oldūğçün “olduğu için” 20.69, yapmadiçün “yapmadığı için” 23.256.

2.2.1.3. Aitlik eki

-ki eki, hem yapım hem de çekim eki olarak karĢımıza çıkmaktadır. ki aitlik ekinin ķı Ģekli bölgemiz ağızlarında bulunmaktadır. Bölgemiz ağızlarında tespit edilen örnekleri Ģunlardır:

yoķarķı “yukarıki” 23.04, burdaķı “buradaki” 42.59, ķalķandaķı “Kalkan’daki”

42.18, burdaki “buradaki” 56.26, ordaki “oradaki” 38.10, ileriki “ileriki” 38.37, unuķı “onunki” 52.21, beniki “benimki” 52.21.

2.2.1.4. Soru eki

Görev bakımından yazı dilimizden herhangi bir farklılık göstermez. Soru eki olarak –mı, -mi, -mu, -mü kulllanılır. BaĢlıca örnekleri Ģunlardır:

biliyō mıñ? “biliyor musun?” 03.183, sen miñ? “sen misin?” 08.46, gelir mi

“gelir mi” 45.36, olmā mı “olmaz mı” 46.37, biliyōñ mu “biliyor musun” 47.17,

düş mü “düĢ mü” 47.18, düğün mü “düğün mü” 52.25, ben mi “ ben mi”

52.01, bölelim mi “bölelim mi” 62.25.

2.2.1.5. Ġyelik eki

Ġyelik ekleri bir nesnenin bir kiĢiye veya baĢka bir nesneye ait olduğunu belirten eklerdir. çoğunlukla yazı dilimizden farklılığı yoktur.

I. tekil Ģahıs: -m, ım, -im, -um, -üm II. tekil Ģahıs: -ň, ıň, -iň, -uň, -üň

III. tekil Ģahıs:-ı, -i, -u, -ü, -sı, -si,-su, -sü I. çoğul Ģahıs:-mız, -miz, -muz,-müz II. çoğul Ģahıs:- ňız, - ňiz, - ňuz,- ňüz III. çoğul Ģahıs:-ları, -leri, -narı,- neri

buvam “babam” 01.28, nenem “ninem” 10.21, arķadeşim “arkadaĢım” 11.10, avradım “eĢim” 47.46, dośdum “dostum” 11.07.

II. tekil Ģahıs:

amcan “amcan” 02.46, dedeñ “deden” 02.60, anan “annen” 11.03, derdiñ “

derdin” 23.37.

III. tekil Ģahıs:

ķızını “kızını” 44.67, yardımcıśı “yardımcısı” 47.44, toķadcıśı “tokatçısı”

78.12, öyküsünü “öyküsünü” 28.62, sürüsü “sürüsü” 30.04, buluntuśu “buluntusu” 33.52.

I. çoğul Ģahıs:

ķadınımız, ķızımız, bacımız “kadınımız, kızımız, kız kardeĢimiz” 44.12, kāvemiz “kahvemiz” 44.12, ķuśurumuzu “kusurumuzu” 35.48, kőmüze “köyümüze”

38.43.

II. çoğul Ģahıs:

götürübildiňiz “ götürebildiğiniz” 32.41.

III. çoğul Ģahıs:

duvarları “duvarları” 32.14, ġaynaġları “kaynakları” 33.53, keyimleri

“giyimleri” 64.08, şēleri “Ģeyleri” 66.126, yañnarını “yanlarını” 66.32.

2.2.1.6. Ġsimlerde Küçültme

Elmalı ve yöresi ağızlarında, küçültme eklerinin ses olaylarına bağlı olarak değiĢen Ģekilleriyle beraber kullanımları Ģunlardır.

/- cIK/:

acıķ “azıcık” 02.25, aÇcıķ “ azıcık” 15.27, işdecik “Ģu” 12.30, alecik “çadır”

02.55, doķuzcuķ “dokuz tane” 12.13.

oncāz “on kadar” 06.49, ġızcāz “kızcağız” 08.202, ġadıncāz “kadıncağız”

63.16, evcēzi “evceğizi” 70.90.

2.2.2. Zamirler

Ġsimlerin yerini tutan sözcüklerdir. Zamirleri, Elmalı ve Yöresi Ağızlarında beĢ grupta inceledik.

2.2.2.1. ġahıs zamirleri

KiĢilerin yerlerine kulllanılan zamirlerdir.

l. tekil Ģahıs zamiri:

Derleme bölgemizde I. tekil Ģahıs zamiri olarak yazı dilinde olduğu gibi “ben” zamiri kullanılmıĢtır.

1. tekil Ģahıs zamiri, yazı dilindeki Ģeklini korumakla beraber, yönelme hal çekimine Eski Türkçedeki “ñ” sesini korumuĢtur. Bu ses bölgenin tamamında karĢımıza çıkmaktadır.

beñe “ bana” 12.03, beñile “benimle” 18.06, baña “bana” 18.32, baña “bana”

32.08.

ll. tekil Ģahıs zamiri:

II. tekil Ģahıs zamiri “sen” yazı dilimizdeki Ģeklini korumakla birlikte, yönelme hal çekiminde Eski Türkçedeki “ñ” sesini korumuĢtur. Bu ses bölgenin tamamında karĢımıza çıkmaktadır.

śaña “sana” 08.180, 18.04, 44.29, 47.47.

lll. tekil Ģahıs zamiri:

III. tekil Ģahıs zamiri yazı dilinde olduğu gibi “o” Ģekli ile karĢımıza çıkar.

III. tekil Ģahıs zamiri yazı dilimizdeki Ģeklini korumakla birlikte, ilgi hal çekiminde Eski Türkçedeki “ñ” sesini korumaktadır. Bu ses bölgenin tamamında

karĢımıza çıkmaktadır.

onuñ “onun” 47.07, onuñ “onun” 49.63.

I. çoğul Ģahıs zamiri yazı diliminde olduğu gibi “biz” Ģekli ile karĢımıza çıkmaktadır.

bizde “bizde” 49.97, bizim “bizim” 51.20.

II. çoğul Ģahıs zamiri:

II. çoğul Ģahıs zamiri “siz”dir. II.çoğul Ģahıs zamiri, yazı dilindeki Ģeklini korumaka birlikte, ilgi hal çekiminde Eski Türkçe‟deki “ñ” sesini korumuĢtur. Bu ses bölgenin tamamında karĢımıza çıkmaktadır.

siziñ “sizin” 57.175, 62.47, 03.77.

III. çoğul Ģahıs zamiri:

III. çoğul Ģahıs zamiri yazı dilimizdeki Ģekline paralellik göstermekle birlikte, bazı ses değiĢikliklerine uğramıĢtır. Ayrıca ilgi hal çekiminde Eski Türkçe‟deki “ñ” sesini korumaktadır.

onlarıñ “onlar” 31.49, oñlar “onlar” 10.65.

Yalın Ġlgi hali Yükleme Yönelme Bulunma Ayrılma EĢitlik ben

benim beni baña

bene bende benden bence

sen seniñ seni señe

saña

sende

sendē senden sence

o ọ onuñ onu ona onu onda ondan ọndan

biz bizim bizi bize bizde bizden

siz siziñ sizi size sizde sizden

onlar onnar onna onlarıñ onnarıñ onları onnarı onlara onnara 2.2.2.2. ĠĢaret zamirleri

Nesneleri iĢaret etmek sureti ile, göstererek karĢılayan kelimeler iĢaret zamirleridir. Bölgemiz ağızlarında, yazı dilindeki iĢaret zamirleri kullanılmakla birlikte ses boyutunda oldukça değiĢik Ģekilleri bulunmaktadır.

2.2.2.3. DönüĢlülük zamiri

Yalın Ġlgi hali Yükleme Yönelme Bulunma Ayrılma EĢitlik

bu bunuñ bunu buna bunda bundan

bundān bunca Ģu ĥu Ģunuñ ĥunuñ Ģunu ĥunu Ģuna ĥuna Ģunda Ģundan o ọ u onuñ onu unu ona una onda unda ondan ọndan undan bunlar bunnar bunnarıñ bunları bunnarı

Bunnara bunnarda bunnādan

Ģunnar Ģunnā ĥunlar

Ģunnarı Ģunnāda ĥunnādan

onlar onnar

Bölgemiz ağızlarında dönüĢlülük zamiri „kendi‟ kelimesiyle karĢılanmaktadır. “Öz” zamirine hiç rastlanılmamıĢtır.

I. tekil Ģahıs:

kendim “kendim” 26.66, kendimin “kendimin” 33.20, kendimden

“kendimden” 66.14.

II. tekil Ģahıs:

kendiñ “kendin” 20.81.

III. tekil Ģahıs:

kendi “kendi” 66.31, kendine “kendine” 84.06, kendini “kendini” 06.16, kendisi

“kendisi” 28.134, kendince “kendine göre” 76.36.

I. çoğul Ģahıs:

kendimiz “kendimiz” 33.07, kendimizin “kendimizin” 11.65,

II. çoğul Ģahıs:

kendiñiz “kendiniz” 78.10.

III. çoğul Ģahıs:

kendileri “kendileri” 26.41, kendilerini “kendilerini” 27.51.

2.2.2.4. Soru zamirleri

Ġsimlerin yerini soru yoluyla tutan sözcüklerdir. Bölgemiz ağızlarında yazı dilinde kullanılan soru zamirleri kullanılmaktadır. Fakat ses olayları sonucunda değiĢik kullanımlar karĢımıza çıkar. Bölgede kullanılan soru zamirlerini üç grupta sınıflandırabiliriz. BaĢlıca örnekleri Ģunlardır:

„„kim‟‟ grubu:

kim “kim” 08.35, 11.79, kiminsiñ “kiminsin” 08.232, kimbilį “kim bilir”

23.167, kiminiñ “kiminin” 23.269, kimi “kimi” 23.270, kimin “kimin” 28.108,

kimisi “kimisi” 44.217.

hangi “hangi” 44.273, ḥangi “hangi” 54.69, ķaç “kaç” 54.12, 30.39.

„„ne‟‟ grubu:

nẹden “neden” 37.210, nẹ “ne” 42.127, nerde “nerede” 01.92, nerden “nereden”

03.103, nerelisiñ “nerelisin” 08.188, nereyi “nereyi” 20.85, nereye “nereye” 23.52, neresi “neresi” 33.43, nereniñ “nerenin” 34.108, nerelerde “nerelerde” 47.140.

2.2.2.5. Belirsizlik zamirleri:

Nesneleri belirsiz olarak temsil ededn zamirlerdir. Bu zamirlere bölgemiz ağızlarında sıkça rastlanmaktadır. Bölgemiz ağızlarında yazı dilinde kullanılan belirsizlik zamirleri bazı ses değiĢiklikleriyle kullanılmaktadır. Bölgemiz ağızlarında tespit edilen örnekleri Ģunlardır:

kimisi “kimisi” 44.217, kimisini “kimisini”57.68, kimse “kimse” 59.73, hepisi

“hepsi” 39.37, hePsi “hepsi” 08.45, öteki “öteki” 24.93, beriki “bu taraftaki” 26.13.

2.2.3. Sıfatlar

Ġsimlerin önüne gelerek onları niteleyen veya belirten sözcüklerdir. Bölgemizde kullanılan sıfatlar yazı dilinden bazı fonetik değiĢiklikler dıĢında farklılık göstermezler.

Sıfatlar, niteleme ve belirtme sıfatları olmak üzere iki grupta incelenir.

2.2.3.1. Niteleme sıfatları

Niteleme sıfatları nesnelerin renk, durum, biçim gibi değiĢmez özelliklerini bildiren sıfatlardır. BaĢlıca örnekleri Ģunlardır:

uzunömür “uzun ömür” 44.123, güzel bi ġız “güzel bir kız” 47.42, doğru sözü

“doğru söz” 27.142, gözel bi kődür “güzel bir köydür” 34.24, yeni nesil “yeni nesil” 38.15, daş dübeg “taĢ dübek” 40.39, ġoca faśulyalar “koca, büyük fasülyeler” 43.106, aķ doncaķ “beyaz don” 05.36.

Nesnelerin sayılarını, yerlerini, soru durumlarını ve belirsizlik hallerini belirten sıfatlardır. Belirtme sıfatları bölgemiz ağızlarında beĢ farklı türde incelenir.

2.2.3.2.1. ĠĢaret sıfatları

Nesnelerin yerini iĢaret yoluyla belirten sıfatlardır. BaĢlıca örnekleri Ģunlardır:

bu zamana “bu zamana” 26.15, şu işi “Ģu iĢi” 34.57, o zamannā “o zamanlar”

34.54, hu bi düğümü “Ģu bir düğümü” 17.66, ḥu aşşālara “Ģu aĢağılara” 02.57,

öte odayı “öteki odayı” 54.71.

2.2.3.2.2. Sayı sıfatları

Nesnelerin sayılarını bildiren belirtme sıfatlarıdır. Bölgemiz ağızlarında kullanılan sayı sıfatları, yazı dilimizdeki Ģeklinin yanı sıra bazı ses olaylarına bağlı olarak değiĢklik göstermektedir. BaĢlıca örnekleri Ģunlardır:

bi vaķalar “bir vakalar” 47.146, üç beş çēz “üç beĢ çeyiz” 52.53, üç yavrı “üç

yavru” 53.01, ikinci piyade “ikinci piyade” 67.05, üçüncü kafile “üçüncü kafile” 23.285, dört ay “dört ay” 23.285, birerikişer keglig “birer ikiĢer keklig”24.117.

2.2.3.2.3. Soru sıfatları

Nesneleri soru yoluyla belirten sıfatlardır. Bölgemiz ağzında tespit edilen örnekleri Ģunlardır:

kaç göynē “kaç gömlek” 32.66, hangi bölügdeñsiñ “hangi bölükdensin”

08.35, ķaç dene “kaç tane” 23.118, ne günnerden “ne günlerden” 23.39, ne śāÇ

bıyıġ “ne saç bıyık” 23.229.

2.2.3.2.4. Belirsizlik sıfatları

Nesneleri belirsiz bir Ģekilde belirten sıfatlardır. BaĢlıca örnekleri Ģunlardır:

birez helva “biraz helva” 52.37, hiÇ bi şey “hiçbir Ģey” 01.57, hiç kimseye

“hiç kimseye” 57.52, çoķ zengin “çok zengin” 03.46, her yer “her yer” 04.05,

her yañımız “her yanımız” 23.171, felan yere “felan yere” 53.101,

Bölgemiz ağızlarında küçültme eki olarak –cik eki kullanılmıĢtır. Bu ek bir örnekte karĢımıza çıkmaktadır.

/- cik/:

incecik duzu “incecik tuz” 15.64.

2.2.4. Zarflar

Fiillerin anlamını yer, zaman, durum, miktar ve soru yönünden etkileyen sözcüklerdir. Bölgemiz ağızlarında kullanılan zarflar yazı dilinden farklılık göstermezler. Zarflar yedi grupta inceledik.

Belgede Elmalı ve yöresi ağızları (sayfa 65-79)