Çocuğa "bunu yapmak kötüdür'' demek yerine, o kötü davranıştan kaçınmak suretiyle güzel örnek olmak daha etkilidir. Ahmed Midhat burada çocukların bütün gün anneleri yanında olduklarından annelere büyük iş düştüğünü belirtir. Ona göre, çocuk babasının dediğini yap-maktansa annesinin yaptığını taklit eder.95
Ahmed Midhat'ın bu konuda ebeveynlere tavsiyesi ise görerek ve göstererek öğretme metodudur. Ona _göre, bir çocuk gördüğü şeyin
90 Handan inci, "Ahmed Midhat Efendi ve Çocuk Terbiyesi", Vefatının 100.
Yılında Ahmed Midhat Efendi Armağanı, s. 248-249. ·
91 Ahmed Midhat Efendi, Hikmet-i-Peder, s. 182.
92 Handan inci, "Ahmed Midhat Efendi ve Çocuk Terbiyesi", Vefatının 100.
Yılında Ahmed Midhat Efendi Armağanı, s. 247.
93 Ahmed Midhat Efendi, Peder Olmak Sanatı, s. 180.
94 Ahmed Midhat Efendi, Peder Olmak Sanatı, s. 175-176.
95 Handan inci, "Ahmed Midhat Efendi ve Çocuk Terbiyesi", Vefatının 100.
Yılında Ahmed Midhat Efendi Armağanı, s. 250; Ahmed Midhat Efendi, Çocuk
Melakat Uzviye ve Ruhiyesi, s. 344-345. · ·
250 SON DÖNEM OSMANLI AHLAK TERBİYECİLERİ VE AHLAK TER'SİYESi
mahiyetini kavrayarak ona karşı yabancılık çekmez. Bu do~rultuda
çocuğa bir şey öğretilecekse en iyi yol onu oraya götürmektir. 6
örne-ğin, çocuğuna camiyi anlatmak isteyen bir ebeveyn için en iyi yol onu camiye götürüp caminin unsurlarını tanıtmaktır.
Ahmed Midhat'ın bu yaş dönemindeki çocuklar için, üzerinde önemle durduğu konulardan birisi de ahlak terbiyesidir. Ona göre, bu yaştaki çocuk algıda seçicilik sayesinde pek çok şeye dikkat ederve model alarak öğrenmeye başlar. Bu yaştaki ço~uklar için ahlak ilkele-rinin öğretiminde dikkat ve model alma önemli bir rol oynar. Çocuk ebeveynini model olarak ahlaki
.
değerleri öğrenir.97Ahmed Midhat Efendi, çocukların sorduğu soruların cevaplarını
ileride yeri ve zamanı geldiğinde kullanacaklarını belirtir. Bu yüzden
çocukların sorduğu sorular karşısında ebeveynlerin bıkmadan ve baş
tan savma cevaplar verilmemesi gerektiğini ifade eder.98
Ahmed Midhat Efendi, çocuk terbiyesinde çocuğun hayali şey
lerle korkutulmasını çok yanlış bulur. Bu korku duygusunun çocukta derin izle bırakabileceğini ifade eden Ahmed Midhat, bu şekilde büyü-tülen çocukların bu hayali şeylerin korkusuyla hava karardıktan sonra dışarı bile çıkamadıklarını belirtir.99
Ahmed Midhat Efendi, çocuğun kötü bir şeyi öğrendikten sonra onun yerine karşılığı olan iyi bir davranışı ikame ettirmenin zorluğunu dile getirmiştir. Ona göre bu bakımdan ailedeki terbiyenin önemi bü-yüktür. Okul aile işbirliği içerisinde 15 yaşına kadar iyi bir terbiye almış çocukların bir daha tahsil görmeseler bile kendilerini geçindirebilecek-lerine inanan Ahmed Midhat'in hedefi bu yetişmiş çocukların
çocukla-rından yepyeni bir medeniyet inşa etmektir. Ona göre, eğer bu şekilde geleceğin çocuklarını yetiştirecek çocuklar yetiştiremezsek, geleceğe
umutla bakamayız.100
· 2.12 Okula Gönderme Yaşı: Ahmed Midhat, bu soruya cevap vermeden önce, okuldan önce çocuklara okuma-yazma öğretilmesine
96 Ahmed Midhat Efendi, a.g.e .• s. 100.
97 Duygu Oylubaş, "Ahmed Midhat Efendi ile Pedagoji Dersleri: Ana Babanın Evlat üzerindeki Hukuk ve Vezaifı", Ilim ve Fennin Reis-i Mütefekkiri: Ahmed Midhat Efendi (ed. Fazlı Aslan), Kayseri 2013, s. 526.
98 Handan Inci, "Ahmed Midhat Efendi ve Çocuk Terbiyesi", Vefatının 100.
Yılında Ahmed Midhat Efendi Armağanı, s. 250.
99 Ahmed Midhat Efendi, Ana-Babanın Evlad üzerindeki Hukuk ve Vezaifi, s.
33-34.
100 Ahmed Midhat Efendi, a.g.e., s. 137.
AHMET MİTHAT EFENDi 251
pedagojik açıdan karşı çıkmaktadır. Ona göre anne-babanın görevle-rinden bir tanesi, çocuklara erken yaşta okuma yazma öğretmemektir.
Bu yaştaki çocukların okuma yazma yerine, görerek öğrenmesi gere-ken şeyler olduğunu ifade etmektedir. Ahmed Midhat'a göre, çocuk 6
yaşına varmadan önce ona okuma-yazma öğretmeye çalışmak
çocu-ğu boş
yere
yorgunluğa sakacağından gelişimini de olumsuz yönde etkiler.10 Ahmed Midhat bunu şu şekilde ifade etgıektedir:" ... Çocuklar hiç olmaz ise altı yaşını ikmal etmezden ewel oku-tup yazdırmama~ esasını kabul edelim. Ondan sonra dahi sekiz Y?Şını.
ikmal edinceye kadar yalnız okuyup yazmak öğretip okuduklarını an-lamak ve düşüncelerini yazı ile anlatmak meselesini maksuttan hariç tutmayı da o esasa ilave edelim ... "102 . ·
Ahmed Midhat, çocukların okula 6 yaşından ewel gönderilma-
•
rnesi fikrini savunmaktadır. Çocuğun beş duyusl!nU tamamen kullan-maya başlamasını terbiye için başlangıç noktası kabul eden Ahmed Midhat 3 yaşından 6 yaşına kadar olan devreyf evde resim yaptırtarak, hikaye okuyarak onları okula hazırlamak devresi olarak görür.103 Aynı
şekilde bu yaştaki çocuklar için anaokulu adı verilen rnektapler
oldu-ğunu zikreden Ahmed Midhat bu rnektsplerde çocukların okuma-yazma öğrenmeyip, resimler, modeller ve o1uncaklarfa oynayarak hayatı öğrenmeye başladıklarını ifade eder.10 Ahmed Midhat'ın ço-cuklar için 6 yaş sınırını belirtmesini pedagoji kitaplarından hareketle açıkladığını belirtir. Buna göre bu dönemdeki çocukfar kavram öncesi dönemde bulunurlar.105 Ona göre, çocuğun terbiyesinde önemli olan,
çocuğun bulunduğu yaş dönemine uygun olarak hareket etmektir. Zira . çocuk ancak gerekli önbilgiferi edindikten sonra sonrakileri
örgütfeye-bilir.1os .
Ahmed Midhat ~fendi, okulu ve öğretmenleri terbiye hususunda ebeveynlerin vekili olarak görmektedir. Ahmed Midhat bu konuyu mek-tepler açısından değerlendirerek "Babaların anaların çocuklarına karşı
olan vezaif-i maneviyelerini ifa emrinde mektepler anaların babaların
vekifleridir", diyerek okuf-aile birlikteliğine dikkat çekmektedir. Ona göre, mektepte verilen terbiye ailede verilen terbiyenin yerini
tutma-101 Ahmed Midhat Efendi, a.g.e., s. 80-85.
102 Ahmed Midhat Efendi, a.g.e., s. 89. . .
103 Handan inci, "Ahmed Midhat Efendi ve Çocuk Terbiyesi", Vefatının 100.
Yılında Ahmed Midhat Efendi Armağanı, s. 251.
104 Ahmed Midhat Efendi, a.g.e., s. 89-90.·
105 Ahmed Midhat Efendi, a.g.e., s. 145.
106 Ahmed Midhat Efendi, a.g.e., s. 146.
252 SON DÖNEM OSMANLI AHLAK TERBİYECİLERİ VE AHLAK TERBİYESİ
makla birlikte onun destekçisi konumundadır. 107 Bu haliyle, el;>eveynle-rin terbiye hususundaki görevi çocuklarını okula göndermeleri ile sona ermez, bu hususta öğretmen ve ebeveyn çocuğun terbiyesinde mü-temmim bir cüz rolü oynarlar. Ahmed M id hat bunu şöyle dile getirir:
"Bu halde muallimler, evlat hakkında vezaif-i maneviye'nin ifası
için pederlerin vekilieri olmuşlar .... Maa h aza mekteplerin küşadıyla
pederler hak ve vazife-i talimden tecrid edilmemişler. Talim-i evfada kudreti olanlar yine tercihen kendi eviadını kendileri terbiye hakkını
muhafaza etmişler. .. "108.
2.13 Okul Çağına Kadar Neler Öğretilebilir: Ahmed Midhat,
çocukları okula göndermek için ideal yaşın 6 olduğunu belirtirken, bu
yaştan önce özellikle anne-babanın bilgili olması halinde, çocuğuna
birçok şey öğretebileceğinin altını çizmektedir. Ahmed Midhat, bu konuda "Bir çocuğu "büyüsün de terbiye edelim" demeyi, bir fidanı
"Büyüsünde öyle aşılayalım" demeye benzetmektedir." Üstelik bu husus çocuklar için daha önemlidir. Çünkü çocuklarda terbiye ihmal edilip çocuğa güzel huylar kazandırılmazsa, ~ocuk yalancılık, hilecilik gibi, kötü davranışları hemencecik kapabilir.10
Anne-babanın görevi çocuklarını geleceğe iyi bir şekilde hazır
lamaktır. Bunun için ise okuma-yazma öğretmek yerine bu dönemde resimler yardımı ile öğretmeyi ve bunun içinde münderecatsız hikaye ismini verdiği resimli yazısız çizgi romanları ve hikayeleri tavsiye et-mektedir. Ona göre bu usul hem çocuğun zihnini okuma yazmara hazırlayacak hem de eşyayı ve çevresini tanımasını sağlayacaktır. 10 Ona göre asıl olan okuma yazmayı öğretmek değil, asıl olanın
çocu-ğun seviyesine uygun bir şekilde bilgi sahibi olmasını sağlamak
oldu-ğunu şu sözlerinden anlıyoruz: 'Talim hususunda üssü'I-esas 'bilgi'dir.
Bilgi olur ise kıraat ve kitabetin ehemmiyeti ikinci derı;ıcede bile ad olunmak hiç de bait değildir. Çünkü bilgi olmadıktan sonra kıraat ve kitabetin hiçbir faydası olmaz da onun için."111 ·
Ahmed Midhat' göre, çocukla'rm okul öncesinde öğrenebilecek
leri şeylerin başında dil öğretimi gelmektedir. Zira bu dönem dil öğre
nimi açısından çok önemlidir. Bu dönemdeki dil Çiğrenimi atlanırsa, çocuğun bir daha açığını kapatması mümkün olmayacaktır. Ahmed Midhat burada iki dil öğrenen çocukların dilleri karıştırmamasını ve bu
107 Ahmed Midhat Efendi, a.g.e., s. 57.
108 Ahmed Midhat Efendi, a.g.e., s. 49.
109 Ahmed Midhat Efendi, a.g.e., s. 109
110 Ahmed Midhat Efendi, a.g.e., s. 92.
111 Ahmed Midhat Efendi, a.g.e., s. 95.
AHMET MİTHAT EFENDi 253
dilleri ayrı olduklarını fark etmelerini dikkatlerine ve zekalarına bağla
maktadır.112 Ahmed Midhat'a göre, bu dönemdeki çocuğun dikkati o kadar yoğundur ki, bazen anne-babaların buva, cici gibi, yanlış isim-lendirmelerine rağmen kısa sürede eşyanın doğru ismini bulmakta-dır.113 Ahmed Midhat, çocuğun bu çağlarda ne derece dikkatli olduğu
nu ise iki dil öğrenen çocukları örnek vererek gösterir:
" ... Bu nevi çocuklardaki en mühim hal öğrendikleri lisanlar birbi-rinden başka iki !isan olduğunu bile fark etmeleri ve birini diğerine katmaksızın öğrenip söylemeleridir. Bu acibe beş çocuk da kendi göz-lerimiz önünde· vukua gelmiştir. Osmanlı ca ile Rumcayı maderzad-lisan olarak birlikte öğrenmişlerdir. iki lisanı birbirine katmamak için
medar-ı tefrik yalnız etrafında bulunanların bir kısmı Rumca ve diğer
kısmı Osmanlıca mütekellim olmalarından ibarettir .. .'~l14 . Ahmed Midhat'a göre, çocuk büyüklerinden baka baka birçok
şey öğrenir. O bu konuda, Eflatun'un "Büyükler yanında yapılamaya
cak şeyleri asla küçükler yanında yapma" sözünü nakleder ve bu yaş
taki çocukların öğrenme kabiliyatlerini ise şu sözlerle aktarır:
"Çok şey öğrenebilir efendim, dört buçuk yaşındaki çocuk çok
şey öğrenebilir. Hem en büyük garabet şunda ki ona doğrudan doğru-. ya kimse bir şey öğretarnediği halde o kendi kendisine çok şey öğre
nebilir. Ya ona suret-i mahsusada talim edilecek yani tabir-i sahih ile onun nazar-ı tecessüsü öğrenilecek şeylere doğru daha muntazam, daha kolay bir yolda isticlap olunacak olsa daha neler öğrenemez?"115
Sonuç
Ahmed Midhat, yazmış olduğu sayısız eserlerle dönemine damga vurmuş bir yazardır. Yazarken kullanmış olduğu basit dil, bir-çok kişiye ulaşmasını sağlamıştır. Bu bakımdan Ahmed Midhat'a yazı makinesi ve ·ilk öğretmen fakapiarı da takılmıştır. Ahmed Midhat, eser-lerinde doğu-batı sentezini yaparak ideal bir insan tipi çizmeye çalış
·mıştır. Batı ilim ve kültürünün her türlüsünü öğrenmekle birlikte kendi
değerlerine de sımsıkı bağlı ideal Türk tiplerneleri oluşturarak kafasın
daki ideal insanı ortaya koymaya çalışmıştır. Ahmed Midhat Efendi'nin eserlerinde ortaya koyduğu karakterler, aynı zamanda doğruluk, · al-çakgönüllülük, sabır, dürüstlQk ve doğruluk vb. gibi, ahlaki değerleri de bünyesinde barındırmaktadır.
112 Ahmed Midhat Efendi, a.g.e., s. 67-78.
113 Ahmed Midhat Efendi, a.g.e., s. ·70-75.
114 Ahmed Midhat Efendi, a.g.e., s. 74-75.
115 Ahmed Midhat Efendi, a.g.e., s. 78.
254 SON DÖNEM OSMANLI AHLAK TERBİYECİLERİ VE AHLAK ~RBİYESİ
Ahmed Midhat, yukarıda zikredilen ahlaki değerteri kazandır
mak için en uygun ortamlardan birisinin aile yuvası olduğunu belirtmiş
tir. Bu değerlere sahip bireylerin güzel bir aile yuvası içinde bilgili
an-ne-babaların elinde yetişebileceğini. ifade etmektedir. Ailesine vakit
ayıran, eviadının terbiyesi için çaba gösteren babayı ve baban:n nez-dinde anneyi de kahraman ilan etmiştir. Ahmed Midhat, ideal insanın nasıl olması gerektiği ve anne-babanın çocuklarını bu idealle yetiştir
mesi doğrultusunda çok değerli tavsiyelerde bulunduğunu söyleyebili-riz.
AHMET MİTiiAT EFENDi 255
KAYNAKLAR
Ahmed Emre Polat, ilk Dönem Türk Romanında Ahlak, (Yayınlanma
mış y.lisans tezi MÜSBE, 2011).
Ahmed Midhat Efendi, Ana-Babanın Evlat Üzerindeki Hukuk ve Vezaifi, lstaınbul1317
Ahmed MidQat Efendi, Çocuk Melekat-ı Uzviye Vf? Ruhiyesi, Istanbul 1317.
Ahrrıed Midhat Efendi, Felatun Bey ile Rakım Efendi, Akçağ Yayınları,
Ankara 2009.
. .
Ahmed Midhat Efendi, Hikmet-i Peder, lstanbul1316. ·
. Ahmed Midhat Efendi, Jön Türk, istanbul Klas Yayınları, 2004, (lstan-bul1326).
2013.
Ahmed Midhat Efendi, Kıssa'dan Hisse, istanbul 1871.
Ahmed Midhat Efendi, Musahabat-ı Leyliye, hz. Nuran Öztürk, istanbul
Ahmed Midhat Efendi, Peder Olmak Sanatı, istanbul1317.
Ahmet Harndi Akseki, Ahlak Dersleri, istanbul1968.
Ali Muzaffer, Teracim-i Ahval-i Meşahir yahut Zamanımız Osmanlı
Üdeba ve Muharririni Ahmed Midhat Efendi, Dersaadet 1317. (Bu eser, 2013
yılında Seval Şahin tarafından hazırlanan ve Hayatı, Romancılığı, Bir Eseri:
Şeytankaya Tılsımı, Ahmed Midhat Efendi adlı eser içerisinde yer aln:ıakta
dır.);
Duygu Oylubaş, "Ahmed Midhat Efendi ile Pedagoji Dersleri: Ana Ba-banm Evlat Üzerindeki Hukuk ve Vezaifi", ilim ve Fennin Reis-i Mütefekkiri:
Ahmed Midhat Efendi (ed. Fazlı Aslan), Kayseri 2013, s. 517-534.
Eyüp Çakan, Ahmed Midhat'ın Hikayelerinde Eğitim Değerleri ve Türk-çe, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, inönü Üni. SBE, 2008).
Hakkı Tarık Us, Ahmed Midhat'ı Anıyoruz: Bir Jübilenin lntibaları, ip-tanbul 1955.
Handan Inci, "Ahmed Midhat Efendi ve Çocuk Terbiyesi", Vefatının 100. Yılında Ahmed Midhat Efendi,Armağanı, istanbul2012, s. 243-252.
Hasan Kavruk-Mehmet Akif Çeçen, "Değer Eğitimi Açısından Ahmed Midhat Efendi ve Kıssadan Hisse Hikayesi", Ilim ve Fennin Reis-i Mütefekkiri:
Ahmed Midhat Efendi (ed. Fazlı Aslan),_ Kayseri 2013, s. 109-134.
Kamil Yazgıç, "Ahmed Midhat'ın ' Büyük oğlu Dr. Kamil Yazgıç'ın· Sözle-ri", Bir Jübilenin lntibaları: Ahmed Midhat'ı Anıyoruz!, hzr. Hakkı Tarık Us, Istanbul 1955, s. 85-99.
256 SON DÖNEM OSMANLI AHLAK TERBiYECiLERi VE AHLAK ~BİYESİ
Kamil Yazgıç, Ahmed Midhat Efendi Hayatı ve Hatıraları, istanbul 1940.
Kemal Coşkun, Ahmed Midhat'ın Eserlerinde Dini ve Toplumsal Tema-lar, (yayınlanmamış yüksek lisans Ankara Üni. SBE, 2006). · ·
M. Orhan Okay, "Ahmed Midhat Efendi", OiA, istanbul1989.
Melike Gökcan Türkdoğan, "Ahmed Midhat Efendi'nin Romanlannın Dünyasında Fert ve Toplum Ahlakı" ilim ve Fennin Reis-i Mütefekkiri: Ahmed Midhat Efendi (ed. Fazlı Aslan), Kayseri 2013, s.225-261.
Murat Uraz, Ahmed Midhat, Hayatı Şahsiyeti, Eserleri ve Yazılarından
Seçme Parçalar, i,stanbul 1940-1941.
Mustafa Baydar, Ahmed Midhat Efendi Hayatı, Sanatı, Eserleri, istan- ·
bul 1954. ·
Nurullah Çetin, "Ahmed Midhat Efendi'nin Romanların Milli Güven Duygusu", Ahmed Midhat Efendi Kitabı, istanbul 2007.
ömer Lütfi, en-Namusü'l-akvem li-saadeti'l-ümem, istanbul1340.
Şemseddin Sami, Bir Elde iğne Bir Elde. Kitap, hzr. i rtan Karakoç, is-tanbul 2008.
Turan Karataş, "Kamaval Romanında insanlık Halleri", Ahme_d Midhat Efendi Kitabı, istanbul2007.