Çizim 7.31. Evren, Çizim:Servet Senem Uğurlu
Mitolojik hikayelerin birçoğunda Anadolu’da tekstil geleneğinden bahsedilmektedir. Cumhuriyet döneminde Celal Esad Arseven, Malik Aksel, Kenan Özbel, Bedri Rahmi Eyüboğlu, Yusuf Durul gibi Cumhuriyet aydınları, bu konuyu çok önemsemeleri ile dikkat çekmişlerdir. Geleneksel örneklerin çağdaş değerleri taşıdığını hisseden Yusuf Durul ve Kenan Özbel, Anadolu’da çeşitli yerlerde yaptıkları alan araştırmaları sonucunda, bu örnekleri fotoğraf ve çizimlerle görselleştirmişlerdir. Sanatta Yeterlik Eser Metninde, Anadolu’daki geleneksel tekstil örneklerinin malzeme, teknik, motif ve desen özellikleri incelenmiştir. Geleneksel yöntemle oluşturulan dokusal yüzeylerin halk sanatı, folklor, yöresel, ulusal örnekleri tespit edilmiştir. Eser çalışmaları, geleneksel tekstil tekniklerinden ve kültür öğelerinden yararlanılarak hazırlanmıştır.
143
7.3. Eserler ve Açıklamaları Eser 1
Adı: Hayat Ağacı Malzeme: Pamuk, Jüt Teknik: Kilim, sumak Boyutlar: 60x80 cm Yapım Yılı: 2017
Resim 7.1. Eser 1, “Hayat Ağacı”, Uygulama: Servet Senem Uğurlu Fotoğraf: Servet Senem Uğurlu
144
Ağaç motifi ve hayat ağacı motifi, Anadolu’da halı, kilim ve işleme gibi geleneksel tekstil örneklerinde görülen ve sık kullanılan süsleme motiflerindendir. Ayrıca geleneksel sanatların çoğunda süsleme öğesi olarak kullanılmıştır. Hayat Ağacı motifi, özellikle servi, asma, gül, bahar dalı, elma, nar, çınar, hurma, incir gibi motiflerle görülür.111 Ağaç kültünün, Tanrı ile iletişim kurmada bir araç olduğu kabul edilmektedir. İnanç kültürü ile bağlantıları açısından Hayat Ağacı motifi, süsleme sanatlarında da önemli bir elemandır.
Resim 7.2. Eser 1’in ayrıntısı, Uygulama: Servet Senem Uğurlu Fotoğraf: Servet Senem Uğurlu
111 Bkz. Sultan YURTERİ, Filiz Nurhan ÖLMEZ, “Türk Dokumalarında Ağaç Motifi”, ICANAS Kongresi, Bildiriler Maddi Kültür Cilt III, T.C. Başbakanlık Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Başkanlığı Yayınları, Ankara 2008, s. 1435-1445.
145
Anadolu’daki geleneksel tekstiller içerisinde halılarda kullanılan hayat ağaçları geometrik ya da organik formlarda stilize edilmiş motif ya da motif grupları ile oluşturulmuştur. Bu motif, kompozisyonda kök, gövde dallar ile biçimsel olarak yön gösterdiği için, yer ve gök arasındaki bağlantıyı sembolize ettiği düşünülmekte ve özellikle namazlık için hazırlanan halı ile kilimlerin ortasında temel motif olarak kullanılmaktadır. Hayat Ağacı motifi, Anadolu Halılarında tek ya da raportlar halinde kullanılmıştır
İnanç kültüründe kutsal bir sembol olarak bilinen hayat ağacı motifi, kültürden kültüre değişiklik göstermesine karşın, genellikle hayat kaynağı ve ebedi canlılık anlamında kullanılmıştır. Mevsim değişikliklerinde ağacın her yıl periyodik olarak yapraklarını dökmesi ve sonrasında kendini ve yapraklarını yenilemesi nedeniyle, çoğu din, kültür, halk inancı, sanat, efsane, mitoloji ve masal gibi alanlarda önemli değerler yüklenmiştir.
Resim 7.3. Çanakkale Ayvacık beyazlı namazlağ, Senem Uğurlu Arşivi, 1992
Hayat Ağacı Motifi
Resim 7.4. Hayat ağacı ayrıntısı
Ağaç genel olarak, yaşam kaynağı olarak kabul edilmektedir. Hayat Ağacı sembolünün özdeşleştiği kutsal ağaç, dünya ağacı, evren ağacı gibi isimlerinin yanı sıra efsane, inanç ve mitler vardır. Orta Asya Türklerinin inancına göre; Altay ve Tanrı
146
Dağlarında Sedir, Sibirya’da ise Kayın ve Çam Ağaçları, evrensel / kozmik ağaç olarak geçmektedir. Kayın Ağacı, Orta Asya Türklerinin gündelik yaşamında oldukça önemlidir. Altay Şamanları ise gökten kutsal bir kayın ağacı indiğine inanmaktadırlar.112
Hayat Ağacı motifinin Türk inançlarında farklı anlamlarda kullanılmaktadır. Ağacın kutsallığı, çeşitli özelliklerle anlatılmıştır. Hayat Ağacı, yeryüzü ve gökyüzü arasında ruhların geçişini sağlayan bir bağ olduğu varsayılmakta ve yeryüzünden Tengri katına yükselen bir kutsal bir ağaç olduğu düşünülmektedir. Oğuz Destanına göre; Oğuz Kağan göl ortasında bulunan bir ağacın içinden çıkan bir kızla evlenmiştir.
Dünya Ağacı, Ayinsel Ağaç, Yaşam Ağacı, Bilgi Ağacı, Ters Ağaç/ Tuba Ağacı, Işıklı Ağaç, Yılbaşı Ağacı, Aydınlanma Ağacı, Soy Ağacı, Soy ve Boy Simgesi Ağaç, Evrensel Ağaç, Orta Asya İnancında Kutsal Ağaç, İslam İnancında Kutsal Ağaç gibi çok çeşitli anlam ve sembolleri ifade eden örneklerle karşımıza çıkar.113
Ağaç motifi, tek başına kullanıldığında, Tanrısal olarak nitelendirilmiştir. Anadolu coğrafyasında kutsal olarak kabul edilen ağaçlar, tek başına olanlar olmuştur. Bu ağaçlar; altına sığınılan, zora girenlere yardım eden ve gölgesinden yararlanılan bir ağaç olarak görülmüştür. Ama en önemlisi bu ağaçlar, Tanrı’yı temsil etmektedir. Türk inançlarına göre, yapraklarını dökmeyen ağacın ölümsüz ve sonsuz olduğu; meyvesiz ağacın ise doğmamış ve doğurmamış olduğu için yüce varlık olarak kabul edilir. Bu ağacın ruhları cennet ve cehenneme götürdüğüne inanılmaktadır. Ayrıca kutsal ya da tanrısal olarak kabul edilen bu ağacın üç alemi birleştirdiği düşünülmektedir. Kozmik ağaç olarak isimlendirilmiş bu ağaç, dünyanın merkezindedir. Bu nedenle ağaç, dağ ve kutsal mekanlar gibi “merkez simgeciliği” kavramına dahil edilmesi gerekmektedir.114 Altay efsanelerine göre, göğün onikinci katına yükselen dünya dağı
112 Bkz. Selçuk ALANTAR, İTKİB İstanbul Halı İhracatçıları Birliği Yayınları, İstanbul 2007, s. 82. 113 Servet Senem UĞURLU, “Çanakkale Halılarında Hayat Ağacı Motifi ve Sanatsal Özellikleri”, II.
Uluslararası Felsefe, Eğitim, Sanat ve Bilim Tarihi Sempozyumu, Sempozyum Bildirileri Kitabı, 03- 07 Mayıs, 2017 – Muğla, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yayınları, Haziran 2017, s. 1040. 114 Bkz. Pervin ERGUN, Türk Kültüründe Ağaç Kültü, T.C. Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih
147
üzerinde kayın ağacı vardır.115 Ayrıca Altay Şamanizm inancına göre, beşinci temel unsur olarak ağaç kabul edilmektedir.116
Çizim 7.32. Çanakkale Yöresi Halılarındaki hayat ağacı motifleri,