Çevre eğitimi bireyin, kültürünü ve biyofiziksel çevresini anlaması için gerekli becerileri ve tutumu geliĢtirmek için gerekli kavramları öğrenme ve değerleri kazanma sürecidir. Çevre eğitimi aynı zamanda çevre kalitesiyle ilgili sorunları tanımlama ve çevresel karar verme davranıĢlarını da kapsar (IUCN, 1970).
Çevre eğitiminin hedefleri:
1- Kırsal ve kentleĢmiĢ bölgelerde ekonomik, sosyal, politik ve ekolojik dinamiklerin anlaĢılmasını sağlamak ve farkındalığı arttırmaktır.
2- Herkese çevreyi korumak için gerekli bilgi, beceri, tutum ve sorumluluğu kazanma fırsatını sağlamaktır.
3- Bireysel, grupça ve toplu olarak çevre için harekete geçilmesini sağlamaktır (UNESCO, 1977).
Yukarıda verilen çevre tanımı ve çevre eğitiminin hedefleri günümüzde çevre eğitiminin Ģekillenmesinde temel taĢları niteliğindedir.
1.4.1 Dünya’da Çevre Eğitimi
Dünya‟da çevre ve eğitim sözcüklerinin bir arada kullanılmasıyla baĢlayan çevre eğitiminin tarihinde bazı anahtar nitelikteki geliĢmeler Çizelge 1.1‟de özetlenmiĢtir (Palmer, 1998).
Çizelge 1.1: Çevre eğitiminin geliĢiminde rol oynayan önemli olaylar
1948 IUCN Konferansı- Paris- Çevre Eğitimi teriminin ilk defa kullanılması
1949 IUCN‟ nin kuruluĢu
1968 UNESCO Biyosfer Konferansı- Paris
1970 IUCN toplantısı, Nevada, ABD. Çevre Eğitiminin tanımlanması
1972 UN Ġnsan ve Çevresi Konferansı, Stockholm, Ġsveç
1975 UNEP ve IEEP‟ nin kuruluĢu
UNESCO/UNEP Uluslararası Çevre Eğitimi ÇalıĢtayları, Belgrat, Belgrat SözleĢmesi
1977 UNESCO- Ġlk devletlerarası Çevre Eğitimi Konferansı- Tiflis
1980 Dünyayı koruma Stratejisi (IUCN, UNEP, WWF)
1987 UNESCO/UNEP Çevre Eğitimi ve Uygulama Üzerine Eğitim Kongresi- Moskova
Avrupa Çevre Yılı
Dünya Çevre ve GeliĢimi Komisyonu- “Ortak Geleceğimiz”- Brundtland Raporu
1988 Avrupa Çevre Eğitimi Çözümleri
1991 “Dünya’yı Korumak: Sürdürülebilir Yaşam İçin Bir Yol”un yayınlaması (IUCN vd.)
1992 UN Çevre ve GeliĢim Konferansı- Dünya Zirvesi
Çevre eğitiminin dünyadaki geliĢimi, doğa bilimleri çalıĢmalarından baĢlayarak sırasıyla, alan çalıĢmaları, okul dıĢı çevre etkinlikleri, yerküre ile ilgili eğitimler,
barıĢ eğitimi, insan hakları eğitimi, geleceğe yönelik eğitim ve sürdürülebilirlik konuları üzerine odaklanmıĢtır (Palmer, 1998).
Günümüzde dünya genelinde her ülkenin eğitim programlarında farklılıklar olsa da bireylerin etkili bir çevre eğitiminden sonra çevreyle ilgili kavramları anlamaları, çevreyle ilgili olumlu tutumlara ve davranıĢlara sahip olmaları, çevreyle ilgili doğru kararlar alabilmeleri ve çevre konusunda çok yönlü düĢünebilmeleri beklenmektedir.
1.4.2 Türkiye’de Çevre Eğitimi
Çevre eğitimi; toplumun tüm kesimlerinde çevre bilincinin geliĢtirilmesi, çevreye duyarlı, kalıcı ve olumlu davranıĢ değiĢikliklerinin kazandırılması ve doğal, tarihi, kültürel, sosyo-estetik değerlerin korunması, aktif olarak katılımın sağlanması ve sorunların çözümünde görev alma olarak tanımlanabilir (Çevre ve Orman Bakanlığı, 2004). Bu tanımdan da anlaĢıldığı üzere ülkemizde çevre eğitimi bilinçlendirmeyi, korumayı ve aktif katılımı hedeflemektedir.
Ülkemizde çevre eğitimi konusu diğer ülkelerdeki geliĢmelerden daha sonraları gündeme getirilen ve önemi yeni anlaĢılan konulardan biridir. Devlet kurumları ve gönüllü kuruluĢlar tarafından zaman zaman çevre eğitiminin önemi tartıĢılmıĢtır ve resmi raporlarda çevre eğitimine yönelik öneriler sunulmuĢtur.
Ülkemizde örgün öğretim kurumlarında çevre eğitimi disiplinler arası bir bakıĢ açısıyla ele alınmaktadır. Ġlköğretimden baĢlayarak farklı dersler içinde bazen ünite olarak bazen konu olarak çevreden bahsedilmektedir. Okul öncesi düzeyde düzenli bir çevre eğitiminden bahsetmek mümkün değildir. Ortaöğretimde çevre konuları ilköğretimle benzer Ģekilde ağırlıklı olarak biyoloji dersi içinde yer almaktadır. Üniversitede ise çevre eğitiminin durumu programlara göre farklılık göstermektedir.
Öğretmen yetiĢtiren kurumlar olan üniversitelerin eğitim fakültelerinde de durum çok farklı değildir. Bazı öğretmenlik programlarında dönemlik çevre dersleri olmakla beraber bu derslerin içeriklerindeki farklılıklar ve az olan ders saatleri öğretmen eğitiminde de çevre konularının yeterince vurgulanmasını sağlayamamaktadır. Ġlköğretim Bölümü Fen Bilgisi, Sınıf Öğretmenliği, Sosyal
Bilgiler ve Okul Öncesi Öğretmenliği programlarının ders listeleri Ek 1.1‟ de sunulmuĢtur.
AĢağıda Sınıf Öğretmenliği ve Fen Bilgisi Öğretmenliği programlarında bulunan Çevre Eğitimi ve Çevre Bilimi derslerinin içerikleri yer almaktadır:
Çevre Eğitimi (Sınıf Öğretmenliği süre: 2 ders saati)
Temel ekolojik kavram ve ilkeler, ekosistemler, besin zincirleri, besin ağı, habitat, rekabet; ortak yaĢam ve karĢılıklı yaĢama, yaĢamın devamı, toprak biyomları, enerji akıĢı, maddenin dolaĢımı, nüfus artıĢı, ekolojik etki, erozyon, ormanların yok olması, kentsel çevreler, davranıĢ kirliliği, çevre kirlenmesi, bataklıklar ve atık su, duyarlı insanların tepkisi, çevreyle ilgili karar verme, toprak ve su kaynakları ve bunların yönetimi, koruma, kültür ve ilkel yaĢam, global bakıĢ, ekolojik konu ve sorunlar, çevre duyarlılığı, dünyada çevre duyarlılığıyla ilgili yapılan çalıĢmalar, kurum ve kuruluĢlar.
Çevre Bilimi (Fen Bilgisi Öğretmenliği süre: 3 ders saati)
Çevre kavramı: Çevre biliminin tarihsel geliĢimi. Ġnsanlar ve Çevre, nüfus ve çevre, bölgesel ve Yerel Çevre Sorunları: Su, Toprak, Hava, Radyoaktif kirlilik ve diğer kirlilik kaynakları. Biyolojik çeĢitlilik ve Türkiye‟deki durum: Flora ve Fauna. Türkiyedeki endemik hayvan ve bitki türleri, Tehlike altındaki canlı türleri. Çevre ile ilgili kuruluĢlar ve etkinlikleri, çevre eğitimi, sürdürülebilir kalkınma Sınıf Öğretmenliği programındaki Çevre Eğitimi dersinin içeriğinin yoğun ve ders süresinin az olduğu, Fen Bilgisi Öğretmenliği programındaki Çevre Bilimi dersinin içeriğinin dar ve sığ, süresinin sınıf öğretmenliğinden fazla ancak yine de yetersiz olduğu görülmektedir. Aynı zamanda her iki derste de çevre konularının öğrenilmesi ve öğretilmesi üzerine baĢlıklar olmadığı görülmektedir.
1.4.3 Çevre Eğitimi ve Öğretmenler
Öğretmenlerin çevre eğitimindeki rolü büyüktür. Eğitim-öğretimin her aĢamasında etkili öğrenme yaĢantılarının öğrencilerin çevre konusunda bilinçlenmelerini sağlayacağı göz ardı edilmemelidir.
Öğretmen adaylarının çevre konusunda etkili bir öğretimi gerçekleĢtirebilmek için sahip olması gereken özelliklerin NAAEE tarafından standartlaĢtırıldığı görülmektedir.
Çevre eğitimi verecek öğretmen adaylarının ulaĢması gereken standartlar aĢağıda özetlenmiĢtir (NAAEE, 2007):
1- Çevre Eğitiminin Yapısı ve Çevre Okuryazarlığı: Adaylar çevre eğitimini yönlendiren ilkeleri, çevre eğitiminin geliĢimini, özelliklerini ve amaçlarını bilir.
2- Adayların Çevre Okuryazarlığı: Adaylar çevre okuryazarlığının gerektirdiği bilgi ve becerilere sahiptir ve çevreci davranıĢlar gösterir. Bilgi toplama, analiz ve iletiĢim amacıyla teknolojiden faydalanır.
3- Öğrenme Kuramları ve Öğrenci Bilgisi: Adaylar öğrenme süreçleri, geliĢim ve bireysel farklılıklar ile ilgili kuramları bilir. Öğrencilerinin bireysel özelliklerine saygı gösterir ve tüm öğrencilere uygun öğrenme ortamları oluĢturur.
4- Program: Amaçlar ve BütünleĢtirme: Adaylar çevre eğitiminin özelliklerini düĢünerek okul programlarına ve amaçlara uygun bir anlayıĢ gösterir.
5- Planlama ve Uygulama: Adaylar farklı araçlar ve teknolojiler kullanarak öğrenme ortamını zenginleĢtirir. Farklı özellikteki öğrencileri güdülemek ve çevre okuryazarlıklarını arttırmak için planlar yapar ve uygular.
6- Değerlendirme: Adaylar çevre eğitiminin etkililiğini programa uygun Ģekilde değerlendirir. Öğrencileri süreç içinde değerlendirebilir.
7- Çevre Eğitiminde Profesyonel GeliĢim: Adaylar yaĢam boyu öğrenme çabası gösterir. Çevre eğitimindeki sorumluluklarını anlar ve kabul eder. Özeti verilen standartlar öğretmenlerin öğrenme-öğretme sürecinde sahip olması gereken özelliklerdir. Ülkemizdeki bir öğretmenin de etkili bir çevre eğitimi verebilmesi için bu gereklilikleri karĢılaması önemli bir konudur.
1.4.4 Çevre Eğitimine Yönelik Öz-Yeterlik Ġnancı
Öğretmenlerin, öğrencilerin çevre bilinçli bireyler olarak yetiĢtirebilmeleri için etkili bir eğitim-öğretim düzenleyebilmeleri gerekir. Ancak öğretmenlerin etkililiğinin değerlendirilmesinde gerekli bir yol da öğretmenlerin öğretimin etkililiğine iliĢkin inançlarıdır (Moseley ve Utley, 2008).
Bandura (1997)‟ ya göre algılanan öz-yeterlik, kiĢinin muhtemel bir durumla baĢa çıkabilmek için gerekli düzenlemeleri ve uygulamaları yapabileceğine olan inancıdır. Öz-yeterlik inancı kiĢinin kendisini nasıl düĢündüğünü, hissettiğini, motive ettiğini ve davrandığını etkiler. Öğretmen yeterliliğinin bir kısmını bireyin özel bir öğretim konusunda kendi becerilerini yargılaması oluĢturur (Tschannen-Moran vd., 1998).
Etkili öğretmenler öğretimlerine iliĢkin güçlü bir yeterlik duygusuna sahiptir. En güç öğrenenler dahil tüm öğrencilerinin öğrenmesine yardım edebileceklerini düĢünürler (Moseley ve Utley, 2008).
Çevre eğitimi verecek öğretmenlerin gerekli alan ve öğrenme-öğretme sürecinin gerektirdiği yeterliklerine sahip olmalarının yanında öz-yeterlik inançlarının güçlü olması da beklenir.