Bu başlık altında 1966-1986-2013 yıllarında seyirci ile buluşturulan Çalıkuşu uyarlamaları ayrı başlıklar altında öncelikle roman ile karşılaştırılarak incelenecek ardından genel bir değerlendirme yapılarak bölüm sonlandırılacaktır.
4.1. Çalıkuşu Sinema Filminin (1966) Künyesi
Yönetmen : Osman Fahir Seden
Senaryo : Osman Fahir Seden
Oyuncular : Türkan Şoray, Kartal Tibet, Kadir Savun, Neriman Köksal
Yapımcı : Kemal Film (Osman Fahir Seden)
Yapım Yılı : 1966171
4.1.1. Çalıkuşu Sinema Filminin (1966) İncelenmesi
Osman Fahir Seden, 1966 yılında Reşat Nuri Güntekin’in aynı adlı romanından uyarladığı bir çağ filmi olan “Çalıkuşu’nu” seyirci ile buluşturmuştur.172 Edebiyat
uyarlamaları söz konusu olduğunda Seden’in tercihi genelde melodram türünden yanadır. İster yerli, ister yabancı olsun, hemen herkes tarafından bilinen popüler romanlar, uyarlamaların büyük bölümünü oluşturmaktadır. Popüler romanların sadece isimleri bile gişe başarısını doğrudan etkilemektedir. Seden’in yönetmenliğini yaptığı on altı uyarlama filminin on üçünü Türk edebiyatı eserleri oluşturmaktadır. Yaptığı uyarlamaların çoğunda hikayenin ana temasını koruyan Seden, karakterlerde ve olay örgüsünde kendi amacına uygun olarak değişiklikler yapmış, genellikle hikayenin içinde yer alan aşk ilişkilerini ve entrikaları ön plana çıkarmıştır. Esasen bu durum çoğu romanın fonunda yer alan toplumsal çözümlemelerin, eleştirilerin yeterince işlenememesine, eserlerin barındırdığı alt metnin sınırlamasına, bazen de tamamen ortadan kaldırılmasına, filmlerin romanlardan farklı bir boyuta taşınarak klişeleşmesine yol açmış olsa da, söz konusu olan uyarlamaların çoğu gösterime girdikleri dönemlerde halkın yoğun ilgisi ile
171 Pınar Tınaz Gürmen, Bir Halk Sinemacısı Osman Fahir Seden, İstanbul 2007, s. 110. 172 Agah Özgüç, Kronolojik Türk Sinema Tarihi 1914-1988, İstanbul 1988, s. 43.
karşılanmıştır.173 Seden, uyarlama film çekmede adeta uzmanlaşmıştır. Çekildiği
dönemde “Çalıkuşu” uyarlaması eleştirmenler tarafından Seden’in “en iyi filmi” olarak kabul edilmiştir. Başlıca rollerini Türkan Şoray, Kartal Tibet, Kadir Savun, Cahit Irgat, Zeynep Değirmencioğlu, Aliye Rona, Necdet Mahfi Ayral, Neriman Köksal, Eşref Kolçak, Mualla Sürer, Kerim Avşar, Vahi Öz ve Suna Pekuysal oynamaktadır. “Çalıkuşu” uyarlaması, mekan seçimi, oyuncu seçimi ve yönetimi bakımından Seden’in en anılmaya değer çalışması arasında yerini almaktadır.174 Filmin çekimi uzun olduğu
için sinemalarda iki bölüm halinde birer hafta ara ile oynatılmıştır. İki bölüm halinde olan filme her seyircinin iki ayrı bilet ücreti ödemesi gerekmesine rağmen önemli bir gişe başarısı elde etmiştir. Bu başarıda başrol oyuncuları Türkan Şoray ve Kartal Tibet’in de büyük bir payı olduğu yadsınmamaktadır.175
Seden uyarladığı Çalıkuşu filminde romana genel anlamda sadık kalmakla birlikte, daha önce çektiği uyarlama filmlerinde olduğu gibi, aşk öyküsünü fazlaca öne çıkarmakta, romanın içinde yer alan toplumsal saptama ve eleştirilerden büyük ölçüde uzaklaşmakta ve ortaya çıkan eser sıradan bir aşk filmine bürünmektedir.176
Gösterime girdiği dönem yoğun bir şekilde seyirci ilgisiyle karşılanmış ve yönetmene ciddi bir başarı getirmiştir. Filmin ana karakteri olan Feride, Seden’in filmlerinde sıkça karşılaşılan iyi, saf ve temiz bir genç kız karakteridir. Ancak Seden’in diğer filmlerinde yer alan genç kız karakterlerinden farklı olarak Feride aynı zamanda gururlu, idealist ve cesaretli bir karakter yapısına sahiptir. Nişanlısının kendisine yalan söylediğini öğrendiğinde Türk filmlerinde rastlanan geleneksel kadın davranışının (sabırlı bir şekilde nişanlısının kendisine geri dönmesini beklemek veya nişanlısını affetmek) dışında bir tepki göstererek nişanlısını terk etmektedir. Filmin ikinci bölümünde ise Feride’nin nişanlısını terk ederek gittiği Anadolu’da öğretmenlik yaptığı esnada karşılaştığı güçlükler ve verdiği mücadele gösterilmektedir. Bu filmdeki genç kız tipi, başına buyruk olan bir kızın evden kaçması ile birlikte başlayan serüvenini aynı zamanda ise kendi içinde yaşadığı duygusal serüveni seyirciye aktarmaktadır. Feride, ailesinin yanında şımarık ve sorumluluklarını yerine getirmeyen bir kız iken ailesinin
173 Pınar Tınaz Gürmen, a.g.e., s. 106-107.
174 Alim Şerif Onaran, Türk Sineması (1. Cilt), Ankara 1999, s. 122. 175 Pınar Tınaz Gürmen, a.g.e., s. 115.
yanından ayrıldığında olgunlaşmış ve sorumluluklarını yerine getiren bir kız olarak karşımıza çıkmaktadır. Seden’in Melodram türünde çektiği filmlerindeki tutkulu aşk, yanlış anlama, hastalık, ölüm gibi unsurları tümüyle içinde bulunduran “Çalıkuşu”, bir yandan da Anadolu’daki değişen kadın-erkek ilişkilerine, yurt gerçeklerine ve Osmanlı’nın son döneminde ki toplumsal duruma ışık tutması sebebiyle önem teşkil etmektedir.177
Beş bölümden oluşan romanın ilk dört kısmı Feride’nin günlüğü şeklinde, son bölüm ise yazarın anlatımı ile okuyucu ile buluşturulmuştur. Çekilen uyarlama genel hatlarıyla romanın çatısına uygun olsa da yer yer Feride’nin sesi yer yer ise karakterlerin diyalogları halinde seyirci karşısına çıkarılmıştır.
Roman, Feride’nin dördüncü sınıfta kaleme almaya başladığı mektepteki anıları ve 2.5 yaşından itibaren hatırında kalan çocukluk anıları ile başlamaktadır. Romanda çocukluğuna dair hatırladığı Arap milliyetine mensup süt annesi Fatma ve babasının emir neferi Hüseyin’e dair bilgiler verilmektedir. 1966 uyarlaması olan film ise çölde giden bir kafileyi göstererek başlamakta, romanda yer alan paragrafların bir kısmı Feride’nin sesi ile seslendirilerek karşımıza çıkmaktadır.178 Romanda yer alış şekline göre hastalığı artan annesini İstanbul’a götürmek için yola çıkan kafileye dair bu detay filmde verilmemektedir. Filmde yer alış şekline göre, kafile babası süvari binbaşısı Nizamettin Bey’in tayin gereği diyar diyar dolaştığını, Feride’nin çocukluğunun bir kısmının yollarda geçtiğini temsil etmektedir. (Görsel 1-2)