Çalgı Türleri

Âşıklar gelenek içerisinde sanatlarını icra ederken sadece saz kullanmışlar başka bir çalgıya yer vermemişlerdir. Deyişlerini önceleri bağlamanın atası olarak da bilinen kopuz ile günümüzde ise bağlama eşliğinde söylemektedirler. Âşıklık Geleneğinin tek çalgısı “saz (bağlama) ve sazın türevleri olan kemani” gibi telli sazlardır. Âşıklık Geleneğinde önemli olan duygu güzelliğidir ancak saz da aşığa ilham veren önemli bir unsurdur. Âşıklara saz şairi denmesinin nedeni de budur. Âşıklar sazsız düşünülemez bu nedenle gelenek içerisinde “Sazsız âşık kulpsuz testiye benzer” sözü yayılmıştır. Âşıkların dili sazlarıdır. Atışmalarında sazını kullandığı ölçüde karşısındaki aşığın önüne geçer ve kendini o oranda güçlü hisseder. Âşıklık geleneği içinde önemli bir yeri olan saz âşıklarca kutsal sayılmış ve âşıklar sazlarını insana benzetmişlerdir. Sazın “sapının baş tarafına başkaş, burgularına kulak, sapına kol, yüz tarafına göğüs, deliklerine göz, tambur kısmına da gövde” adını vermişlerdir. Gelenek içerisinde saz öyle kutsaldır ki Âşıklar sazı devamlı yüksekte tutarlar ve yere koymazlar. Alevi ve Bektaşi âşıkları ise sazın parçalarını başka şekillerde ifade etmektedirler. “Tellerin üç sıra bağlanması; Allah, Hz. Muhammed, Hz. Ali üçlemesi, sazın on iki telinin ise On İki İmam’ın simgesi olarak düşünmektedirler.” (Yardımcı, 2013:143).

Yardımcı (2013), Âşıklık Geleneği içerisinde tarih boyunca kullanılan sazları şu şekilde sıralamış ve açıklamıştır; kopuz, sataer, ıklığ, çoğur, kumul giceği, dutar, bağlama, bozuk, divan, tambura, dolan revabı, çağur, cura, şeştar, çöğür, kövür, kubur, yunkar, damura, gilbut, ve kıl kopuzudur.

Kopuz

Kopuz eski Türk ozanlarının destan ve sagu okurken kullandığı bir çalgıdır. Üç telli Kopuz-ı Ozan ve beş telli Kopuz-ı Rumi olmak üzere iki türü bulunmaktadır. Kopuz; Kobuz, Kubuz, Kumuz, Çağur, Çoğur, Çöğür, Dıngır, Kövür, Kubur, Yunkar, Saz, Bağlama, Meydan Sazı, Kara Düzen, Damura, Gilbut vb. isimlerle anılmıştır.

Telli sazların atası olan kopuz, “saplı, armudi ya da üç kenar gövdeli, teknesi deriyle kaplı, önceleri iki ya da üç telli olup ses perdeleri yokken, Anadolu’ya gelince

80 madeni tel takılmak ve bağırsak kirişten ses perdeleri bağlanmak suretiyle oldukça gelişkin şekil almış ve saz adı ile anılır olmuştur.”

Sataer

10-12. yüzyıllardan günümüze ulaşan ve Türkistan’da yaygın olarak kullanılan en eski sazlardan biridir. Genellikle nar ağacından yapılan, perdeleri ipek iplik telle bağlı olan, 9 telli, boyu 140 cm olan bir çalgıdır.

Iklığ

12. Yüzyıldan itibaren Anadolu’ya gelen ve Türkistan’da kullanılan eski sazlardan biridir. Halen Anadolu’da bazı köylerde saz çalan aşıklara “ıhlıkçı” denilmektedir.

Çoğur

Dağıstan taraflarında Avar Türkleri tarafından kullanılan altı telli bir bağlama türüdür. Günümüzde Yalova’nın Güney köyünde yaşayan Avar Kabilesi tarafında hala kullanılmaktadır.

Kumul Giceği

Türkistan sınırlarında bulunan Kumul iline has eski Türk sazlarındandır. Azerbaycan, Türkmenistan ve Anadolu’da kullanılan kemençeye benzemektedir.

Dutar

Çok geniş bir kullanım alanına sahip olan Dutar Türk halk çalgıları içinde önemli bir yere sahiptir. İki telli, parmakla çalınan, küçük 14 perdeli ve büyük 17 perdeli olmak üzere iki türü bulunana eski bir çalgıdır. Bağlamanın dutardan zenginleştirildiği düşünülmektedir. Günümüzde Uygur, Kazak, Kırgız ve diğer Türk boylarında halen kullanılmaktadır.

81

Bağlama

Kopuzun Anadolu’ya geldikten sonra aldığı biçimidir. Divan Sazı, Meydan Sazı, Kara Düzen, Bozuk Bağlama, Çöğür, Tambura, Cura, Dıngır, Irızva, Küvür, Yeltene isimleri ile bilinen sazlar bağlama grubu sazlardandır. Ses ve perde düzeni açısından oldukça esnek olup tezene hareketlerine; “düz, çırpma, fırıldak, vurma, silkme, kazıma, çekme, okşama ve parmak ile” denilmektedir. Genellikle dut ağacından yapılır. Tezenesi kiraz ağacının kabuğundan yapılıp, mızrap, çekü, serpene, büdene, pene gibi çeşitli isimleri bilinmektedir.

Bozuk

Üç sıra, yedi telli, uzun saplı bağlamadır. Halk arasında Bozuk Bağlama olarak da bilinir.

Divan

Bağlama ailesinin tekne büyüklüğü ve sap uzunluğu açısından en büyük üyesidir. Üç sıra, yedi tellidir ve genellikle sade ve süslemesiz çalınır.

Tanbura

Dombranın bugünkü halidir. Kısa saplı bağlama ile aynı büyüklükte olup, üç sıra, yedi telli bir sazdır ve uzun sap bağlam gibi çalınır.

Dolan Revabı

Uygur Türkleri arasında yaygın olarak kullanılan bir sazdır. Gövdesi ağaç olup üzerine deri geçirilmiştir. Eşik kısmında ezginin çalındığı üç ana tel, sap kısmında ise perdesizlerde 12, perdelilerde 7 adet rezonans teli bulunmaktadır. Rebap çalgısı ile benzerlik göstermektedir.

82

Çağur

15 perdeli, altı ya da dokuz telli Güney Türkmenlerinden Tahtacılar tarafından kullanılan bir saz türüdür.

Cura

Bağlama ailesinin en küçük üyesidir. Üç sıra, altı telli, sapı kısa, teknesi küçük bir sazdır.

Şeştar

Şeşhane olarak da bilinir. Kopuzun Mevlan Celaleddin-i Rumi tarafından değişikliklere uğratılarak altı telli bir saz haline getirilmiş şeklidir.

Çöğür

İlk kez Kütahya’da yapıldığı ileri sürülen ve Anadolu’da yaygın olarak kullanılan, 36 perdeli, 12 telli, tahta göğüslü, gövdesi büyük bir sazdır.

Kövür

8-12 telli Gaziantep yöresinde kullanılan bir sazdır.

Kubur

Tek telli, İçel yöresine özgü bir sazdır.

Yunkar

83

Damura

Malatya yöresinde bulunan bağlama türüdür.

Gilbut

Sivas yöresinde kullanılan bir sazdır.

Kıl Kopuzu

Zile yöresinde yaygın olarak kullanılan, tokaca benzeyen, eski Türk kopuzunun üzerine deri gerilmeden yapılmış türüdür. Tokacın geniş düz yüzünün kayık gibi oyulmasıyla bu kısmına kıl, zamanla da ince tel takılarak oluşturulmuş yöresel bir sazdır.

Ardahan yöresi âşıklarında icra esnasında günümüz de kullandıkları sazlar Divan sazı, Uzun kol bağlama ve kısa kol (bağlama düzeni) ve âşık sazı (Azerbaycan sazı) dediğimiz sazlar kullanılmaktadır. Yörede âşıklar tarafından oturdukları meclislerde kullanılan Divan sazı ve uzun kol bağlamadır. Kısa kol bağlama ise Alevi-Bektaşi geleneğinden gelen âşıkların kullanmış oldukları türdür. Yöre âşıklarından âşık sazı kullanan âşıklarımız mevcuttur. Günümüzde gelenek eski popülerliğini yitirdiği için sayıca az ustaya rastlanmaktadır. Bu yüzden şuan da kullanılan icra edilen saz çeşitliliğine fazla rastlanmamaktadır.