Köyün ýssýzlaþmasýnýn
durgun-laþmasýnýn sebeplerini köyden
ziyade þehirde aramak lazýmdýr.
Þehir insafsýz ve þuursuzca
hareket eden bir müsrif gibi
asýrlardanberi köyün kanýný
emmiþ ve bütün kuvvetlerini
israf etmiþtir...”
Sabahattin Eyüboðlu Gözüyle Tonguç
Tonguç'un çalýþma hayatý boyunca edindiði dostlarý arasýnda Eyüboðlu'nun ayrý bir yeri vardýr. Köken olarak çok ayrý dünyalarýn iki insaný olan bu iki deðerli eðitimci özellikle Yüksek Köy Enstitüsü çalýþmalarý sýrasýnda dostluk-larýný geliþtirmiþler, bu dostluk
Tonguç'un ölümüne kadar nesnel olarak, ölümünden sonra da bir sevgi yumaðý halinde Eyüboðlu'nun
yazýlarýnda yaþamaya devam etmiþtir. Eyüboðlu Tonguç'u nasýl görürdü sorusunun yanýtýný onun kaleminden aktaralým:
“Tonguç kendisine ütopyacý cek kadar ülkücü, kaba köylü dedirte-cek kadar da gerçekçiydi...
“Tasarýlarýnda küçük hesaplardan kurtulur, uygulamalarda ise en küçük hesaplara inerdi...
“Batýlý olduðu kadar yerliydi.
Kafasýnda kurduðu yapýnýn planý batýlý, taþý topraðý yerliydi. Ýzlediði
eðitimci-00 41
ler batýlý, özlediði aydýnlar yerliydi. Köy ve enstitü kavramlarýný bir araya getirmesi bundandý.
“Tasarlayýcý olduðu kadar da uygu-layýcý bir düþüncesi vardý.
“Gerçekçi düþler gören ve düþlerini gerçekleþtirmesini bilen bir eðitimciydi Tonguç.
“Bir özelliði de kafasýyla Batýya, yüreði ile halka baðlý olmasý, Batýyý bildiði kadar Anadolu'yu da bilmesiydi. Bu iki taraflý bilgisi onu Batý züp-peliðine düþmekten korumuþtur, köy romantizmine de!.. Batýlý kalarak yerli koþullara uyma; taktiði buydu. Onun içindir ki yarattýðý okulu Batýlý bilginler de yadýrgamadý, Türk köylüsü de. Yadýrgayanlar yalnýz bizim kara cübbe-li ya da fraklý aydýnlarýmýz, halk dayak-tan anlar diyen yöneticilerimiz. Ýþ sözünden, iþçi kýlýðýndan korkan sömürgenlerimiz, Batýyý da, ülkeyi de yarým yamalak bilen kendini beðenmiþ sözde bilginlerimiz oldu.”
Tonguç yaþamýnýn son günlerinde 27 Mayýs Devrimini de görecek ve devri-mi büyük bir çoþku içinde kutlayan insan kalabalýðýnýn arasýna katýlacaktýr. DP'nin önde gelenlerinin tutuklanarak Yassýada'ya yargýlanmak üzere
götürülecekleri haberlerini kendisine iletip de "Sizin eserlerinizi yýkanlar Yassýada'ya gidiyorlar, seviniyor musunuz?" diyen dostlarýna "Gitseler ne olacak, gitmeseler ne olacak, onca emeklerle yapýlanlar yok edildikten sonra" diye yanýt verecektir.
27 Mayýs Devrimini ne büyük bir coþku ile karþýlandýðýný ve yeni hazýr-lanacak ilköðretim yasa taslaðý üze-rinde nasýl çalýþmalar yaptýðýný biliyo-ruz Tonguç'un. Bu çalýþmalarýn tümün-den yeni çýkarýlacak olan eðitim yasa-larýnda yararlanýldýðýný elbette söyleye-meyiz. Gene de çýkarýlan 222 sayýlý Ýlköðretim ve Eðitim Yasasý'nýn iskele-tinin bu çalýþmalarýn ýþýðýnda yapýlan-dýðý da bellidir. 27 Mayýs Devriminin ardýndan son kez Hasanoðlan Köy Ens-titüsüne -ki o sýralarda adý Hasanoðlan Öðretmen Okuludur- gidecektir.
Son Hasanoðlan Gezisi
Ölümünden 10 gün kadar önce o dönemde UNICEF'in Türkiye sorum-lusu Jean Jacques Peyronnet ile birlikte Sabahattin Eyüboðlu da yanlarýnda, son kez Hasanoðlan Köy Enstitüsü ziyaret edilir. Grubun arasýnda bir de Kanada'lý UNESCO üyesi vardýr. 12 Haziran 1960 günü Hasanoðlan'a giderler, 14 yýldýr her ikisi de Enstitüye uðra-mamýþlardýr. Uzman konuklar bir dolu
00 42
sorular yöneltirler. Birisi Tonguç'a sorar:
"Evet Köy Enstitüleri epeyce
geride kalmýþ. Acaba bugün
yapamadýðýnýza yandýðýnýz bir
þey var mý?"
"-Enstitülere daha çok kýz
öðrenci almalýydýk, fýrsat varken
Ýnönü'yü dinleyip daha çok
Enstitü açmalýydýk o zaman
kolayca kapatamazlardý. Bir de
eðitimde sinemadan
yararlan-malýydýk."
Hasanoðlan Öðretmen Okulunu ge-zerken Tonguç'un gözlerinin önünden 17 yýl öncesi bir film þeridi gibi geçmiþ olsa gerek. O günlerin "tutmaz" denilen fidanlarý koca aðaçlar olmuþlardýr. Ankara'nýn bozkýr olan bu yöresi tümüyle yeþile kesmiþtir. Gerçi halay çeken boz giysili Anadolu gençleri yoktur ortada ama yapýtlarý, diktikleri fidanlar ortadadýr.
Son Hasanoðlan gezisinden 11 gün sonra Tonguç yaþama veda etti. Yaþamýn ne garip cilvesidir ki Enstitüler kapatýlýrken gýký çýkmayan ama 27 Mayýs Devriminin ardýndan birdenbire yaþama geri dönen Ýnönü de
00 43
Cebeci Mezarlýðý'ndaki törene iþtirak etmiþti.
Tonguç 23 Haziran 1960 sabahý san-cýlar içinde kývranacak ve doktorlarýn son çareleri de yarar vermeyecek, yaþa-ma gözlerini kapatacaktýr. Ýnsanlarýn son anlarýnda, yaþamýnda önem ver-diði, mutlu olduðu bazý anýlarýnýn göz-leri önüne geldiði söylenir. Bunun doðru olup olmadýðýný bilme olanaðý-mýz elbette yoktur. Eðer doðruysa, Hakký Tonguç, yaþamýnýn son dakika-larýnda þunlarý görmüþ olabilir mi? Yavaþ yavaþ, sessizce, dinginlikle akan o geniþ nehir; Tuna ve asmalý çardakta onun çocuk yüzüne sevgiyle eðilmiþ beyaz sakallý, sevecen yaþlý köylü, dedesi... Bir de geniþ bir alanda, türkü söyleyerek halay çeken elele tutuþmuþ, kýzlý erkekli, boz giysili yüzlerce genç. Tonguç 24 Haziran günü topraða ver-ildi. Cenaze töreninde Köy Enstitülü öðretmenler, dostlarý, sevenleri, Yücel ve Ýnönü de yer aldý. Mezarý Ankara Cebesi Mezarlýðý'nda sakin bir köþededir. Mezartaþýnda yalnýzca adý, doðum, ölüm tarihleri vardýr.
Baþucunda, dostu Hasanoðlan Köyü eski Muhtarý Ahmet Çakýr tarafýndan 1970 yýlýnda dikilmiþ bir selvi aðacý vardýr. 41 yýldýr öðretmen meslek örgütlerinin -eðer tutucu yönetimlerce kapatýl- mamýþlarsa-öncülüðünde mezar ziyaret edilir, çiçekler konulur, konuþmalar
yapýlýr. Ama baþka gelenler de vardýr. Belirli olmayan zamanlarda,
Anadolu'nun ýssýz bir köyünden Ankara'ya yolu düþen adý saný bilin-medik bir öðretmen, bazan bir köylü sessiz sedasýz gelirler, bir iki kýr çiçeði koyarlar mezara. Hattâ kendini tuta-mayýp, duygularýný yazdýklarý küçük kaðýt parçalarýný býrakanlar bile olur. Tonguç gibi büyük bir eðitimcinin ölümünden sonra anýsýný yaþatmak için okullarýna onun adýný vermek isteyen köy ve kasabalarýn bu giriþimleri hep engellendi. 1975 yýlýnda Beykoz ilçe-sine baðlý Bozhane Yetiþtirme
Yurdunun adý Ýstanbul Ýl Yönetim Kurulunca "Tonguç Yetiþtirme Yurdu" olarak deðiþtirildi. Aradan bir kaç yýl geçince bu yurttaki çocuklar baþka yurtlara serpiþtirilerek yurt boþaltýldý. Þu sýralarda Beykoz civarýnda cübbeli Ahmet Hoca'nýn din eðitimi vermek üzere inþaatýný tamamlattýðý külliyenin Milli Eðitim'e devredilmesi için çaba harcanýyor.
Tonguç'un yaþam öyküsüne
deðindiðimiz bu bölümde onun eðitim konusundaki düþüncelerine ve býraktýðý eserlerine deðinme fýrsatýmýz olmadý.
Bir sonraki sayýda bu konulara deðinecek, sonra da Türk eðitim tari-hinde bir kuyruklu yýldýz gibi parlayýp
sönen söndürülen-Köy Enstitülerinin kuruluþ ve çalýþmalarýna deðineceðiz.
Öðrenciler Hasanoðlan K.E. inþaasýna yardým ederlerken