1347-1527 yılları arasında Hindistan’ın Dekken bölgesinde hüküm süren,
‘Alâeddîn Hasan Behmen (1347-1358) tarafından kurulan Behmenî Hanedanlığı’nın tarihini konu alan bu eser, hanedanın dokuzuncu sultanı Ahmed Şâh-i Behmenî’nin isteği üzerine Şeyh Âzerî, 784/1382 yılında yazmaya başlamış fakat eseri tamamlayamadan vefat etmiştir. Yarım kalan bu eser daha sonra Nâzirî, Sâmi‘î ve diğer şairler tarafından tamamlanarak Behmenî sultanlarına gönderilmiştir. Bu sebepten dolayı eserin nazım türünde ve üslubunda farklılıklar vardır.51
Tarihi olayları manzum olarak yazma İran’ın eski geleneklerinden olduğu için Behmennâme’nin de, “mütekârib” bahrinde Firdevsî’nin Şâhnâme’si ve Nizâmî’nin İskendernâme’si örnek alınarak yazılmıştır. 52
1.2.2. ‘Acâibu’l-Garâib
Şeyh Âzerî, bu eserini de hafif bahrinde yazmış olup, eserinde dünyanın ilginç coğrafî özellikleri olan yerlerini, bazı şehirlerde mevcut ünlü mimarileri, anlattığı bölgelerde yaşayan hayvan ve kuşları tanıtmıştır.53 Bu eser, aslında Şeyh Âzerî’nin Mir’ât adlı eserinin ikinci babıdır.54 Âzerî, bu eserin telifinde, Muhammed b. Ebi’l-Berekât Cevherî-i Nîşâbûrî’nin Cevâhirnâme-i Nizâmî adlı eserinden istifade etmiş ve bu eserin öneminden övgüyle bahsetmiştir.55
Bu eser, tezkire ve yazma eser kataloglarında Mir’ât, Acâibu’d-Dunyâ ve Acâibu’l-A‘lâ, Acâibu’l-Garâ’ib ve Garâibu’d-Dunyâ isimleriyle de anılmaktadır.
Yapılan araştırmalara göre fihristlerde bu esere ait on üç nüsha tespit edilmiş olup on biri İran kütüphanelerinde ikisi de Türkiye’de muhafaza edilmektedir.56
51 Muhammed Kâsım-i Hinduşâh, Târîh-i Firişte, s. 320.
52 Zebîhullâh-i Safâ, Târîh-i Edebiyyat der Îrân, IV. cilt, s. 337.
53 Muhammed Kâsım-i Hinduşâh, Târîh-i Firişte, I. cilt, s. 326; Sa‘îd-i Nefîsî, Târîh-i Nazm ve Nesr der Îrân ve Der Zebân-i Fârsî, I. cilt, s. 786.
54 Muhsin Muhammedî-i Fişâregî, “Kasîde-i Tersâiyye ve Nohostîn Şerh-i An”, Govher-i Gûyâ, Dovre: 10, Şomâre: 4, Zimistân 1386 hş., s. 3.
55 Târîh-i Câmi‘-i Îrân- Târîh-i ‘Ulûm ve Edebiyyât- Merkez-i Da’iretu’l-Me‘ârif-i Bozorg-i İslâmî, Tahran 1393 hş., XIII. cilt, s. 765-766.
56 Muhammed ‘Alî-i Vusûkî, Hamza b. ‘Ali Melik Âzerî İsferâyîni, s. 194.
1.2.3.Mir’ât
et-Tâmmetu’l-Kubrâ, Garâibu’d-Dunyâ, ‘Acâibu’d-Dunyâ ve Sa‘yu’s-Safâ olmak üzere dört bölümden oluşan bu eser, âlemin yaradılışı hakkında yazılmış mesnevi tarzında irfanî bir eserdir.57
1.2.4. Sa‘yu’s-Safâ
Şeyh Âzerî, üçüncü Hac ziyaretinde bir yıl Mekke ve civarında kalmış, o süre zarfında bu eserini yazmıştır. Eser, Kâbe’nin tarihi ve ziyaret adabı hakkındadır.58
1.2.5. Tugrâ-yi Humâyûn
Şeyh Âzerî’nin yazmış olduğu eserlerden biri de Tugrâ-yi Humâyûn’dur.
Bağdatlı İsmail Paşa bu eseri Âzerî’ye nispet etmiştir.59 Ancak Âzerî ve eserleri hakkında bilgi veren kaynaklarda eserin içeriğine dair bilgi verilmemektedir.60
1.2.6. Miftâhu’l-Esrâr
Şeyh Âzerî, Şeyh Muhyiddîn-i Tûsi ile birlikte Hac ziyaretinden döndüklerinde bugünkü Suriye topraklarında bir süre ikamet etmiş ve bu eseri Halep şehrinde 830/1471 yılında yazmıştır.61 Şeyh Âzerî, bu kitabının mukaddeme bölümünde eseri 830/1471 yılında Suriye’de önce Miftâhu’l-Esrâr adıyla yazdığını daha sonra Dekke şehrine gittiğinde dost ve yakınlarının isteği üzerine eserini yeniden gözden geçirerek, esere Cevâhiru’l Esrâr adını verdiğini ifade etmiştir. 62
Şeyh Âzerî, eserini “Allah Kelamlarının Sırları”, “Nebevi Hadislerin Sırları”,
“Evliya ve Şeyhlerin Kelamlarının Sırları” ve “Şairlerin Şiirlerindeki Zorluklar”
başlıkları altında dört bölüm halinde düzenlemiştir.63
Müellif, bu eseri yazarken birçok kaynağa başvurmuş ve bu kaynakların isimlerini eserinde zikretmiştir. Müellif eserini yazarken zaman zaman Kur’an’dan ve hadislerden de faydalanmıştır. Aynı şeklide şairlerin adlarını ve manzumelerin ait olduğu eserlerin adlarını belirtmiştir. Bazen şerh içerisinde naklettiği tek beyt, bazı rubai ve kıtalarda ise şair adı vermemiştir.
57 Kâzım Mûsevî-i Bocnurdi, “Âzerî-i Tûsî”, Dâiretu’l-Me‘ârif-i Bozorg-i İslâmî, I. cilt, s. 267.
58 Kâzım Mûsevî-i Bocnurdi, “Âzerî-i Tûsî”, Dâiretu’l-Me‘ârif-i Bozorg-i İslâmî, I. cilt, s. 267.
59 Bağdatlı İsmail Paşa, Keşf’uz-Zunûn Zeyli, Milli Eğitim Basımevi, II. cilt, İstanbul, 1971, s. 86.
60 Yûsuf ‘Alî-i Yûsuf Nejâd, Tashîh-i Dîvân-i Şeyh Âzerî, Risâle-i Doktorî-i Rişte-i Zebân ve Edebiyyât-i Fârsî, Dânişgâh-i Âzâdî-i İslâmî Vâhid-i ‘Ulûm ve Tahkîkât, s. 11.
61 Kâzım Mûsevî-i Bocnurdî, “Âzerî-i Tûsî”, Dâiretu’l-Me‘ârif-i Bozorg-i İslâmî, I. cilt, s. 267.
62 Şeyh Âzerî-i Tûsî, Cevâhiru’l-Esrâr, vr. 2a- vr. 2b.
63 Şeyh Âzerî-i Tûsî, Cevâhiru’l- Esrâr, vr. 2a- vr. 2b.
Bu eserin Şeyh’in irfan alanında ilk kitabı olduğu bilinmektedir. Miftâhu’l-Esrâr’ın bir yazma nüshası Tahran Üniversitesi Merkez Kütüphanesi 2423 numarada muhafaza edilmektedir. 64
1.2.7. Dîvân
Şeyh Âzerî’nin yazmış olduğu kıymetli eserlerden bir diğeri de Dîvân’ıdır.
Dîvân’ı kaside, gazel, du-beyt, tercî‘-i bend, terkîb-i bend ve rubailerden oluşmaktadır.65
Dîvân’ın ilk kasidesinde Hazret-i Âdem’den Hâtemü’l-Enbiya’ya kadar olan peygamberlerin adlarını hürmetle zikretmiş, Hazret-i İbrâhîm’in (a.s.) soyundan gelen enbiya ve Allah resûllerinin isimlerinden bahsetmiştir.66 Hazret-i Peygamber (s.a.a) ve onun Ehl-i Beyt’i hakkında çok sayıda methiye yazdığı için tezkire ve tarih yazarları onun Şia mezhebine bağlı olduğunda hemfikirdirler.67
Müellif beş bin beyitten oluşan Dîvân’ında Ehl-i Beyt ve on iki imam hakkında yazdığı methiyeler dışında farklı toplumsal sorunlara da dikkat çekmiştir.
Bazen tatlı sert şekillerde kendi döneminde yaşayan büyüklere nasihatlerde de bulunmuştur.68
1.2.8. Muntehâbu’l-Cevâhiru’l-Esrâr
Şeyh Âzerî’nin Cevâhiru’l-Esrâr kitabından yapılmış seçmeleri ihtiva eder.
Seçme metinlerin kimin tarafından yapıldığı bilinmemektedir. Bu eser, ekinde Câmî’nin Eşî‘atu’l-Lume‘ât adlı eseri ile birlikte 1303 hş. yılında Tahran’da yayınlanmıştır.69
64 Muhammed ‘Alî-i Vusûkî, Hamza b. ‘Ali Melik Âzerî İsferâyini, s. 203; Yûsuf ‘Alî-i Yûsuf Nejâd, Tashîh-i Dîvân-i Şeyh Âzerî, s. 10.
65 Divan ve nüshaları hakkında bk. Yûsuf ‘Alî-i Yûsuf Nejâd, Tashîh-i Dîvân-i Şeyh Âzerî, Risâle-i Doktorî-i Rişte-i Zebân ve Edebiyât-i Fârsî, Dânişgâh-i Âzâdî-i İslâmî Vâhid-i ‘Ulûm ve Tahkîkât, s. 15-21; Yûsuf ‘Alî-i Yûsuf Nejâd - Muhammed Hasan-‘Alî-i Behnâmfer, “Nushahâ-y‘Alî-i Hattî-‘Alî-i Dîvân-‘Alî-i Şeyh Âzerî ve Mu‘arrefî-‘Alî-i Nüshaî Nov-yâfte”, Peyâm-i Behâristân, Dovre-i Dovvom-i Sâl-i Heftom, Şomâre-i 24, Pâyîz u Zimistân-i 1393 hş., s. 65-75.
66 Bu kaside metni için bk. Yûsuf ‘Alî-i Yûsuf Nejâd, Tashîh-i Dîvân-i Şeyh Âzerî, s. 27.
67 Muhammed ‘Alî-i Vusûkî, Hamza b. Melik Âzer-i İsferayîni, s. 249.
68 Muhammed ‘Alî-i Vusûkî, Hamza b. Melik Âzerî İsferayîni, s. 223.
69 Rızâ Kulî Hân-i Hidâyet, Mecma‘u’l-Fusehâ, s. 17.
Âzerî hakkında bilgi veren kaynaklar, eserlerinden bahsederken bazıları bu kitaptan Cevâhiru’l-Esrâr ve ‘Acâibu’d-Dunyâ olarak70 bazıları ise Cevâhiru’l-Esrâr, Garâ’ibu’d-Dunyâ ve Acâibu’l-A‘la” diye söz etmişlerdir.71