Yedikule Yün ve Pamuk İpliği Fabrikası

(1)

Canlandırma Çabalarına Bir Örnek:

Aziz Tekdemir

Trakya Üniversitesi

19. yüzyılın ortalarında Osmanlı sanayii, sanayi devriminden etkilenmeden kendi sınırları içinde faaliyetlerini sürdürmekte ve genellikle iç pazar ihtiyacını karşılamaya çalışmaktaydı.¹ Ekonomi, devletin denetimi altındaydı. Avrupa fabrikalarında üretilen mamul- lerin, dış pazarlarda yayılmaya başlaması ile birlikte, Osmanlı sana- yiinde çöküş belirtileri görülmeye başladı. Özellikle Osmanlı sanayi- inin temelini oluşturan pamuklu üretim, yabancı ürünlerin rekabeti altında ezilmeye mahkûm oldu. 1820’lere kadar pamuklu ürünlerin ithali görülmezken, bu tarihten sonra pamuklu ürünlerin ithalatında büyük bir artış oldu ve Osmanlı pamuklu dokumacılığına ağır bir darbe vurdu.²

1 Rıfat Önsoy, Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme Politikası, Ankara 1988, s. 7; Bernard Camille Collas, 1864’te Türkiye Tanzimat Sonrası Düzenlemeler ve Kapitülasyonların Tam Metni, (çev. Teoman Tunçdoğan), İstanbul 2005, s. 190.

2 Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetleri II (1838- 1850), İstanbul 1976, s. 111; Abdullah Martal, Değişim Sürecinde İzmir’de Sanayileşme: 19. Yüzyıl, İzmir 1999, s. 9. Örneğin İşkodra’da 1812 yılında

(2)

Osmanlı sanayiine darbe vuran bir diğer gelişme de yapılan ticaret anlaşmalarıdır. Bu anlaşmaların en önemlisi, İngiltere ile ya- pılan 1838 Balta Limanı Antlaşması’dır.³ Bu antlaşma ile “yed-i va- hid” usulü terk edilmiş, ihracata sınırlamalar getirilmiş ve ithalattan alınan ek vergiler kaldırılmıştır. İthalat ve ihracat için tespit edilen gümrük vergileri, dengesiz bir şekilde ayarlanmıştır. Böylece ekonomi, devletin denetiminden çıkmıştır. İthalat gümrüklerinin düşürül- mesi ile yerli sanayi sarsılmaya başlamıştır. Düşük vergiler yüzünden, Avrupa sanayi ürünleri Osmanlı pazarlarını istila etmiş ve milli sanayinin yıkılmasına sebep olmuştur. Ayrıca Osmanlı’nın bol ve ucuz hammaddesi Avrupa’ya götürülmeye başlanmıştır. Bu olaylar gelişir- ken, ekonomik durum ve sanayileşme, Osmanlı yönetici ve aydınları arasında tartışılmaya başlanmıştır.⁴

1840–1860 yılları arasında, yani Avrupa Devletleri’nin Os- manlı pazarını ele geçirmek için mücadele verdikleri bir sırada, Osmanlı Devleti buna tedbir olarak devletçiliğe yönelmiş, ihtiyaç duyduğu malları üretmek amacıyla fabrikalar kurmuş ya da mevcut fabrikaları büyütmüştür. Tanzimat ile birlikte Osmanlı Devleti’nde, batı tipinde müesseseler kurulmaya başlanmıştır. Feshane, Hereke ve Basmahane bu tip müesseselere örnek olarak verilebilir.⁵

Modernleştirilen ya da yeniden organize edilen fabrikalar için, İslimye Çuha Fabrikası iyi bir örnektir. 1836’da kurulan fabrika Os- manlı Ordusu’nun çuha ihtiyacını karşılamaktaydı. 1840’ların başın- da İslimye’de ikinci bir fabrika kuruldu.⁶ Bu fabrika için Avrupa’dan modern makineler ile fabrikanın yönetimine Belçikalı ve İngiliz uz- manlar getirtildi. Yine bu dönemde İzmit’de, ordunun fes ve kumaş

600 tezgâh çalışırken 1821’de tezgâh sayısı 40’a inmiştir. Tırnova’da 1812 yılında 2000 dokuma tezgâhı varken, 1830’lara gelindiğinde bu sayının 200’e gerilediği görülmektedir (Ömer Celâl Sarc, “Tanzimat ve Sanayiimiz”, Tanzimat I, İstanbul 1999, s. 426).

3 Antlaşma hakkında detaylı bilgi için bkz. Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı- İngiliz İktisadi Münasebetleri I (1580–1838), Ankara 1974, s. 92–117.

4 Abdullah Martal, Değişim Sürecinde İzmir…, s. 10.

5 Rıfat Önsoy, Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii…, s. 44.

6 Edward C. Clark, “Osmanlı Sanayi Devrimi”, Tanzimat …, s. 468.

(3)

ihtiyacını karşılamak üzere, 200 işçi kapasiteli Çuha fabrikası (Bas- mahane) kuruldu.⁷

Osmanlı sanayiini canlandırmak için 19. yüzyılın ortaların- da ticaret, ziraat, sanayi ve küçük sanatların yaygınlaştırılması için, Ziraat ve Sanayi Meclisi kurulmuştur. Kısa bir süre sonra da mec- lisin ismi Meclis-i Umur-ı Nafia olarak değiştirilmiştir. Osmanlı Devleti’nde sanayileşmeyi ilgilendiren bir diğer meclis ise, Ticaret ve Ziraat Meclisi olmuştur.⁸ Bu meclislerin çalışmaları ile sanayi yeniden canlandırılmaya çalışılmış ve bu doğrultuda birçok fabrika kurulmuştur. 1873’te çıkarılan kanunla sanayi teşvik edilmiş fabrika kuracaklara gümrük ve vergi muafiyeti getirilmiştir. 1888’de bu muafiyetler arasına fabrikanın inşasında kullanılacak malzemeler de eklenmiştir. 1897’de de yeni tesisler için 10 yıl müddetle vergi muafiyeti getirilmiştir.⁹

Yapılan bu çalışmalar kısa zamanda etkisini göstermiş, Os- manlı Devleti’nin çeşitli bölgelerinde fabrikalar kurulmaya ve sanayi yeniden canlanmaya başlamıştır. Bu dönemde kurulan fabrikalardan birisi de Yedikule İplik Fabrikası olmuştur.

Yedikule İplik Fabrikası İçin İmtiyazın Verilişi

Osmanlı Devleti kurulacak İplik Fabrikası için Şura-yı Devlet azasından Ahmet Refik, Amedi Divan-ı Hümayun Muavini Reşit

7 Kurulduğu dönemlerde sadece yünlü askeri kumaş imal eden fabrika, daha sonra çarşaf, havlu, çorap ve eldiven de imal etmiştir. 1860’lı yıllarda fabrikanın bir yılda 72.000 metre kumaş ve 60.000 adet fes ürettiği bilinmektedir. Bu fabrikanın dönem itibarı ile Fransız ve İngiliz fabrikaları ile rekabet edebilecek seviyede olduğu görülmektedir (Rıfat Önsoy, Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii…, s. 51.

Abdullah Martal, bu fabrikada 24 usta, 259 işçi, 24 de diğer personel olmak üzere 307 kişinin çalıştığını bildirmektedir. Abdullah Martal, Değişim Sürecinde İzmir…, s. 20).

8 Meclisler hakkında detaylı bilgi için bkz. Ali Akyıldız, Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform (1836-1856), İstanbul 1993, s. 258-291; Aziz Tekdemir,

“Ticaret Nezareti (1839-1876)”, (İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2010, s. 90-120.

9 Ahmet Tabakoğlu, “Sultan II. Abdülhamid Dönemi İktisadi Yapı”, Devri Hamid Sultan II. Abdülhamid, Kayseri 2011, I, 178.

(4)

ve Ticaret Umumi Müdürü Refik beylere 1 Mayıs 1886 tarihinde 20 sene için imtiyaz vermiştir. Fabrikada yapağı ve pamuk ile üretilen fanila, yünlü elbiselik, döşeme kumaşları, Amerikan bezi, astar, ipek, her nevi tire ve yün ipliği ile fes imal edilecekti. Osmanlı Devleti İmtiyaz süresi içinde aynı bölgede benzer bir fabrikanın kurulmasına izin vermeyecekti. İmtiyaz sahibi de fabrikanın kurulacağı bölge dı- şında aynı işi yapan tezgâhlara engel olmayacaktı.

Osmanlı Devleti, fabrikanın kısa sürede kurulabilmesi için imtiyaz tarihi baz alınarak 6 ay içerisinde 50.000 liralık sermayeli bir anonim şirket kurulmasını istemiştir. Zamanla bu sermaye 100.000 liraya kadar arttırılabilecekti. Ayrıca, imtiyaz sahibine fabrikanın in- şasına bir yıl içinde başlanılması, 24 ay içinde de üretime geçilme- si şart koşulmuştur. Eğer verilen süre içerisinde inşaata başlanmaz, üretime geçilmez ya da üretime başladıktan sonra kesintiye uğrarsa imtiyazın hiçbir hükmü kalmayacak, hükümet fabrika kurmak için yazılan diğer talep dilekçelerini değerlendirebilecek ve başkalarına imtiyaz verilebilecekti.¹⁰

29 Ağustos 1888 tarihinde Osmanlı Devleti ile imtiyaz sahipleri arasında karşılıklı verilen taahhütlerin yerine getirilebilmesi için bir Anonim şirket kurulmuştur. İmtiyaz sahipleri Ahmet Refik Bey, Reşit Bey ve müteveffa Refik Bey’in varisleri ferman ile kendilerine verilen taahhütleri şirkete devretmiş ve şirket imtiyaz sahibi sıfatını alarak kişilerin hamisi olmuştur.¹¹ Şirketin merkezi Dersaadet olarak belirlenmiştir. Ayrıca Osmanlı Devleti’nin çeşitli bölgelerinde ve ya- bancı ülkelerde şubelerinin açılması düşünülmüştür.¹²

Şirketin sermayesi 50.050 Osmanlı lirası olup 9.100 hisseye¹³ taksim edilmiştir.¹⁴ Şirket heyetinin sermayeyi arttırmaya hak-

10 Mecmua-i Mukavelat, Dersaadet 1311, IV, 142-143.

11 Mecmua-i Mukavelat, IV, 569. İmtiyaz sahipleri fabrika ile ilgili tüm evrakları şirkete teslim etmiştir (Mecmua-i Mukavelat, IV, 569).

12 Mecmua-i Mukavelat, IV, 569.

13 Hisse bedeli 5,5 Osmanlı lirasıdır. O dönemde hisselerin bedeli İngiliz lirası üzerinden de hesaplanmıştır. İngiliz lirası 1,1 Osmanlı lirası değerindedir. Bir hisse 5 İngiliz lirası değerinde olup toplam sermaye de 45.500 İngiliz lirası olarak hesaplanmıştır (Mecmua-i Mukavelat, IV, 570).

14 Şirketin Hisse senetlerinin bir tarafının Türkçe diğer tarafının ise Fransızca ya da

(5)

kı olduğu gibi şirket sermayesinin yarısını aşmamak üzere Ticaret ve Nafia Nezaretinin denetiminde şirketin mal ve emlakı teminat gösterilerek tahviller satılabilecekti. Şirketin %10 hissesi satıldıktan sonra kurulmuş sayılacak, kalan %90 ise şirketin ihtiyaçlarına göre, meclis idaresinin kararıyla Dersaadet ve gerekli görülen diğer yerler- de çeşitli dillerde çıkan resmi ve gayr-i resmi bazı gazetelerle 30 gün önceden ilan verilerek satışa sunulacaktı.

Şirketin işlerinin ise bir heyet-i umumiye tarafından yürütül- mesi kararlaştırılmıştır. Heyet-i umumiye en az 10 hisseye sahip hissedarlardan oluşmuştur. Düzenli olarak toplanan heyet-i umumiye tüm hissedarların vekili sayılmıştır.¹⁵ Heyet-i umumiye içinde yer alan hissedarlar, 9 üye¹⁶ seçerek bir idare meclisi oluşturmuş¹⁷ ve şir- ket, işleri bu meclise devretmiştir.¹⁸ İlk 5 sene için oluşturulan idare meclisinde Reşit Bey, Noramin Alfred Dobson, John Thomas, Holt, John Galove, James ve Badald’ın (?) yanı sıra Dersaadet bankaları- nın idare meclisi üyelerinden birer kişi yer almıştır.¹⁹ İdare meclisi

diğer bir yabancı dilde düzenlenmesi kabul edilmiştir. Şirketin hisselerini, taksitle alan hissedarlara geçici senetler verilmiş yarısı ödendikten sonra asıl senetlerle değiştirilmiştir (Mecmua-i Mukavelat, IV, 570). Taksiti ödenmeyen hisselerin sa- hiplerinden gecikme sebebiyle taksit tarihinden itibaren senelik %6 faiz alınması kararlaştırılmıştır (Mecmua-i Mukavelat, IV, 571).

15 Toplantı günlerinin en az bir ay önce gazetelerle ilan edilmesi gerekirdi. Bunun dışında idare meclisi gerektikçe olağan üstü olarak heyet-i umumiyeyi toplaya- bilirdi (Mecmua-i Mukavelat, IV, 574).

16 İdare Meclisi’nin Dokuz üyeden oluşması şart değildi. Heyet-i Umumiye arasın- daki hissedarlardan 5 ila 11 arası seçilebilecekti (Mecmua-i Mukavelat, IV, 571).

17 İdare Meclisi her sene kendi içinden birini, başkan ve diğerini 2. Başkan olarak seçer. Başkan ve 2. başkanın olmadığı durumlarda vekâlet etmek üzere üyelerden birisi seçilir. İdare meclisinin başkanına, gerek davacı gerek davalı olarak mah- kemede bizzat veya vekâleten şirketi temsil etme yetkisi verilmiştir. Üyelerden yurt dışına çıkanlar veya gelemeyenler, kendilerine vekâlet etmek üzere bir diğer üyeyi görevlendirebilirdi (Mecmua-i Mukavelat, IV, 573).

19 5 sene için atanan üyelerin görevleri sona erdikten sonra idare meclisine seçilecek üyenin, ilk yenilenmesi işlemi kura ile yapılmıştır. Daha sonrakilerde ise kıdem dikkate alınarak her sene bir veya iki üye değiştirilmiştir. Ayrıca görevi sona eren üye tekrar seçilebilmiştir (Mecmua-i Mukavelat, IV, 572). İdare Meclisi üyelerin- den bir veya bir kaçının vefatı, istifası veya başka bir sebepten dolayı üyelik boşalır

(6)

üyelerinin 50 hisseye sahip olması şart koşulmuştur.²⁰ Heyet-i Umu- miye her sene ilk altı ay içerisinde idare meclisi tarafından belirlenen yerde toplantılarını yapmış²¹ ve hissedarlara her 10 hisse için bir oy hakkı vermiştir.²²

Heyet-i umumiye, idare meclisi tarafından takdim edilen fi- kirler ile müfettişler tarafından verilen hesaplara dair raporu inceler ve bunları görüşerek kabul veya reddeder. Hisse kârını belirleyerek değişmesi gereken idare meclisi üyelerinin yerlerine diğerlerini atar.

Şirketin tüm işleri görüşülerek kesin karar verir ve idare meclisinin yetkilerini arttırır. Fakat heyet-i umumiye, şirket sermayesinin en az 2/3’sini temsil eden hisse sahiplerinin çoğunluğunun oyu olmadığı

sürece sermayenin arttırılmasına ve tahvillerin satışa çıkarılmasına karar veremez.²³

İdare meclisi şirketin tüm işleri ve mallarının idaresi ile sorum- lu tutulmuştur. Bunun dışında meclise anlaşma yapmak ve hüküm koymak hakkı verilmiştir. Hesapları düzenleyerek heyet-i umumiyeye arz etme²⁴ ve kârdan hissedarlara yapılacak dağıtımın miktarını belirleme yetkisi de idare meclisine bırakılmıştır.²⁵ İdare meclisinin en az ayda bir defa toplanması, yapılan görüşmelerin geçerli olabil- mesi için de toplantıya en az üyelerin yarısının katılımı şart koşul- muştu. İdare meclisinin kararlarının geçerli olması için toplantıya katılan üyelerin oy çokluğu dikkate alınmıştır. Oyların eşitliğinde

ise idare meclisi onların yerine geçici üye atayabilir. Asıl üye ise heyet-i umumiye tarafından atanırdı (Mecmua-i Mukavelat, IV, 573).

20 Mecmua-i Mukavelat, IV, 572. Üyelerin hisseleri, şirket kasasında muhafaza edilmiştir. Ayrıca hisselerin üzerine satılamaz damgası vurulmuş ve görev süresince satımı yasaklanmıştır (Mecmua-i Mukavelat, IV, 572-573).

21 Heyet-i umumiyeye, idare meclisi reisi başkanlık etmiştir. Reisin bulunmadığı durumlarda idare meclisi üyeleri içlerinden birini reis vekili seçmiştir (Mecmua-i Mukavelat, IV, 575).

24 Heyet-i umumiyeye, hesapların incelenmesi için atanan bir veya birçok müfettişin görevlerini tasdik etme yetkisi verilmiştir (Mecmua-i Mukavelat, IV, 575).

25 Mecmua-i Mukavelat, IV, 573. İdare meclisi üyeleri hisse kârının dışında mecliste bulundukları günler için de ücret alabileceklerdi. Ücret miktarı da heyet-i umumiye tarafından belirlenecekti (Mecmua-i Mukavelat, IV, 573-574).

(7)

karar bir sonraki toplantıya ertelenir, onda da eşitlik bozulmazsa ko- nunun reddedilmesi kararlaştırılmıştır.²⁶

Şirketin senelik mali durumu, Kanunisaninin ilk günlerinden başlayarak Kanunievvelin 31. günü son bulur.²⁷ İdare meclisi her sene sonunda şirketin alacaklarını ve borçlarını gösteren bir defter düzenler, bu defter ile muvazene defterini ve hesapları heyet-i umu- miyenin toplantısından önce müfettişlere gönderirdi.²⁸

Yedikule İplik Fabrikası’nın Kuruluşu ve Faaliyetleri

Dersaadet ve çevresinde fabrika inşası için arazi tespit çalışma- ları kısa süre içerisinde başladı. Bir süre sonra da fabrika için Yedikule Kazlıçeşme’de uygun bir arazi bulundu. Sultan Beyazıt Han Vakfına ait olan yer, Sultan Mehmet Mahallesinin Demirhane caddesinde olup²⁹ 39.542 zira‘³⁰ ölçüsündeydi. Arazi, birine yapışık üç parçalı bir bostandı. Mukataa usulü ile şirket kaydı yapılarak tahsis edildi ve bir sene içerisinde fabrika binası tamamlandı.

Fabrikanın ihtiyacı için Avrupa’dan getirtilecek alet, edevat ile gerekli eşya ve maddeler ile Osmanlı Devleti sınırları içerisin- den satın alınarak getirilecek yün ve pamuk gümrük vergisinden muaf tutulacaktı. İmtiyaz süresince fabrikanın ürünleri gerek devletin sınırları içerisinde sarf edilsin gerek ihraç edilsin gümrük vergisi

26 İdare Meclisinin kararları başkan ve hazır bulunan üyeler tarafından imzalanır ve meclis defterine kaydedilirdi. Kararın sureti veya bir fıkrasının geçerli olması için başkan veya vekili tarafından imzalanması gerekirdi (Mecmua-i Mukavelat, IV, 572).

27 Birinci mali sene istisna olarak şirketin tam kuruluş tarihi ile ertesi Kanunevvelin 31. Günü arasındaki süreyi kapsayacaktır (Mecmua-i Mukavelat, IV, 576).

28 Mecmua-i Mukavelat, IV, 576

29 Arazi, 16 numaralı Erdekli Bostanı, 20 numaralı Kelleli bir diğer ifadeyle Sava Bostanı ve 22 numaralı Kelleli bostanını içerisine alıyordu (BOA., İ. DFE., 1/15 (12 S. 1310/ 5 Eylül 1892); BOA., BEO., 147-11021 (20 Kanunsani 1308/ 1 Şubat 1893; Umur-ı Nafiâ ve Ziraat Mecmuası, I, Sayı 46, 15 Za 1310/31 Mayıs 1893, s. 718; Dersaadet Ticaret Odası Gazetesi, 440, 18 Za.1310/ 3 Haziran 1893,

s. 258). Fabrika bölgesi için bkz. Harita I-II.

30 Zira’ bir uzunluk ölçüsü birimi olup 75-90 cm arasında değişmektedir (Garo Kürkman, Anadolu Ağırlık ve Ölçüleri, Antalya 2003, s.412).

(8)

alınmayacaktı. Devlet askeriye için fabrikanın ürünlerini talep ederse imtiyaz sahibi cüzi bir kârla temin etmeyi taahhüt etmişti. Fabrika çalışanları Osmanlı devleti tebaasından olacaktı. Yalnız gerekli gö- rüldüğü takdirde ustalar yurtdışından getirtilebilecekti.³¹

Şirket idare meclisi reisi, fabrika için gerekli olan makine ve aletlerin listesinin yer aldığı defteri 29 Ağustos 1889 tarihinde Ti- caret ve Nafia nezaretine göndermiştir.³² Ticaret Nezareti de Dâhi- liye Nezareti’ne yazarak bu ürünlerin vergilerden muaf tutulmasını talep etmiştir. Şirket 25 Haziran 1890 tarihinde Ticaret Nezaretine fabrikanın inşaatının bittiğini ve imalata geçeceğini bildiren bir yazı yazarak Avrupa’dan getirtilecek eşya ve gerekli malzemenin listesini göndermiştir.³³

1890 yılında fabrikada 240 bin paket yaklaşık 1.1 milyon kg iplik üretilmiştir.³⁴ Kısa sürede fabrikada işlerin çoğalmasıyla birlikte çalışanlarının sayısı da günden güne artmıştır.³⁵ 1893 yılında fabrikada yaklaşık 300 işçi çalışmış ve günlük 4.000 paket iplik üretilmiş- tir.³⁶ 1897 yılının başlarında Osmanlı Devleti, fabrika için ithal edilen ürünlerin gümrük vergilerinde düzenlemeler yapmıştır. Fabrika üzerinden emlak vergisi muafiyeti kaldırılmıştır. İmalatta kullanılan maden kömürü ile makine yağlarından gümrük vergisinin alınma- sı kararlaştırılmıştır. Ayrıca ithal edilecek ince-uzun telli Amerika ve Mısır pamuğundan alınan gümrük vergilerinde düzenlemelere

31 Mecmua-i Mukavelat, IV, 143-144.

32 BOA., T.HFN., 654/79 Lef 1 (27 Kanunsani 1305/8 Şubat 1890).

33 BOA., T.HFN., 655/73 (20 Za. 1307/15 Temmuz 1890). Ayrıntılı bilgi için bkz.

Tablo I-II-III.

34 Donald Quataert, Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü, İstanbul 1999, s. 78.

35 İşçilerin mahalle aralarında sarkıntılık yaparak kadınları rahatsız etmeleri, bölge ahalisinin hoşnutsuzluğuna sebep olmuştur. Ahlaksızlığın, kötülüklerin önünün alınması ve huzurun sağlanması için halk, 17 Ekim 1892 tarihinde bir dilekçe vererek bölge karakolunda yeterli miktarda zabtiyenin görevlendirilmesi talebinde bulunmuştur. Dâhiliye Nezareti durumu Zabtiye Nezareti’ne bildirerek gereğinin yapılmasını istemiştir (BOA., DH.MKT. 2011/91 (26 Ra. 1310-5 Teşrinevvel 1308/17 Ekim 1892).

36 Dersaadet Ticaret Odası Gazetesi, 441, (25 Za. 1310/10 Haziran 1893), s. 268.

(9)

gidilmiştir.³⁷ Devlet, ithal edilen pamukların iplik haline getirildikten sonra ihraç edilen kısmından gümrük vergisi alınmayacağı hususunda 22 Nisan 1897’de bir karar almıştır.³⁸ Fakat bir süre sonra şirketin bu konulara dikkat etmediği ya da daha fazla kazanç elde etmek için hilelere başvurduğu göze çarpmıştır. Şirket, hem ithal pamuktan üret- tiği iplikleri ülke içerisinde satmaya başlamış hem de yerli pamuk ile ithal pamuğu karıştırıp üretim yaparak ithal pamuk gibi göstermeye başlamıştır. Durum göz önünde bulundurularak denetim arttırılmış devletin menfaatleri korunmaya çalışılmıştır. Denetim için Ticaret ve Nafia Nezareti ile Rusumat Emaneti görevlendirilmiştir.³⁹

Osmanlı Devleti’nde bu işin sıkı tutulduğunu gösteren bir olay şöyle gerçekleşmiştir: Şirket, Hindistan’dan ithal edilen pamuklardan iplik üretilerek ihraç edildiğine dair dilekçe yazarak 200 balya⁴⁰ yak- laşık 37060 kıyye pamuğun, gümrük vergisinin iade edilmesini talep etmiştir.⁴¹ Osmanlı Devleti, dilekçe üzerine durumu Rusumat Ema- netine bildirerek araştırılmasını istemiştir.⁴² Mamüllerin, ithal edilen uzun ve ince telli pamuklardan üretilip üretilmediğini veya ne kadar ithal pamuk kullanıldığını belirlemek için çalışmalar yapılmıştır. Ne- ticede Hindistan pamuğundan iplik üretilerek ihraç edildiğine dair şirket defterlerinde bir kayıt bulunamamıştır. Hatta ithal pamukların yerli pamuklarla karıştırılarak iplik üretildiği, hem iç piyasada hem de Şarkî Rumeli’de satıldığı tespit edilmiştir.⁴³ Amerika, Hindistan

37 BOA., BEO, 896/67138 Lef 1 (13 Ş. 1314/17 Ocak 1897).

38 BOA., A. DVNS. MKLT. d. 19, s. 119; BOA., BEO, 3425/256805 Lef 6 (24 N.

1326/20 Ekim 1908); BOA., BEO, 4305-322865 Lef 2 (27 Ş. 1332/21 Temmuz 1914); BOA., MV., 180/31 (15 L. 1331/17 Eylül 1913); BOA., ŞD., 602/55 Lef 2 (10 R. 1326/12 Mayıs 1908).

39 BOA., BEO, 896/67138 Lef 3 (29 Ş. 1314/2 Şubat 1897).

40 1 Balya, 216,5 kg gelmektedir (Ersin Kandemir, “Türk Pamuk Sanayii ve İhracat Olanakları”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, III/1- 2, Erzurum 1978, 105).

41 Şirket, Hindistan’dan ithal ettiği pamuk için %8 gümrük vergisi ödediğini beyan etmiştir (BOA., ŞD. 595/32 Lef 2 (11 N. 1321/1 Aralık 1903).

42 Muhasebe kalemi muhasib ve varidat müdürü Ahmet Bey görevlendirilmiştir (BOA., ŞD. 595/32 Lef 2 (11 N. 1321/1 Aralık 1903).

43 Üretilen ipliklerin Anadolu ve Rumeli’ye sevkiyatı trenlerle yapılmıştır (BOA., ŞD. 595/32 Lef 2 (11 N. 1321/1 Aralık 1903).

(10)

ve Mısır pamuklarından ne kadar iplik üretilerek ihraç edildiği tespit edilememiştir.⁴⁴ Bunun üzerine Osmanlı Devleti, Mısır Amerika ve Hindistan’dan getirtilen uzun telli pamuklardan gümrük vergisinin alınmasını fakat bu pamukların fabrikada işlenip iplik olarak ihraç edilen miktarın gümrük vergisinin fabrikaya iade edilmesi yönün- de karar almıştır. Yine ithal edilip iplik haline getirilerek Osmanlı Devleti sınırları içinde satılan pamuklardan gümrük vergisi alınması kabul edilmiştir.⁴⁵ Alınan bu karar üzerine şirket harekete geçmiş fabrikanın yabancı fabrikalarla rekabet edebilmesi ve Osmanlı Dev- leti’nde sanayinin canlı tutulabilmesi için eski muafiyetlerin tekrar verilmesi gerektiği yönünde Ticaret ve Nafia Nezareti’ne bir dilekçe yazmıştır. Ayrıca dilekçede 300 ila 500 bin kıyye arasında ithal ince ve uzun telli pamuğun kullanıldığı belirtilerek bu miktar pamuğun gümrük vergisinden affı istenmiştir.⁴⁶

Ticaret ve Nafia Nezareti’nde, şirketin gönderdiği dilekçe dikkate alınarak fabrikanın devamının sağlanması, diğer ülkelerin fabri- kaları ile rekabet edebilmesi ve Osmanlı Devleti’nde Sanayi’nin canlı tutulabilmesi için ithal edilecek 500 bin kıyye pamuktan ve fabrika- nın emlak vergisinden 10 sene müddetle muaf tutulması uygun gö- rülerek durum Sadarete bildirilmiştir.⁴⁷ Ticaret ve Nafia Nezareti’nin gönderisi Tanzimat Dairesinde ele alınarak incelenmiştir. Fabrikanın emlak vergisinden muafiyetinin söz konusu olamayacağı belirtilmiş- tir. İmalatta kullanılan maden kömürü ile makine yağlarından güm- rük vergisinin alınacağı ifade edilmiştir. İthal edilen ince ve uzun telli pamuklardan da ihraç edildiği takdirde gümrük vergisi alınmayacağı yönünde karar alınmıştır.⁴⁸

44 BOA., ŞD. 595/32 Lef 2 (11 N. 1321/1 Aralık 1903); BOA.,ŞD. 2769/5 lef 16 (28 Nisan 1324/11 Mayıs 1908); BOA.,ŞD. 602/55 Lef 2 (10 R. 1326/12 Mayıs 1908).

45 BOA.,ŞD. 2769/5 lef 16 (28 Nisan 1324/11 Mayıs 1908); BOA.,ŞD. 602/55 Lef 2 (10 R. 1326/12 Mayıs 1908).

46 BOA., BEO, 896/67138 Lef 4 (28 Kanunsani 1312/9 Şubat 1897).

47 BOA., BEO, 896/67138 Lef 2 (16 Ramazan 1314/18 Şubat 1897).

48 BOA., BEO, 939/70381 (20 Za.1314/22 Nisan 1897); BOA., İ.RSM, 7/15 (15 Za. 1314/17 Nisan 1897). İthal pamukların gümrük vergisi şu şekilde düzen- lenmiştir. İthal pamukların ülkeye girişinde gümrük vergisinin tamamı alınacak.

Fabrikanın ihraç ettiğine dair beyanı üzerinde incelemelerde bulunulduktan sonra

(11)

1897 yılının başlarında fabrikada 8.500 mekik çalıştırılarak en kalın 1 olmak üzere 2-4-6-8-10 ve 12 numaralı iplikler üretilmiş 750 bin kıyye yerli pamuk kullanılmıştır. Ayrıca bu dönem halkalı mekik tezgâhlarının ithali düşünülerek 16-18-20-22-24 numaraya kadar ince ipliklerin üretimi tasarlanmıştır.⁴⁹ Ayrıca şirket yapacağı ithalat ve ihracat için Yedikule veya Sirkeci’yi kullanmak istemiştir.⁵⁰

Kısa sürede fabrikada üretilen iplikler, İngiliz ürünleri ile rekabet edebilecek seviyeye gelmiştir. Fabrikadaki çıkrık sayısı arttırılarak 9.000’e ulaşmıştır. Fabrika Osmanlı Devleti’nin ihtiyaçlarını karşıla- mak üzere genellikle 3 ve 8 bazen de 2 ila 14 numaralı iplikler üretmiş Bulgaristan,⁵¹ Mısır, Hindistan ve ABD’de önemli ihracat pazarları bulmuştur. Fabrika, bir süre Osmanlı Devleti’ne ait Basmahane’nin iplik ihtiyacının da büyük bir kısmını karşılamıştır. Mayıs 1900’de fabrika haftada sadece 2 gün çalıştırılmıştır. 1901’de ise üretim patla- ması yaşanmış 5.000 paket yaklaşık 2.2 milyon kg iplik üretilmiş ve 7 milyon kuruş ciro yapmıştır.⁵² 1901’de 400 balya pamuk ithal edilmiş 340 balya yaklaşık 48.555 kıyye pamuk, iplik haline getirilmiştir. 60 balya ise işlenmemiş 1902 senesine devredilmiştir.⁵³

Yedikule iplik fabrikası için 3 Mart 1902-11 Nisan 1905 ta- rihleri arasında 1.245.000 kilo ince ve uzun telli pamuk ithal edilmiş ve iplik haline getirilmiştir. İthal edilen bu pamuktan 414.155 ku- ruş gümrük vergisi alınmış fakat daha sonra ithal edilen pamukların iplik haline getirilerek ihraç edildiği tespit edilince geri ödenmesi yönünde karar alınmıştır.⁵⁴

yapılan tespite göre gümrük vergisi geri ödenecekti (BOA., BEO, 939/70381 (20 Za.1314/22 Nisan 1897).

49 BOA., BEO, 896/67138 Lef 5 (3 Şubat 1312/15 Şubat 1897).

50 BOA., BEO, 1359/101914 (15 R. 1317/23 Ağustos1899).

51 Fabrikanın Bulgaristan’a iplik ihraç ettiğine ve bu konuda bir rapor hazırlandığına dair arşiv belgelerinde bilgilere rastlamamıza rağmen rapora ulaşamadık (BOA., HR. SFR. 04, 527/68 (21.03.1899).

52 Donald Quataert, Sanayi Devrimi Çağında…, s. 78.

53 BOA., ŞD. 595/32 Lef 2-3 (11 N. 1321/1 Aralık 1903).

54 BOA., BEO., 4096/307164 (26 L. 1330/8 Ekim 1912); BOA., BEO, 4214- 316023 (29 Ş. 1328/5 Eylül 1910); BOA.,ŞD. 456/35 Lef 3 (29 C. 1328/8 Temmuz 1910). Osmanlı Devleti, Şirketin daha sonra 414.155 kuruşun faizini

(12)

1904 yılında fabrikada 294.144 kıyye yerli, 327.378 kıyye ithal pamuk kullanılarak 150.490 paket pamuk ipliği üretilmiştir. Üretim esnasında 789 ton yerli, 215 ton İngiliz maden kömürü kullanıl- mıştır. Üretim sonucunda 42.154 paket pamuk ipliği ihraç edilerek 15.452,89 lira kazanç sağlanmıştır. Arta kalan pamuk ipliği ise iç piyasada tüketilmiştir. Toplamda ise 48.802,34 lira gelir elde edil- miştir. Bu dönemde fabrikada 336 işçi çalıştırılmış ve 5.682 lira ücret ödenmiştir.⁵⁵

Fabrikanın 1904 yılı İstatistikleri

Yapılan İş Miktar Tutar (Osmanlı

Lirası)

Pamuk ipliği imalatı 150.490 Paket 48.802,34

İplik ihracatı 42.154 Paket 15.452,89

Satın alınan yerli pamuk 294.144 Kıyye 19.110

İthal edilen ham pamuk 327.378 Kıyye 20.197,98

Kullanılan yerli maden kömürü 789 Ton 633,24

Kullanılan İngiliz maden kömürü 215 Ton 227,69

Fabrikada çalışan kadın-erkek işçiler 336 Kişi 5.682

1905 yılı, fabrika için bir önceki yıldan daha kârlı olmuştur.

580.652 kıyye yerli, 132.895 kıyye ithal pamuk kullanılarak 180.434 paket pamuk ipliği üretilmiştir. Üretim esnasında 1.896 ton yerli, 132 ton İngiliz maden kömürü kullanılmıştır. Üretim sonucunda 53.490 paket pamuk ipliği ihraç edilerek 16.109,90 lira kazanç sağlanmıştır.

Arta kalan pamuk ipliği ise iç piyasada tüketilmiştir. Toplamda ise 57.523,30 lira gelir elde edilmiştir. Bu dönemde fabrikada 370 işçi çalıştırılmış ve 6.029,80 lira ücret ödenmiştir.⁵⁶ İstatistiklere bakıl- dığında 1905 yılında ithal pamuk ve kömür kullanımının azaldığı, yapılan ihracatın ise arttığı görülmüştür.⁵⁷

talep etmemesi için bir senet almıştır (BOA., MV. 169-72 (25 L. 1330-24 Eylül 1328/7 Ekim 1912).

55 BOA.,ŞD. 2769/5 lef 27 (11 B. 1325-7 Ağustos 1323/20 Ağustos 1907).

(13)

Lirası)

Pamuk ipliği imalatı 180.434 Paket 57.523,30

İplik ihracatı 53.490 Paket 16.109,90

Satın alınan yerli pamuk 580.652 Kıyye 30.843,59

İthal edilen ham pamuk 132.895 Kıyye 6.560,10

Kullanılan yerli maden kömürü 1896 Ton 1.448,51

Kullanılan İngiliz maden kömürü 132 Ton 170,50

Fabrikada çalışan kadın-erkek işçiler 370 Kişi 6.029,80

1906 yılında elde edilen kazancın arttığı fakat ihracatın za- yıfladığı görülmektedir. Bu dönem 683.809 kıyye yerli, 27.526 kıy- ye ithal pamuk kullanılarak 180.403 paket pamuk ipliği üretilmiştir.

Üretimde 1143 ton yerli kömür kullanılmıştır. Üretim sonucunda 42.890 paket pamuk ipliği ihraç edilerek 14.211,38 lira kazanç sağ- lanmıştır. Arta kalan pamuk ipliği ise iç piyasada tüketilmiştir. Top- lamda ise 61.011,39 lira gelir elde edilmiştir. Bu dönemde fabrikada 363 işçi çalıştırılmış ve 6.666,94 lira ücret ödenmiştir.⁵⁸ 1906 yılında ithal pamuk kullanımı çok azalmış, ithal kömür ise kullanılmamıştır.

İstatistiklere dikkat edildiğinde bir önceki yıla göre işçi sayısının 7 azaldığı fakat toplamda 637 lira fazla ödeme yapıldığı görülmüştür.⁵⁹

Lirası)

Pamuk İpliği İmalatı 180.403 Paket 61.011,39

İplik İhracatı 42.890 Paket 14.211,38

Satın alınan Yerli Pamuk 683.809 Kıyye 41.960,98

İthal Edilen Ham pamuk 27.526 kıyye 1.592,48

Kullanılan Yerli Maden Kömürü 1.143 ton 1.000,09

Kullanılan İngiliz Maden Kömürü __________ __________

Fabrikada Çalışan Kadın-Erkek işçiler 363 Kişi 6.666,94

58 BOA., ŞD. 2769/5 lef 27 (11 B. 1325-7 Ağustos 1323/20 Ağustos 1907).

(14)

İmtiyaz Süresinin Sona Ermesi ve Yenilenmesi

14 Nisan 1906’da şirketin imtiyaz süresinin dolması sebebiyle Yün Pamuk ve Benzeri Maddelerden İplik ve Akmişe İmalatı Osmanlı Anonim Şirketi hissedarları heyet-i umumiyeyi toplamak için harekete geçmiştir. Heyet-i umumiye 29 Ağustos 1906 tarihinde olağa- nüstü olarak İstanbul Sirkeci’de bulunan Rali Hanındaki 14 numaralı idarehanesinde toplanmıştır.⁶⁰ Toplantıda Meclis Reisi Mösyö Alber Siemens’in bulunmaması sebebi ile 2. Reis Mösyö Henry Baker tara- fından Doktor Mösyö Loui F. Minçi’nin (?) heyet-i umumiye reisliği- ne seçilmesi teklif edilmiş ve oy birliği ile kabul edilmiştir. Toplantıda 9.100 hisseden 6.447 hisseyi yani sermayenin 2/3’sinden fazlasını temsil eden hissedarlar yer almıştır. Osmanlı Devleti toplantıya katılma- sı için Subhi Bey’i komiser olarak atamıştır. Heyet-i umumiye Subhi Bey’e ibrazı yaptıktan sonra toplantıda bulunan hissedarlar arasında en fazla hisseye sahip olan ve Mavrokordato Ticarethanesi adına gön- derilen Mösyö Leonidas Zarifi ile Mösyö Serç Paspalli’yi (?) heyet-i umumiye üyeliğine ve Mihran Serniyan’ı da kitabete getirip idare he- yetini oluşturarak toplantıyı başlatmıştır. Toplantıda yapılan müzake- reler neticesinde, diğer devletlerin ürünleri ile rekabet edebilmek için fabrikanın kuruluşu itibariyle verilen hakların 20 sene daha uzatılması talebi hususunda karar almış ve durumu ilgililere bildirmiştir.⁶¹

Yapılan incelemelerden sonra fabrika için ilk 20 yılda ithal edilen ince ve uzun telli Mısır, Amerika ile Hindistan pamuklarından ve fabrikada kullanılacak maden kömüründen gümrük vergisi alınma- dığı belirtilmiştir.⁶² Fakat yeni verilecek imtiyazda bunların devam etmesinin ülke menfaatlerine aykırı olacağı düşünülerek bahsedilen maddelerden gümrük vergisi alınması kararlaştırılmıştı.⁶³ Ayrıca Dersaadet’te benzer işi yapan bir fabrikanın açılmasına engel olan tekelin kaldırılarak yeni fabrikaların kurulmasının önünün açılması şartıyla şirkete 20 yıl daha ruhsat verilmesi kararlaştırılmıştır.⁶⁴

60 BOA., ŞD. 2769/5 lef 50 (20 Ağustos 1322/2 Eylül 1906).

61 BOA.,ŞD. 2769/5 lef 50 (20 Ağustos 1322/2 Eylül 1906).

62 BOA., MV. 131/31 (27 Ş. 1327-30 Ağustos 1325/12 Eylül 1909).

63 BOA., MV. 131/31 (27 Ş. 1327-30 Ağustos 1325/12 Eylül 1909).

64 BOA., A.DVNS. MKLT. d. 19, s. 118, (24 ZA. 1325/29 Aralık 1907); BOA., MV.

117/60 (18 L. 1325-11 T.Sani 1323/24 Kasım 1907).

(15)

Bunun üzerine Şirketin idare meclisi,⁶⁵ 25 Haziran 1908’de toplanarak şirket adına Şura-yı Devlet’e bir dilekçe gönderdi. Di- lekçede fabrikanın tüm masrafları üstlenerek pamuğu Dersaadet’e getirdiği ve ürettiği ipliği ihraç etmeye mecbur tutulduğu belirtil- miştir. İmtiyaz sahipleri, Osmanlı Devleti’nin diğer bölgelerindeki fabrikalara verilen imtiyazların, kendi şirketlerinkinden daha iyi ol- duğunu ve imalata başlanılan tarihten beri hissedarlarına kâr dağı- tamadığını ifade etmiştir. Eğer şirkete daha önce verilen muafiyetler kaldırılırsa yabancı ülkelerdeki fabrikalarla rekabet edilemeyeceği, çalışan 370 işçinin mağdur olacağı hem de hissedarların zarar gö- receği belirtilerek şirkete yapılan haksızlığın ortadan kaldırılmasını istemiştir.⁶⁶

Osmanlı Devleti, bunun üzerine durumu Dersaadet Ticaret Ziraat ve Sanayi Odası’na havale etmiş ve bir rapor istemiştir. İlgi- li kurum, incelemelerde bulunarak bir rapor hazırlamış ve şirketin idare meclisi tarafından verilen dilekçe⁶⁷ ile beraber Ticaret ve Nafia Nezareti’ne göndermiştir.

Raporda imtiyaz mukavelenamesi ele alınmış ve şu açıkla- malara yer verilmiştir. Şirket mukavelenamesinin 1. maddesinde 20 sene müddetle yapağı ve pamuk ile üretilen fanila, yünlü elbiselik, mefruşat kumaşı, Amerikan bezi, astar iplik her çeşit tire ve yün ip- liği ile fes imaline ruhsat verildiği, ikinci maddede imtiyaz süresince Dersaadet ve çevresinde aynı işi yapacak diğer bir fabrika için bir başkasına imtiyaz verilmeyeceği maddeleri ele alınmıştır. Yedikule fabrikasının imtiyaz süresi boyunca sadece pamuk ipliği imal ettiği diğer imtiyazı verilen ürünlerin ise ihmal edildiği, İmtiyaz şartları sebebiyle de başkalarının bu işlere teşebbüs edemediği belirtilmiş- tir. Sonuç olarak da bu gibi fabrikaların emlak vergisinden ve gerek kuruluş aşamasında gerekse faaliyete geçtikten sonra ithal edeceği maddelerden gümrük vergisinin alınmayarak teşvik edilmesinin

65 Bu dönemde şirketin idare meclisi Reisi Alber Siemens, İbrahim Paşa,Macid Bey,Mavroni Bey, Reşid Bey, Hüseyin Bey, Arif Bey, Şekib Bey ve Mazlum Bey’den oluşuyordu (BOA., ŞD. 2769/5 lef 5).

66 BOA., ŞD. 2769/5, lef 13, (12 Mayıs 1324/25 Mayıs 1908).

67 BOA., ŞD. 2769/5 lef 46 (16 M. 1323-10 Mart 1321/23 Mart 1905).

(16)

uygun olacağı fakat müteşebbislerin şirket kurmasına engel olacak şekilde imtiyaz verilmesinin ticaret ve sanayinin gelişmesine engel olacağı ifade edilmiştir.⁶⁸

Şirketin gönderdiği dilekçeyi değerlendiren bir diğer kurum ise Ticaret ve Nafia Meclisi olmuştur. Yapmış olduğu incelemele- ri Ticaret ve Nafia Nezaretine bir rapor halinde sunmuştur. Meclis, raporda 1 Mayıs 1886 yılında verilen 20 yıllık imtiyaz süresinin 2 Mayıs 1906’da dolmasına rağmen 1 yıldır şirketin çalışmalarını aynı şekilde devam ettirdiğini belirtmiştir. Fabrikanın gerek kuruluş aşa- masında gerekse faaliyete geçtiğinde yabancı devletlerden getirmeye mecbur olduğu madde ve eşyaların gümrük vergisinden muaf tutula- rak kolaylık gösterildiği dile getirilmiştir. Özellikle fabrikanın son üç senelik çalışmaları gözden geçirilmiştir. 1904-1906 yılları arasında fabrikada 370 işçi çalıştırılıp 1.555.000 kıyye yerli, 487.000 kıyye ithal pamuk kullanılarak 511.327 paket iplik üretildiği görülmüştür..

İthal edilen uzun telli pamuklar için 2.200 lira gümrük vergisi öden- diği, yine bu süre zarfında fabrikada 347 ton ithal kömür kullanıldı- ğı tespit edilmiştir. Ticaret ve Nafia Meclisi, bu konuları müzakere ederek ithal pamuklardan gümrük vergisi alınması şartıyla imtiyazın 20 sene daha uzatılmasının uygun olacağına dair görüş bildirmiştir.⁶⁹ Ticaret ve Nafia Meclisinin hazırladığı rapor Ticaret ve Nafia Neza- reti’nde görüşülmüş ve hazırlanan rapor sadarete sunularak gereğinin yapılması istenmiştir.⁷⁰

Raporda, şirketin istediği muafiyetin, ithal edilerek iplik haline getirilen, gerek Osmanlı Devleti sınırları içinde satılan gerekse ihraç edilen uzun telli pamuklardan gümrük vergisi talep edilmemesine dair olduğu dile getirilmiştir. Şirketin son üç sene içerisinde yaptığı çalışmalara bakılacak olursa; iplik haline getirilen yerli pamuktan % 1 hesabıyla 457 lira ihracat vergisi, ithal edilen uzun telli pamuklardan ise 2.200 lira gümrük vergisi alındığı görülmüştür.

68 BOA., ŞD. 2769/5 lef 46 (16 M. 1323-10 Mart 1321/23 Mart 1905) Dersaadet Ticaret ziraat ve sanayi Odası Reis-i sanisi Mustafa imzalıdır.

(17)

Yine son üç senenin istatistiklerine bakıldığında fabrikada 370 işçi çalıştırılıp 18.379 lira ücret ödenerek 167.837 Osmanlı Lirası değerinde 511.327 paket iplik üretildiği ve 45.770 liralık 138.534 paketin ihraç edildiği görülmüştür. Ayrıca tüm üretimde 91.914 lira kıymetinde 1.558.605 kıyye yerli pamuk, 28.350 lira kıymetinde 487.799 kıyye ithal pamuk kullanıldığı belirlenmiştir. Üretim esna-

sında 3.081 lira değerinde 3.828 ton yerli, 398 lira değerinde 347 ton ithal kömür sarf edildiği tespit edilmiştir.⁷¹

Yapılan inceleme neticesinde Ticaret Umumiye Dairesi, şirke- tin imtiyaz süresinin 20 sene daha uzatılması hususunda görüş bil- dirmiştir.⁷² Ticaret ve Nafia Nezareti tarafından Tanzimat Dairesine 27 Ağustos 1907 tarihinde Yedikule İplik Fabrikası Şirket-i Osma- niyesi’nin imtiyaz süresinin yirmi sene daha uzatılması yönünde bir tezkire yazılmıştır.

Tanzimat dairesinde konu ele alınmış özellikle Dersaadet Sa- nayi ve Ticaret Odası’nın fabrikaların emlak vergisinden ve ithal etmeye mecbur olduğu gerek kuruluş aşamasında gerekse faaliyete geçtikten sonra ithal edeceği maddelerden gümrük vergisinin alın- mayarak teşvik edilmesinin uygun olacağı fakat müteşebbislerin şir- ket kurmasına engel olacak şekilde imtiyaz verilmesinin ticaret ve sanayinin gelişmesine engel olacağı yönündeki fikirleri dikkatle in- celenmiştir. Ayrıca yerli pamuğun sarf edilmesinin sanayi ve ticaretin gelişmesine daha faydalı olacağı tespitine varılmıştır. Yedikule İplik Fabrikasının faaliyetlerine devam etmesinin ve benzeri fabrikalarının

sayısının arttırılmasının Osmanlı Devleti’ne fayda getireceği belirtil- miştir. Sonuç olarak şirketin imtiyazının tekelden çıkarılması, ithal edilecek uzun telli pamuk ve maden kömüründen gümrük vergisi alınması, yerli pamuk ile yapılan üretimin dâhili ve harici gümrük vergisinden muaf olması şartıyla 20 sene daha işletilmesi için şirke- te izin verilmesi hususunda Tanzimat Dairesi’nden Ticaret ve Nafia Nezaretine bilgi verilmiştir.⁷³

71 BOA., A.DVNS. MKLT. d. 19, s. 119, (24 ZA. 1325/29 Aralık 1907); BOA., ŞD.

2769/5 lef 30 (18 Haziran 1323/1 Temmuz 1907).

72 BOA.,ŞD. 2769/5 lef 31 (26 RA. 1325-26 Nisan 1323/9 Mayıs 1907).

73 BOA., A.DVNS. MKLT. d. 19, s. 121 (10 CA. 1328/19 Mayıs 1910); BOA., ŞD.

2769/5 lef 22-23 (8 L. 1325-1 Teşrinsani 1323/14 Kasım 1907); BOA., ŞD.,

(18)

Şirket verilen bu karar üzerine tekrar bir dilekçe vererek fab- rikanın yabancılarla rekabet edebilmesi, Osmanlı Devleti’nde sanayinin canlı tutulabilmesi ve işçilerinin mağdur olmaması için eski muafiyetlerin yeniden verilmesi talebinde bulunmuş fakat olumsuz yanıt almıştır.⁷⁴ Osmanlı Devleti yukarıda belirlenen şartlar içerisin- de şirketin imtiyaz süresini bir 20 yıl daha uzatmış ve fabrika çalış- malarını ilerideki yıllarda da sürdürmüştür. 1907 yılında Bombay’dan 2.228 balya, 402.710 kıyye pamuk ithal edilerek 163.854 kuruş 30 para gümrük vergisi ödenmiştir.⁷⁵

Osmanlı Devleti 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren sanayii canlandırmak için çok çaba sarf etmiştir. Bu dönemde mali durum iyi olmadığı için genellikle müteşebbislere imtiyaz sureti ile fabrika açma izni verilmiştir. Ülkenin birçok yerinde fabrikalar açılmıştır.

Özellikle İstanbul’un çeşitli bölgelerinde çorap, cam, porselen, tuğla, kâğıt, makarna ve benzeri fabrikalarının açıldığını görmekteyiz. Açı- lan fabrikalarda kısa zamanda kaliteli üretimler yapılmaya başlanmış ve yabancı fabrikalarla rekabet edecek düzeye gelmiştir. İmal edilen ürünler, birçok ülkeye ihraç edilmiştir.

Fabrikalarda özellikle yerli işçilerin çalıştırılmasının şart ko- şulması tebaanın haklarının korunması açısından önemli olmuş ve Osmanlı tebaasının istihdamı sağlanmıştır. Her ne kadar Osmanlı Devleti sanayinin canlanması için kolaylıklar gösterse de denetimi elden bırakmamış açılan fabrikaların bilançolarını yakından takip etmiştir. Görülen aksaklıklar için de müteşebbisleri uyarmıştır. Os- manlı Devleti, fabrika bölgelerinde yaşayan halkın güvenliğini de düşünmüş karakol bulunmayan yerlere karakol açmıştır. Özellikle sanayi bölgelerinde asayişi temin etmek üzere yeterli sayıda zabit görevlendirmiştir.

473/1 (5 CA. 1332/1 Nisan 1914); BOA., BEO, 4214-316023 (29 Ş. 1328/5 Eylül 1910).

74 BOA., İ. TNF., 22/1 (12 CA. 1328/22 Mayıs 1910).

75 BOA.,ŞD. 2769/5 lef 16 (28 Nisan 1324/11 Mayıs 1908) Ayrıntılı bilgi için bkz.

Tablo IV.

(19)

EKLER

Harita I

Yedikule İplik Fabrikası’nın yapılacağı Bölge⁷⁶

76 BOA., T.DMİ., 1058/64.

(20)

Harita II: 1 Numara ile gösterilen bölge Yedikule İplik Fabrikasının Bulundu- ğu Alandır. (Harita Atatürk Kitaplığından alınmıştır)

(21)

Tablo I: Makine Techizat Listesi⁷⁷

Adet Makine Techizat

1 Pamuk ipliği için oldham isimli makine.

1 Pamuk kırıntısını dökmek için makine 14 Teferruatıyla halkalı mekik destgahı

14 İpliği çile haline getiren makine ve teferruatı.

196 Edevatları ile birlikte pamuk karıcı boru 100 Hareket tabanları için makara “kasnak”

144 Bağlantı tokaları

120 Galove? tabir olunur bir nevi kasnak 50 Galove kasnaklar için demir çark 1 Çıkrıkları çevirmek için mütevazi dolap

1 Yatay matkap

1 Bir çift çile makinesi

1 Oluklu çark

1 Kertik imali için makine

1 Yuvarlatıcı makine

1 Tarakları düzeltmek için makine

1 Çarkları düzeltmek için makine

1 Aletleri ile birlikte dairevi testere

1 Tazyik-i üstüvanesini (silindir) düzeltmek için makine 1 Büyük makineyi hareket ettirmek için makine

300 Dirsek

300 Yuvarlak ve dört köşe dirsek

300 Her ölçüden taban demiri

300 Tabanlar için demir bağı

12 Yangın tulumbası

12 Dirsekli destek

4 Nakil boruları

10 Biley makinesi ve aletleri

4 Baskül

4 Dirhemleriyle birlikte terazi

6 Zincirli büyük ocak kapağı

2 Zeytinyağı küpü

2 Su sarnıcı

400 Borular için destek

2 Buharlı vinç

2 Makine hane için galveniz demir çatı

100000 Döşemelik tuğla

3000 Çuval hidrolik kireç

20000 Ateş tuğlası

8 Bağlama çivisi

1 10 tonluk yük kaldırmak için makine

77 BOA., T.HFN., 654/79 (19 Şubat 1305).

(22)

Tablo II: Makine Techizat Listesi⁷⁸

Takım Düzine Gros Metre Kilo Fıçı Makine Techizat

3 Kalın mekik

8 İnce mekik

2 İplik eğirmek için alat

10 Vidalı kilit

20 Küçük ve büyük lamba

2 Ateş küreği

10 Ateş kovası

6 Ufak demir araba

6 Odundan mamul ufak araba

4 Pamuk balyalarını götürmek için araba

500 Halkalı mekik destgahlar için kayış edevat ve masura

100 Mekik şişi

50 Ufak zeytinyağı kabı

2000 Buhar için işlenmiş demir boru

1000 3-14 parmak kalınlığında mütenevvi makine borusu

800 Su hazineleri için boru

3000 Gaz için muhtelif boru

1000 Tokalı bez boru (hortum)

7000 Dört köşeli çatı için cam ve metre

4000 Demir çerçeve

5000 Çinko

600 Toprak künk

1000 Mamul Garnitür

30000 Kükürtlü- kükürtsüz çimento tuğlası Her biri yaklaşık11 kilo

1000 Portlan çimentosu 1500 Fransız çimentosu

78 BOA., T.HFN., 654/79 (19 Şubat 1305).

(23)

Tablo III: Avrupa’dan Getirilecek Eşya Listesi⁷⁹

Kilo Ton ^Galon⁸⁰ Yarda⁸¹ ^Düzine Adet Paket Metre Avrupa’dan Getirtilecek Eşya⁸²

1.000 İç yağı

200 Lastik halka

200 Lastik yaprak

300 Kurşun

300 Üstübü çift taranmış uzun lifl i

%100 pamuk ipliği

200 Kurşun boru

5.000 Makineler için bakır boru

100 Asit asitik

2.500 Deriden mamul şerit ve kayış

250 Makinelere mahsus işlenmiş deri

40.000 Paket ve balya kağıdı

6.500 Paket ve çile bağlamak için renkli

sicim

250 Yafta kağıdı

240 Marka için nühasdan (bakır) kalıb

3.000 Maden kömürü

10 Eski ve kırılmış mak.değiştirmek

için makine parçaları

20 Balya için demir çember

8.000 Yün mamulatına elzem z. yağı

yaklaşık 20000 kıyye

79 BOA., T.HFN., 655/73 (20 Za. 1307).

80 Hacim ölçüsü birimidir. Osmanlı Devleti bir galonu 4,5 litre olarak hesaplamıştır (Garo Kürkman, Anadolu Ağırlık…, s. 361).

81 Yarda İngiltere’de kullanılan bir uzunluk ölçü birimidir. 1 Yarda 914.4 mm, 3 ayak veya 36 inç olarak hesaplanmaktadır (Garo Kürkman, Anadolu Ağırlık…, s. 411; İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası Eylül 1923-Mayıs 1926 Faaliyet ve Uygulamalarına Dair Rapor (haz. Süreyya Atilla Sağlam Çubukçu-Ali Ulusoy), İstanbul 2011, s. 165).

82 BOA., T.HFN., 655/73 (20 Za. 1307).

(24)

500 Silindir için yağ yaklaşık 1250 kıyye

4.000 Makineleri kaydırmak için yağ

100 Kaynamış keten tohumu yağı

600 Silindirleri ve çarkları örtmek için

çuha ve keçe

40.000 Balya için kanvaçe (kanaviçe)

100 Tazyik silindirlerini kaplamak

için deri

2.400 Sünger bezi denilen makineleri silmek için paçavra

20 Eğe

20 Maşacık

40 Makas

20 Çakı ve bıçak

2.400 Makara ve masura

12 Çelik çubuk

50.000 Ufak tığ ve örgü

2.000 Farklı kademelerde tarak takımı 120 Lubricator (yağdanlık)tabir

olunan şişe takımı 20 Zımpara kağıdı

500 Zımparadan mamul takım

(25)

Tablo IV: 21 Mart 1907-19 Eylül 1907 Senelerinde Bombay’dan İthal Edilen Pamuk⁸³

Tarih Markası Balya

Adedi Eşyanın Cinsi Mikdarı

(Kıyye) Fiyatı Tutarı Gümrük Vergisi

21 Mart 1907 SAQ 43 98 Çöplü Pamuk 17.981 4,50 80.930 5.837

4 Nisan 1907 SAQ 43 199 Çöplü Pamuk 35.984 4,25 152.392 11.011,10 4 Nisan 1907 SAQ 3 198 Çöplü Pamuk 36.172 4,25 153.731 11.068,30 25 Nisan 1907 SAQ 3 201 Çöplü Pamuk 35.706 4,35 155.322 11.183,10 25 Nisan 1907 SAQ 3 201 Çöplü Pamuk 35.777 4,35 155.630 11.205,20

25 Nisan 1907 SAQ 3 100 Çöplü Pamuk 17.930 4,35 77.996 5.616

24 Mayıs 1907 SAQ 3 197 Çöplü Pamuk 35.806 4,35 155.757 11.314

24 Mayıs 1907 SAQ 3 197 Çöplü Pamuk 35.787 4,35 155.674 11.208,30 10 Temmuz 1907 SAQ 3 249 Çöplü Pamuk 44.389 5,65 250.798 18.057,30 7.524 16 Temmuz 1907 SAQ 3 197 Çöplü Pamuk 35.335 5,65 199.643 14.374,20 5.989,20 19 Eylül 1907 SAQ 3 192 Çöplü Pamuk 35.724 5,40 192.921 13.890,20 5.787,30 19 Eylül 1907 SAQ 3 191 Çöplü Pamuk 34.551 5,40 186.576 13.433,30 5.597,20

19 Eylül 1907 SAQ 3 8 Çöplü Pamuk 1.568 5,40 8.468 610

254,10

Toplam 2.228 Toplam 402.710 163.854,30

83 BOA., ŞD. 2769/5, Lef 52.