TÜRKIYE - İRAN SIYASI VE EKONOMIK İLIŞKILERIN KAPSAMLI DEĞERLENDIRILMESI İran İslam Cumhuriyeti, 1979’dan bu yana demokrasi ve başkanlığın karışımı bir sisteme sahiptir.
İran’ın petrol, doğalgaz ve sanayi konusunda yatırımları bulunmaktadır. Devlet gelirleri içerisinde petrolün payı %50’dir. Petrol rezervlerinin dünya’da 3. sıradadır. İran’ın Orta Doğu bölgesinde öne geçmesini sağlayan noktaların başında nüfusu ve büyük bir tüketim toplumu oluşudur.
İran’da 14 Haziran 2013 tarihinde yapılacak olan Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin şu anda gündemdedir. İran Arap Baharı sürecinin Suriye’de kırılıp oradan kendi ülkelerine bu sıçramanın etkilerinin çok fazla olmayacağını düşünmektedirler.
Tarihsel süreç içerisinde Türkiye-İran arası ilişkilerde hem rekabet hem de işbirliği bulunmaktadır.
İran Cumhurbaşkanı Ahmedinejad yönetimi ile birlikte Türkiye-İran ilişkilerinin gelişmiştir.
Günümüzde İran-Türkiye arasında yaşanan sorunların sebebi İran üzerinde yapılan yaptırımlardır.
İran’a karşı BM, ABD, AB’nin yaptırımlar uygulanmakta ve bu yaptırımların içerisine Kamu Kurumlarının da alındığını bilinmektedir.
İran’da döviz rezervinin çok gerilediğini, enflasyonun yükseldiğini, İran para biriminin dolar karşısında en düşük değerine ulaştığı da bildirilmektedir.
Yaptırımlardan kaynaklanan ödeme zorluğunun Türkiye-İran arasındaki ticarette en büyük sorundur.
İran’a uygulanan yaptırımların etkisini azaltmak amacıyla:
1. İthalat kayıt sistemi,
2. 2013–2014 Kalkınma Planında Petrol gelirlerine daha az yer verilmesi 3. İhracat’ta bazı ürünlerin yasaklanmasının yapılması gerekmektedir.
İran ve Türkiye arasındaki ticarette en büyük çözüm finansman alanında yapılmalıdır. İkili ticareti geliştirmek amacıyla tercihli ticaret anlaşması yapılması bir çözüm olabilir.
Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin 2006, 2007, 2008 ve 2010 yılında aldığı kararlarla İran’a uyguladığı yaptırımlar vardır. 1263 sayılı Avrupa Konseyi kararlarına göre kitle imha silahı, petrol, değerli maden, enerji ve gemi inşası sanayisinin ihracatına getirilen kısıtlamalar bulunmaktadır.
ABD’nin CISADA, 2012 NDAA, TRA, E.O. 136222013, NDAA, OFAC Kararları ile İran üzerine yaptırımlar konulmuştur.
İran ile yaşanan sorunlar, bankacılık işlemleri, akaryakıt fiyat farkı uygulaması, ağır ve aşırı bürokrasi, yüksek vergi oranları, keyfi uygulamalar, referans fiyat uygulaması, gümrük kapısında yaşanan sorunlardır.
İRAN-TEMEL GÖSTERGELER (KARŞILAŞTIRMA) (NÜFUS)(ORTADOĞU-KÖRFEZ ÜLKELERİ)
ÜLKE NÜFUS DÜNYA SIRALAMASINDAKİ
YERİ
İRAN 74.9 17
IRAK 33,3 36
SUUDİ ARABİSTAN 27,1 44
YEMEN 24,5 46
SURİYE 21,5 53
BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ 8,2 93
ÜRDÜN 6,2 106
FİLİSTİN 4,29 124
LÜBNAN 4,25 126
KUVEYT 3,5 130
İRAN-TEMEL GÖSTERGELER (KARŞILAŞTIRMA) (GSYİH)(2011)(NOMİNAL) (ORTADOĞU-KÖRFEZ ÜLKELERİ)
ÜLKE GSYİH(NOMİNAL) (Milyar
$) DÜNYA SIRALAMASINDAKİ
YERİ (.)
SUUDİ ARABİSTAN 576 20
BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ 360 28
İRAN 331 32
KUVEYT 176 52
KATAR 172 53
IRAK 115 58
UMMAN 71 64
SURİYE 59 71
LÜBNAN 42 83
YEMEN 33 87
ÜRDÜN 28 91
BAHREYN 22 101
Kaynak: Dünya Bankası (2011)
İRAN-TEMEL GÖSTERGELER (KARŞILAŞTIRMA) (GSYİH) (2011) (SATIN ALMA GÜCÜ PARİTESİ)
(ORTADOĞU-KÖRFEZ ÜLKELERİ)
ÜLKE GSYİH(SATIN ALMA GÜCÜ
PARİTESİ) (Milyar $) DÜNYA
SIRALAMASINDAKİ YERİ
İRAN 839 18
SUUDİ ARABİSTAN 686 22
BİRLEŞİK ARAP
EMİRLİKLERİ 380 33
KATAR 166 56
KUVEYT 154 58
IRAK 128 62
SURİYE 107 67
UMMAN 82 77
LÜBNAN 62 82
YEMEN 58 83
ÜRDÜN 37 98
BAHREYN 29 108
Kaynak: Dünya Bankası (2011)
PETROL REZERVLERİ 132.5 Milyar Varil (Dünya Sıralamasında 3. S. Arabistan ve Kanada’nın ardından. Dünya Rezervlerinin yaklaşık %10’u
Dünyada Petrol ve Doğalgaz Rezerv ve Üretiminde Önde Gelen Ülkeler (2011)
Suudi Arabistan başta olmak üzere, diğer petrol üreticileri üzerinde artan bir talep baskısı oluşmaktadır.
% Pay Rezervler Üretim Rezervler Üretim S. Arabistan 19,1% 12,0% 4,3% 2,6%
Rusya 5,6% 12,9% 23,9% 18,4%
İran 9,9% 5,2% 15,8% 4,3%
Kanada 2,3% 4,2% 0,9% 5,0%
BAE 7,1% 3,3% 3,2% 1,6%
Kuveyt 7,3% 3,1% 1,0% 0,4%
Irak 8,3% 3,1% 1,7%
Nijerya 2,7% 2,9% 2,8% 1,1%
Kazakistan 2,9% 2,1% 1,0% 1,1%
Angola 1,0% 2,3%
Cezayir 0,9% 2,0% 2,4% 2,5%
Libya 3,4% 2,0% 0,8% 0,5%
Katar 1,9% 1,7% 13,5% 3,6%
Azerbaycan 0,5% 1,3% 0,7% 0,5%
Petrol Doğal Gaz
2012-DÜNYA BANKASI-İŞ YAPMA KOLAYLIĞI RAPORU (ORTADOĞU VE KÖRFEZ ÜLKELERİ SIRALAMASI)
ÜLKE SIRALAMADAKİ YERİ
1)SUUDİ ARABİSTAN 12/183
2)BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ 33
3)KATAR 36
4)BAHREYN 38
5)UMMAN 49
6)KUVEYT 67
7)ÜRDÜN 96
8)YEMEN 99
9)LÜBNAN 104
10)FİLİSTİN 131
11)SURİYE 134
12)İRAN 144
13)IRAK 164
DÜNYA BANKASI-İŞ YAPMA KOLAYLIĞI RAPORU (2012) (DEĞERLENDİRME KRİTERLERİNE GÖRE İRAN’IN SIRALAMALARDAKİ YERİ)
DEĞERLENDİRME KRİTERİ İRAN’IN DÜNYA SIRALAMASINDAKİ YERİ
GENEL SIRALAMA 144/183
1)İŞ KURULMASI 53
2)İNŞAAT İZİNLERİ 164
3)ELEKTRİK HİZMETLERİ 162
4)GAYRİMENKUL EDİNİLMESİ 163
5)FİNANSMAN OLANAKLARI 98
6)YATIRIMCILARIN KORUNMASI 166
7)VERGİ UYGULAMALARI 126
8)SINIR ÖTESİ TİCARET KOLAYLIĞI 138 9)SÖZLEŞMELERİN UYGULANMASI 50
10)TASFİYE İŞLEMLERİ 118
Türkiye’nin İran’a Yönelik Politikalarını Etkileyen Temel Unsurlar
Ülkemiz ile İran arasındaki ticaret hacminin 2015 yılında 35 milyar Dolar seviyesine ulaşması hedeflenmektedir.
Öte yandan, İran’a uygulanan uluslararası yaptırımların ekonomiyi olumsuz etkilemesi, İran ekonomisinin kapalı yapısı ve ülke ekonomisinde etkin olan devlet kurumları nedeniyle liberal piyasa koşulları İran’da çalışmaması yapısal sorunlar olarak ön plana çıkmaktadır.
İran İle Yaşanan Yapısal Sorunlar Bankacılık İşlemleri
• Akaryakıt Fiyat Farkı Uygulaması
• Ağır ve Aşırı Bürokrasi
• Yüksek Vergi Oranları
• Keyfi Uygulamalar
• Referans Fiyat Uygulaması
• Gümrük Kapılarındaki Sorunlar
TÜRKİYE’NİN İRAN’A YILLIK İHRACATINDA BAŞLICA ÜRÜNLER-1- ($)
SITC Adı 2011 2012 Değişim (%)
ALTIN, ALTIN KAPLAMA GÜMÜŞ VE ADİ
METAL,ALTIN KAPLAMA DÖKÜNTÜ VE ARTIĞI 53.651.638 6.528.010.7
54 12067,40%
DEMİR, ALAŞIMSIZ ÇELİKTEN YARI MAMULLER-
AĞIRLIKÇA KARBON < % 0,25 133.330.17
8 290.600.011 117,96%
DEMİR,ALAŞIMSIZ ÇELİK KARBON > % 0,25
BLUM,KÜTÜK 31.058.018 135.402.308 335,97%
SENTETİK FİLAMENT İPLİKLERDEN MENSUCAT 82.312.301 47.151.675 -42,72%
MONOFİLAMENTLER, SENTETİK-SUNİ DEVAMSIZ
LİF İPLİKLERİ 23.204.303 21.676.699 -6,58%
MOTORLU KARA TAŞITLARININ AKSAM VE
PARÇALARI, AKSESUARI 169.353.95
7 167.765.605 -0,94%
DİĞER RÖMORK-YARI RÖMORKLAR VE
RÖMORKLARIN AKSAM, PARÇALARI 6.270.310 5.366.907 -14,41%
DIŞ KAPILARI BİRDEN FAZLA KOMBİNE
SOĞUTUCU-DONDURUCULAR 47.145.469 24.008.416 -49,08%
ELEKTRİK DEVRESİ TEÇHİZATI-GERİLİMİ <=1000
VOLT DEVRELER İÇİN 24.280.299 18.319.265 -24,55%
PALANGA,VİNÇ,FORKLİFT,KONVEYÖR,ASANSÖR,T
ELEFERİK VB.AKSAM,PARÇALARI 20.235.102 25.011.251 23,60%
TÜRKİYE’NİN İRAN’A YILLIK İHRACATINDA BAŞLICA ÜRÜNLER-2- ($)
SITC Adı 2011 2012 Değişim (%)
DİĞER MUSLUKÇU EŞYASI 18.371.264 21.243.408 15,63%
AĞAÇTAN,ODUNSU MADDELERDEN
LİF LEVHALAR 129.531.720 116.662.731 -9,94%
AĞAÇTAN YONGA PANO,LEVHALAR-
AGLOMERE OLSUN,OLMASIN 34.404.876 14.409.385 -58,12%
ADİ METAL KİLİT,SÜRGÜ,DONANIM,
TERTİBAT,KASA,EMNİYET ÇEKMECELERİ 52.155.399 39.421.975 -24,41%
DEMİR VEYA ÇELİK İNŞAAT 29.729.132 21.809.904 -26,64%
PLASTİKLERDEN DİĞER
LEVHA,YAPRAK,PELİKÜL,LAMLAR 44.509.742 48.721.785 9,46%
VİNİL KLORÜR POLİMERLERİNDEN MONOFİL,ÇUBUK,PROFİL-ENİ 1MM GEÇEN
32.702.123 23.082.478 -29,42%
KAZEİN,TÜREVLERİ;ALBÜMİNLER (OVALBUMİN
HARİÇ),TUTKAL,ENZİMLER
41.702.548 72.846.138 74,68%
KİMYA SANAYİİ VE BUNA BAĞLI SANAYİDE KULLANILAN KİMYASAL ÜRÜNLER
15.290.593 19.614.197 28,28%
TÜRKİYE’NİN İRAN’A AYLIK İHRACATINDA BAŞLICA ÜRÜNLER ($)
SITC Adı 2012 Ocak 2013 Ocak Değişim (%)
SENTETİK FİLAMENT İPLİKLERDEN MENSUCAT
5.711.769 4.043.097 -29,21%
TÜLLER,DİĞER AĞ MENSUCAT,MOTİF HALİNDE
DANTEL 963.561 1.682.694 74,63%
PALANGA,VİNÇ,FORKLİFT,KONVEYÖR,ASANSÖR,TE
LEFERİK VB.AKSAM,PARÇALARI 1.213.946 2.323.999 91,44%
DİĞER MUSLUKÇU EŞYASI 2.066.138 1.721.277 -16,69%
DEMİR VEYA ÇELİK İNŞAAT 915.316 4.322.981 372,29%
ADİ METAL KİLİT,SÜRGÜ,DONANIM,
TERTİBAT,KASA,EMNİYET ÇEKMECELERİ 3.834.142 2.121.730 -44,66%
DEMİR VEYA ÇELİK RAY,KONTRRAY,MAKAS
VB.DEMİRYOLU MALZEMESİ 3.395.423
DEMİR VEYA ÇELİK PROFİLLER
9.843.747 2.347.929 -76,15%
KAZEİN,TÜREVLERİ;ALBÜMİNLER (OVALBUMİN
HARİÇ),TUTKAL,ENZİMLER 2.591.055 6.709.150 158,94%
KİMYA SANAYİİ VE BUNA BAĞLI SANAYİDE
KULLANILAN KİMYASAL ÜRÜNLER 1.283.132 1.626.488 26,76%
TÜRKİYE’NİN İRAN’DAN YILLIK İTHALATINDA BAŞLICA ÜRÜNLER ($)
SITC Adı 2011 2012 Değişim (%)
HAM PETROL
7.395.918.980 6.186.209.212 -16,36%
AKARYAKIT
36.631.363 47.140.155 28,69%
DOĞAL GAZ-GAZ HALİNDE
3.556.605.215 4.345.614.864 22,18%
SIVILAŞTIRILMIŞ DİĞER HİDROKARBON
GAZLARI 465.038
POLİETİLEN-İLK ŞEKİLLERDE
286.756.565 310.501.386 8,28%
POLİKARBONATLAR,ALKİT
REÇİNELER,DİĞER POLİESTERLER-İLK
ŞEKİLDE 106.011.865 75.491.277 -28,79%
BAKIR-HAM,RAFİNE,ALAŞIMLARI
397.030.510 176.575.596 -55,53%
İŞLENMEMİŞ ÇİNKO 89.322.024 112.348.917 25,78%
ASİKLİK HİDROKARBONLAR
84.080.976 48.781.938 -41,98%
GLİSERİN;DİOLLER,POLİHİDRİK
ALKOLLER 6.639.189 17.672.244 166,18%
ELEKTRİK ENERJİSİ
18.910.251 77.531.058 309,99%
AZOTLU MİNERAL VE KİMYASAL
GÜBRELER 27.575.735 55.559.224 101,48%
İKİ VEYA ÜÇ MİNERAL İÇEREN
KİMYASAL,MÜSTAHZAR GÜBRELER 346.279 401.729 16,01%
FERRO ALYAJLAR (FERRO MANGANEZ
HARİÇ) 15.606.897 19.495.218 24,91%
DEMİR VEYA ÇELİK ÇUBUKLAR-DİĞER
3.388.866 8.917.026 163,13%
CEVİZLER, SERT KABUKLU MEYVALAR
3.818.489 9.866.473 57
DİĞER TAZE MEYVALAR
8.845.020 7.844.721 -25
MOTORLU KARA TAŞITLARININ AKSAM
VE PARÇALARI, AKSESUARI 7.134.089 12.118.556 69,87%
ÖZEL AMAÇLI MOTORLU TAŞITLAR
1.703.451 4.418.747 159,40%
Kaynak: Ekonomi Bakanlığı Bilgi Sistemi KARŞILIKLI YATIRIMLAR
İran Sermayeli Şirketlerin Sektörel Dağılımı
Sektör Şirket Sayısı
Tarım, Avcılık, Ormancılık ve Balıkçılık 15
Madencilik ve Taşocakçılığı 34
İmalat Sanayi 290
Elektrik, Gaz ve Su 34
İnşaat 167
Toptan ve Perakende Ticaret 1.487
Oteller ve Lokantalar 72
Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama Hizmetleri 175 Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri 4
TOPLAM 2.804
Kaynak: Ekonomi Bakanlığı, Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü
KARŞILIKLI YATIRIMLAR
Türk Firmalarının İran’da Üstlendikleri Müteahhitlik Projeleri
Yıllar Proje Sayısı Proje Bedeli (milyon $)
2003 ve öncesi 2 84
2004 9 277
2005 5 39
2006 5 215
2007 1 14
2008 2 345
2009 1 6
2010 10 1.111
2011 5 19
2012 4 1.855
TOPLAM 44 3.965
GENEL HEDEFLER
Hedefler Performans Göstergesi
İhracat Hedefi
2010 2011 2012 2013 2014 2015
2015 yılında 30 milyar $ değerinde ticaret hacmine ulaşılması
1- İran’ın İthalatındaki Türkiye Sıralaması
5. 5. 4. 4. 3. 3.
2- Türkiye’nin İhracatında İran’ın sıralaması
10. 10. 10. 9. 9. 9.
3- İran’a İhracat
Artış Oranı (%) %50 %18 %20 %20 %20 %20 4- Türkiye’nin
İran’a İhracatı 3 3,6 4,3 5,2 6,2 7,4
(milyar $) 5- Türkiye’nin İran’dan İthalatı (milyar $)
7,6 12,5 15 17 19 22
6- İran’dan İthalat Artış Oranı (%)
%124 %63 %17 %17 %17 %17
YAPTIRIMLARIN İRAN EKONOMİSİNE ETKİLERİ
1. Ülkenin petrol gelirleri bir önceki yıla göre %40 oranında düşmüştür.
2. Döviz rezervleri yurtdışındakilerle birlikte 70 milyar Dolar seviyesine gerilemiştir.
3. 2012 Ekim ayında enflasyon oranı % 24,9 olarak açıklanmış (son 16 yılın en yüksek seviyesi) ancak gerçek enflasyonun %50’ye ulaştığı yorumları yapılmıştır.
4. İran Riyalinin resmi kur ve serbest piyasa kuru arasındaki makas açılmıştır.
5. İran Riyali, Dolar karşısında son bir yılda %70-80 oranında değer kaybetmiştir.
6. 2013 yılı başı itibariyle otomotiv sanayi %80 üretim düşüşü ile durma noktasına gelmiştir.
Ekonomi Bakanlığı tarafından İran’a yönelik uluslararası yaptırım kararlarının ihracatımızın finansmanı üzerindeki etkilerini en aza indirmek amacıyla yeni modalite çalışmaları (barter sistemi) sonuçlandırılacaktır.
2006/11 sayılı Başbakanlık Genelgesi nedeniyle kapıda ithalat ve ihracat işlemleri yapılmamakta, transit ve yolcu işlemleri yapılmaktadır. Yüksekova – Esendere yoluna ilişkin çalışmaların Ulaştırma Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı 2013 yılı programına alındığı bilgisi edinilmiştir.
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı tarafından Esendere ve Gürbulak gümrük kapılarında yaşanan sıkıntılar, İran tarafı ile koordineli olarak çözülecektir.
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı tarafından Esendere ve Sero Kara Hudut Kapılarının Ortak Kullanımına Dair anlaşma imzalanarak TBMM’ne iletilmiştir.
2008 yılı başında, akaryakıt fiyat farkına bir zam yapılmamasına karşın İran’ın USD yerine AVRO bazlı tahsilat yapmaya başlaması ve uluslararası akaryakıt fiyatı düşmesine rağmen bunu akaryakıt fiyat farkına yansıtmaması nedeniyle, alınan ücret daha da artmıştır. Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı tarafından Akaryakıt fiyat farkı uygulamasından kaynaklanan mağduriyetin giderilmesine yönelik çalışmalar yapılacaktır.
İran’ın Dubai’den gerçekleştirdiği ithalatın limanlarımıza kaydırılması için fizibilite çalışmaları yapılacaktır. Özellikle Mersin Limanı ve Trabzon Limanı’nın İran’daki kardeş limanlar ile ilişkilerinin geliştirilmesi ile anılan limanlarımız İran’ın dünyaya açılan önemli birer kapısı haline gelebilecektir.
