Karagz?n Kbrs Sosyal Yaamna Etkileri

1872

!

KÜLTÜRBAKANLIGIYAYINLARI

HALK

KÜLTÜRLERİNİARAŞTIRMA

VE

:

GEL~ŞTİRME GENEL .MÜ~~RLÜG~ ~~YINLARı : 248

SEMINER KONGRE BILDIRILER DIZISI

: 55

V.

MİLLETLERARASI

TÜRK HALK KÜLTÜRÜ

KONGRESİ

HALK

MÜZİGİ,

OYUN,

TİYATRO,

EGLENCE

SEKSİYON BİLDİRİLERİ

KARAGÖZ'ün KIBRIS SOSYAL YAŞAMıNA ETKİLERİ

Mehmet ERTUeı

(KUZEY KIBRIS TÜRK CUMHURIYETI)

Günümüzde televizyonun sosyalyaşamımıza yaptığı olumlu ve olumsuz etkileri gö-rüyoruz.

Televizyonsuz, hatta radyosuz dönemleri birdüşünelim...

Kuşkusuz,o dönemlerde televizyon, radyo gibi iletişim araçları yoktu diye, sosyal

yaşamölüdeğildi;hatta dahacanlıidi diyebiliriz.

o

Karagöz Kıbrıs'ta, yaşamın hemen hemen her yönünü -olumlu veya olumsuz bi-çimde- etkisialtına almıştı.

Özellikle köylerdeki ıekdüze yaşama getirdiği canlılık, hareketlilik, küçük-büyük herkesi etkilerdi.

Usta karagözcüler, yalnızca oyunlarını sergilemekle yetinrnezler; köyde veya

oy-nanldıklanyöredeki çarpıklıklan.ince birmizalıgücüyleoyunlarına yansıtır;izleyenleri etkiler, hattaeğitirdi.

Yapılan espiriler genellikle çok beğenilir; günlük yaşamda. kişiler arası ilişkilerde

halktarafından kullanrlırdı.

Bütün espirilerhoşagitmese dehoşgörüilekarşılanır;oyun ertesindetatlı bir biçimde ve yine esprili olarakeleştiritirdi.

Bazı kaba espriler ise aynen söylcnmez; örneğin "Mualla Hasan'ın dediği" deyimi kullanıiırdı.

Karagöz.oyunlarınınbüyüsü,köy veya kentinsanınıo denli etkisialtına alırdıki,bazı

kişiler -dış görünüşleri ve davranışlarındaki benzerlikler yüzünden- Karagöz

oyun-larındakitiplerin adları,kendiadlarınalakap olarak eklenerek anılırlardı.

ÖRNEK: Karagöz oyununun en çok sevilip tutunduğu köylerden yj(;iTLER'dc. Karagöz oyunundaki ıiplere benzerlikleri yüzünden, şu şahısların adları, lakaplanyla adeta özdeşleşmiş; hatta özadları neredeyse unutularak yalnızca Iakaplarıyla aııılır

ol-muşlardır:

Ayvaz Ahmet, Arnavut Mustafa, Bekri Ali. Benzerliklerinanılmazölçüdeydi ...

Karagöz'ünKıbrısSosyalYaşamınaEtkileri

Karagöz'ünKıbrıssosyal yaşamınahem olumlu, hem de olumsuz etkileri olmuştur:

Olumlu etkileri arasında, halkın hoşgörüsünü alabildiğince etkilemiş olması çok önemlidir.

Kıbrıs'a ilk kez gelenlerin en çok ilgisini çeken, Kıbrıs ınsanının engin hoş­ görülülüğündeKaragöz'ün büyük etkisi olduğu inancındayım.

Kıbrıs insanı,gerek kendiaralarında,gerekse yabancılara karşıçok hoşgörülüdürler.

Karagöz oyununda, bütün olayların tatlıya bağlanması da Kıbrıs insanı üzerinde büyük etki yapmış; aralarındaki anlaşmazlıkları-ne kadar büyük olursa olsun- iyi bir sonucabağlayabilme alışkanlığını kazandırmıştır.

Kıbrıs insanı, genelde, hazır cevaptır. Bunda da doğaçlama ile oynatılan Karagöz

oyunlarındaki Karagözcüler tarafından anında yaratılan esprilerin etkisi olduğu kuş­

kusuzdur.

Yine bir örneklerneye giderekYiğit/erköyünde büyük usta Mulla Hasan'ınbir oyunu

sırasında yer alan ve anında yaratılmış çok ilginç ve özgün bir olayı nakletmek is-tiyorum:

Oyunun bir yerinde Karagöz Balyemez Topu ile Hacivat'a ateş etmeye

ha-zırlanmaktadır. Hacivat'ın yalvarıp yakarmalarıbir yararsağlamazveKaragöz:

- Şimdi seni balyemez topuylavuracağımnüsübet (musibet)! dedikten sonra Molla Hasan, oakşamkendisineyardaklıkyapan köydelikanlarındanHüdaverdi'ye dönerek:

- Ha be Hüda! diye onu azarlar.

Delikanlı, bayramlardaşenlikolsun diye patlatılan büyük boy kapı anahtarının içe-risine yeniden hemen kibrit başları doldurup patlaması için tekrar hızla duvara vurur. Ancak beklenen patlama yine gerçekleşmez; ancak Mulla Hasan işi bozuntuya vermez ve:

- Dua et kipatlamadı...diyerekdelikanlıyadöner veyarı kızgın:

- Ha be Hüda! Neyaptınöyle, der.

Demesiyle de çok yönlü bir "komedi" başlamışolur: İzleyenler,hem oyuna, hem de Karagözcü ileyardağı arasındaki diyaloğagülmeyebaşlar. Arada laf atanlar olur. Molla Hasan, bir taraftan da onlara lafyetiştirmeye çalışır.böylece zaman kazanarakyardağının hazır olmasıüzerine, Karagöz'ünağzından:

- Tamam kerata, şimdiyuttun hapı!dedikten sonrayardağırıa:

- Ha beHüda, vur! diye bağırır.

Aksilik bu ya, anahtar yine patlamaz. Çok güç durumda kalan Mulla Hasan,

Mehmet ERTUG

- Dua et ki gene patlamadı! Amma bu defa kuş olsan elimden kurtulaman, deyip

yardağına:

- Ha be Hüda; rezil olduk!..

Artan gülüşmelerve laf atmalar arasında,anahtar yeniden doldurulur; yine benzer sözler ve hareketler, dozu artırılarak, tekrarlanır.

Fakatartıkbuişe şeytan binmiştir; üçüncü denemede de anahtar patlamaz. Çok güç durumda kalan Mulla Hasan, burada hazırcevaplığınıgösterir: Hacivat'ı, vurulmuşgibi,

yatırırve:

- Seni sessiz topunan vurdum mendebur! diye haykım... Böylece, yeni bir icat(!) da yaparakişiniçinden sıyrılmışolur! ..

Bu ve bunun gibi yaşanmış olayların, Kıbrıslılar'ın doğaçlamayöntemiyleyaptıkları atışma geleneğine katkıda bulunmuş olabileceğide birolasılıkolarakdüşünülebilir...

Kıbrıslılar'ınözelliklerinden biri, epeyce ktifürlü konuşmasıdır. Bu,çoğunlukla, er-kekler için geçerlidir...

Ancak küfür, genelde, şakalaşmanınbir öğesiolarak ortayaçıkmaktadır.Bunu şöy­

leceaçıklamakmümkündür:

Ciddi durumlarda küfür, hiç dehoş karşılanmayan, hatta pek başvurulmayan bir şey

olmasına karşın; şaka yollu söğüşme sırasında, bol bol yararlanılan bir araç (!)

du-rumundadır.

Açık ve kaba söğüşme yanında, çok ince ve "Alttan alta" diye adlandırılan sez-dirmedenyapılanküfür geleneğidu bununayrı birayağını oluşturur. .

Özellikle 195ü'liyıllarda,iyi küfredenler nerdeyse takdir görür hale gelmişlerdi... Kaba küfürler, söğüşrneler çoğunluklaalt tabaka insanlarındagörülmekle beraber,

söğüşmetiryakisi olmuştahsilli kişilerdeazımsanamayacakkadar çoktu ...

İşin ehli olmayan karagözcüler elinde, küfre bürünmüşespriler, karagöz seyircisini herhalde büyük ölçüdeetkilemiştir.

Karagözoyunlarının,küçük çocuklara vekadınlaraadetayasaklanmış olmasıda bu küfürlüesprilerdenkaynaklanıyorolsa gerek ...

(Lefkeli Mehmet Efendi gibi dili temiz pek az karagözeününkadın-erkek ve ço-cuklara karagözoynattığınıda unutmamak gerekir).

Ağırbaşlı insanlar, günlükyaşamlarında,bu küfürlerden alabildiğinceuzak durmaya

çalışırlar;ancak yine de -Karagözoyunlarındakibazıince espiri vesataşmalarınetkisiyle olacak-bazımüzipküfürbazlarınelindenkurtulamazlardı.

Karagöz'ünKıbrısSosyal Yaşamı/taEtkileri

Yine, Doğup büyüdüğüm Yiğitlerköyünden bir örnek vermek istiyorum:

Köy imamı Mehmet Efendi; çok ağırbaşlı, dürüst ama aynı ölçüde saf birinsandır. KısacasıAllah adamıdır.

Köyün muziplerindenAlçıcı Mehmet Ağa, istediği herkese küfredebilmeklcöğüncn

birisidir. Ona göre "elinden uçarılakaçan bile kurtulamaz".

Bir gün köy kahvehanesinde. Hoca Mehmet Efendi'yeşimdiye kadar kimsenin

küf-retmediğiveküfrederneyeceği söylenir.Alçıcı MehmetAğa:

- Benim elimden kurtulamaz; ancak kendisi bununfarkına varır mı,varamaz mıonu bilernern, der ve oradakilerle iddiaya girilir.

Alçıcı, hemen kafasından planını yapmıştır bile. Biraz sonra da köy imarru kah-vehaneye gelir. Gelmesiyle birlikte deplanını uygulamaya koyar.

(Köy imamnun bir huyu vardır; herkese "Gardaş" diye hitabeder. Alçıcı, onun bu huyundan yararlanacaktır).

HemenHoca'nın yanınagidip oturur vebaşınabirşey gclmişçesinesöylenmeyebaş­

lar:

- Benim başımagelenler az bile! Beneşcğim ağarn; benkopeğim ağam!

Beni köpekten deaşşağayım ağam!..

O böyle söyledikçe, Hoca onuyatıştırmaya çalışır:her "Beneşşeğim.."dediğinde. - Günahtır;söyleme be"GARDAŞ.." demeye başlarve bu durum epeyce sürer.

Eşeğin kardeşi eşek olacağınagöre de Hoca'ya alenen küfretmişolur; köylünün "tak-dir"duyguları vekıs kısgülmeleri arasında, girdiği iddiayı kazanmışolur.

Bu gibi örnekleri çoğaltmak mümkündür. Benzeri örneklerin hemen tümünde, Ka-ragöz'ün etkileri, küçük veya büyük ölçüde (açık veya kapalı biçimde) gö-rulebil mektedir.

Sonuç olarak; Karagöz. Kıbrıs insanını olumlu veya olumsuz pek çok yönden

et-kilemiş; sosyal yaşamındaadeta -günümüzünyaygındeyimiyle- bir medya görevi

üst-lenmiştir.

Birçoğumuz farkında olmasak da, kuşaktan kuşağa geçerek bugünkü sosyal