Çanakkale Araştırmaları The Journal of Çanakkale Studies

(1)

ISSN: 2148-0877 Yıl: 13, Bahar 2015, Sayı:18 / Volume: 13, Spring 2015, Issue: 18

Çanakkale Araştırmaları

The Journal of Çanakkale Studies

Ç an akk ale A ra ştır m al ar ı T ürk Y ıll ığ ı

Yıl: 13, Bahar 2015, Sayı:18 / Volume: 13, Spring 2015, Issue: 18

Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Dergisi

The Journal of Çanakkale Studies

Çanakkale Muharebeleri

100. Yıl Özel Sayısı

(2)

ISSN: 2148-0877 Yıl: 13, Bahar 2015, Sayı:18 / Volume: 13, Spring 2015, Issue: 18

ÇANAKKALE

Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Dergisi

The Journal of Çanakkale Studies

Çanakkale Muharebeleri

100. Yıl Özel Sayısı

(3)

Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Dergisi, yılda iki kez yayınlanan hakemli bir dergidir. Gönderilen yazılar yayın kurulunda incelendikten sonra konunun uzmanı iki hakemin, gerekli görüldüğü takdirde üçüncü bir hakemin değerlendirmesi ve yayın kurulunun nihai onayıyla yayınlanır. Yayın kurulu, araştırma makaleleri, dışındaki yazıları (sempozyum, kongre haberleri, kitap tanıtımları vb.) bizzat inceleyip hakeme göndermeden doğrudan kabul veya ret kararı verebilir.

Adres:

Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Terzioğlu Yerleşkesi Fen Edebiyat Fakültesi 17100 Merkez/ÇANAKKALE

Tel: (+90) (286) 2180018 - 1675 Faks: (+90) (286) 2180533

Erişim: www. canakkalearastirmalari.comu.edu.tr www. acasam.comu.edu.tr

E-posta: canakkalearastirmalari@comu.edu.tr

Yayın Türü: Ulusal Süreli Yayın Yayın Şekli: 6 aylık Türkçe ve İngilizce

Akademik ve haber amaçlı kısa alıntılar dışında önceden yazılı izin alınmaksızın hiçbir iletişim, kopyalama sistemi kullanılarak yeniden basılamaz.

The Journal of Çanakkale Studies are solely those of the authors and do not imply endorsement by the editors, other authors or publishers. All Rights Reserved. No part of this publication may be reproduced, stored or introduced into a retrieval system, or transmitted in any form, or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without prior written permission of the editors.

Tarayan İndeksler: TÜBİTAK ULAKBİM, DERGİPARK, ASOS Index, Arastirmax tarafından taranmaktadır.

Kapak: Arıburnu’nda Kanlısırt’ta düşman siperlerine dikilen alay sancağı, Şubat 1916.

Tasarım-Baskı Hazırlık: Karınca Ajans Tel: 0312 431 54 83

Baskı: Eflal Ajans, Matbaacılık, Zübeyde Hanım Mah. Kazım Karabekir Cad. No: 95-1A Altındağ - Ankara

(4)

Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Dergisi

The Journal of Çanakkale Studies

ISSN: 2148-0877

Yıl: 13, Bahar 2015, Sayı:18 / Volume: 13, Spring 2015, Issue: 18 Sahibi/ The Owner

Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi adına Prof. Dr. Yücel ACER: Rektör / Rector

Editörler/ Editors

Lokman ERDEMİR, Kürşat SOLAK Editör Yardımcıları/ Editorial Assistants Erhan ACAR, Rabia Gülşen ODABAŞ

Doç. Dr. Muhammet ERAT (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Doç. Dr. Ömer ÇAKIR

(Çankırı Karatekin Üniversitesi) Doç. Dr. Mustafa SELÇUK (İstanbul Üniversitesi) Doç. Dr. Beyhan KANTAR (Mardin Artuklu Üniversitesi)

Doç. Dr. M. Fatih YAVUZ

(Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Doç. Dr. Murat YILDIZ

(Namık Kemal Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Lokman ERDEMİR (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Aşkın KOYUNCU (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi)

Yrd. Doç. Dr. Yusuf SAĞIR

(Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Kürşat SOLAK (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Cahide Sınmaz SÖNMEZ (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Yüksel NİZAMOĞLU (Turgut Özal Üniversitesi) Yayın Kurulu/ Editorial Board

Prof. Dr. Nurettin AKTAN (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Prof. Dr. Tuncer BAYKARA (Ege Üniversitesi, Emekli) Prof. Dr. Edward J. ERICKSON (Marine Corps Universitesi, ABD) Prof. Dr. Cezmi ERASLAN (İstanbul Üniversitesi) Prof. Dr. Raelene FRANCES (Monash University) Prof. Dr. Vehbi GÜNAY (Ege Üniversitesi) Prof. Dr. Cüneyt KANAT (Ege Üniversitesi) Prof. Dr. Bayram Ali KAYA (Sakarya Üniversitesi) Prof. Dr. Yılmaz KURT (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. İzzet ÖZTOPRAK (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. Cemil ÖZTÜRK (Marmara Üniversitesi) Prof. Dr. Necdet ÖZTÜRK (Bahçeşehir Üniversitesi) Prof. Dr. Keir REEVERS (Monash University) Prof. Dr. İbrahim SEZGİN

(Trakya Üniversitesi) Prof. Dr. Mehmet ŞEKER (Dokuz Eylül Üniversitesi) Prof. Dr. Cemalettin TAŞKIRAN (Gazi Üniversitesi)

Prof. Dr. Mete TUNÇOKU

(Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Prof. Dr. Tülay UĞUZMAN (Başkent Üniversitesi) Prof. Dr. Ali Osman UYSAL (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Prof. Dr. Selma YEL

(Gazi Üniveristesi) Prof. Dr. Rüstem ASLAN (Çanakkale Onsekiz Üniversitesi) Doç. Dr. Taner ASLAN (Aksaray Üniversitesi) Doç. Dr. Yusuf AYÖNÜ (İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi) Doç. Dr. Volkan ERTÜRK (Namık Kemal Üniversitesi) Doç. Dr. Recep DÜNDAR (İnönü Üniversitesi)

Doç. Dr. Samira KORTANTAMER (Ege Üniversitesi)

Doç. Dr. Reyhan KÖRPE

(Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi)

Doç. Dr. İbrahim ÖZCOŞAR (Mardin Artuklu Üniversitesi) Doç. Dr. M. Fatih SANCAKTAR (İstanbul Üniversitesi) Doç. Dr. Haşim ŞAHİN (Sakarya Üniversitesi) Doç. Dr. Ali SÖNMEZ

(Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Dr. Brad WEST

(University of South Australia) Yrd. Doç. Dr. A. Mesut AĞIR (Batman Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Mithat ATABAY (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Ahmet ESENKAYA (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. İsmet GÖRGÜLÜ (Başkent Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Hüseyin KAYHAN (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Özkan KESKİN (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Feridun Hakan ÖZKAN (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Burhan SAYILIR (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Danışma Kurulu/ Advisory Board

(5)

Prof. Dr. Ali ARSLAN (İstanbul Üniversitesi Tarih Bölümü) Prof. Dr. Halil BAL (İstanbul Üniversitesi Tarih Bölümü)

Prof. Dr. Cemallettin TAŞKIRAN (Gazi Üniversitesi Tarih Bölümü)

Prof. Dr. Mustafa ÖZSARI (Balıkesir Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü) Prof. Dr. Tuncer BAYKARA (Ege Üniversitesi Tarih Bölümü)

Doç. Dr. Mehmet Fatih YAVUZ (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Tarih Bölümü) Doç Dr. Beyhan KATER (Mardin Artuklu Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü) Doç. Dr. Ömer ÇAKIR (Çankırı Karatekin Üniversitesi Tarih Bölümü)

Doç. Dr. Abdullah ŞENGÜL (Afyon Kocatepe Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü) Doç. Dr. Mustafa BIYIKLI (Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Tarih Bölümü)

Doç. Dr. Hasan MERT (Ege Üniversitesi Tarih Bölümü)

Doç. Dr. Recep DÜNDAR (İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Öğretmenliği Bölümü) Doç. Dr. Mustafa SELÇUK (İstanbul Üniversitesi Tarih Bölümü)

Doç. Dr. Fatih SANCAKTAR (İstanbul Üniversitesi Tarih Bölümü)

Doç. Dr. Muhammet ERAT (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Tarih Bölümü) Doç. Dr. Cumhur ASLAN (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyoloji Bölümü) Doç. Dr. Rüstem ASLAN (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Arkeoloji Bölümü) Doç. Dr. Zeki NACAKÇI (Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü) Doç. Dr. Cengiz ŞENGÜL (Erzurum Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü) Yrd. Doç. Firdevs ÇETİN (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Eğitim Fakültesi) Yrd. Doç. Dr. Lokman ERDEMİR (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Tarih Bölümü)

Yrd. Doç. Dr. Gürkan ERGEN (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik Bölümü) Yrd. Doç. Dr. Ali GÜLER (Hacettepe Üniversitesi Tarih Bölümü)

Yrd. Doç. Dr. Burhan SAYILIR (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Tarih Bölümü)

Yrd. Doç. Dr. Yüksel NİZAMOĞLU (Turgut Özal Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü) Yrd. Doç. Dr. Ahmet ESENKAYA (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Tarih Bölümü)

Yrd. Doç. Dr. Figen ATABEY (Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Tarih Bölümü) Yrd. Doç. Dr. Halil Ersin AVCI (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Tarih Bölümü) Yrd. Doç. Dr. Ramazan Erhan GÜLLÜ (İstanbul Üniversitesi Tarih Bölümü) Yrd. Doç. Dr. Mustafa ARIKAN (Selçuk Üniversitesi Tarih Bölümü)

Yrd. Doç. Dr. Mithat ATABAY (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Tarih Bölümü) Yrd. Doç. Dr. Arif YILMAZ (Uşak Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü)

Yrd. Doç. Dr. Volkan MARTTİN, (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü) Yrd. Doç. Dr. Cahide SINMAZ SÖNMEZ (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Tarih Bölümü)

Dr. Murat KARATAŞ (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Tarih Bölümü)

Dr. Per. Yarbay Mustafa SAHIN (Harp Akademileri Komotanligi Stratejik Arastirmalar Enstitüsü)

Dr. Hv. Öğ. Alb. F. Rezzan ÜNALP (Gnkur ATASE D.Bşk.lığı As.Tar.Ş.Md.ve Türk Askeri Tarih Komisyonu Genel Sekreteri) Dr. Korhan ALTUNYAY (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Edebiyat Bölümü)

Bu Sayının Hakemleri/ This Issue’s Referee Board

(6)

İÇİNDEKİLER/CONTENTS

Çanakkale Muharebeleri’nin 100. Yılında ...ix-x Editör’ün Notu/ Editor’s Note ...xi-xiv Memet Yetişgin

Çanakkale Savaşları: Nedenleri, Sorumlusu ve

Önemine Dair Yaklaşımlar ...1-35 Çanakkale Wars: Approaches towards its Causes,

Responsible and Importance F. Rezzan Ünalp

Çanakkale Muharebeleri ve Mustafa Kemal ...37-64 Çanakkale Battles and Mustafa Kemal

İsmail Bilgin

Maydos Mıntıka Komutanı: Kurmay Yarbay Mustafa Kemal ve

Cephedeki Görev Süresi, Cepheden Ayrılışı ...65-88 Maydos Sector Commander of Staff Colonel Mustafa Kemal and

His Time of Duity, Leaving from Çanakkale Nurdan Baş

Çanakkale Cephesi Deniz Savaşlarında

18 Mart Kahramanı Cevat (Çobanlı) Paşa ...89-116 Cevat (Çobanlı) Pasha the Hero of 18 March in Naval Wars of Çanakkale Front Mithat Atabay

Osmanlı İmparatorluğu Hizmetinde Breslau (Midilli) Kruvazörü ...117-129 Cruiser Breslau (Midilli) Service in the Otoman Empire

Reyhan Körpe

Aynı Coğrafyada İki Savaş: Troia ve

Çanakkale Savaşlarının Karşılaştırılması ...131-160 Two War at the Same Place: Comparison of Trojan War and

Gallipoli Campaigns S. Murad Hatip

Birinci Dünya Harbi Çanakkale Savaşları’na Genel Bakış ve

Az Bilinenler Çanakkale Savaşı Denizde mi Kazanıldı ...161-193 Overwiev to First World War Gallipoli Campaign and

Less Known Facts Was The War Won at the Sea Altay Cengizer

Valentine Chirol’e Gecikmiş Bir Cevap:

İngiltere’nin Propaganda Savaşları, Çanakkale, Fitzmaurice ve Diğerleri ...195-218 Valentine Chirol to Delayed Answer: Britain’s Propaganda Wars,

Canakkale, Fitzmaurice and Others

(7)

vi

Mehmet Arslan

Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesine Asker Alım

İşlemleri ve Askerlerin Cepheye İntikalleri ...219-248 Recruiting and Transportation Process of Army for Çanakkale Front

Lines at World War I Figen Atabey

İtilaf Kuvvetleri’nin Gelibolu Yarımadası’na

Çıkarma Harekâtı (25 Nisan 1915) ...249-270 The Ampihibious Operation of the Allies Forces to the

Gallipoli Peninsula (25th April 1915) Mustafa Şahin

Çanakkale Cephesi’nde Türk Ordusunun Menzil Teşkilatı ve

Askeri Ulaştırma Hizmetleri ...271-297 At Çanakkale Front Turkish Army Support Unit Organisation and

Military Transport Services

Mehmet Çevik & Yavuz Selim Çeloğlu

Çanakkale Cephesi’nde Türk Ordusunun İaşe ve İkmal Faaliyetleri ...299-347 Food and Supply Activities of Turkish Army ın Gallıpoli Front

Osman Yalçın

Çanakkale Cephesinde Türk Hava Harekâtı ...349-383 Turkish Air Operation in Çanakkale (Dardanelle)

Mustafa Arıkan

Ağabey ve Kardeşi -Hayat Çizgisi Savaştan Geçen İki Medreseli-...385-410 Elder Brother and His Brother -Two Person from Madrasah

Whose Lifeline passes through the War- Recep Çelik

Çanakkale Savaşları Sırasında Halkın Durumu ...411-430 Situation of The People During Dardanelles Campaign

Yüksel Nizamoğlu

Türk Kaynaklarının İtilaf Devletleri Tarafından Çanakkale Cephesi’nin

Tahliyesiyle İlgili Değerlendirmeleri ...431-446 Turkish Sources Viewpoint on the Evacuation of Gallipoli Front by the

Entente Powers Mücahit Özçelik

İtilaf Devletlerinin Çanakkale’yi Tahliyesinin Türk Basınına Yansımaları ...447-464 Reflections of Allied Evacuation of the Gallipoli Peninsula on Turkish Press

Mustafa Selçuk

Harb-i Umumi, Eğitim ve Toplum: Bir Neslin Yok Oluşu ...465-505 Great War, Education and Society: Destruction of a Generation

(8)

İsmet Üzen

Bir İngiliz Resmi Yayınına Göre Çanakkale

Cephesine Ait Bazı İstatistikî Bilgiler...507-518 Some Statisticsabout Dardanelles according to an Official History of British Tayfun Ulaş

1930’lu Yıllar Türkiye’sinde Çanakkale Savaşları’nı Anma Etkinlikleri ve

Halkevlerinin Rolü ...519-532 Commemoration of the Gallipoli Campaign in Turkey 1930s and

Community Houses Abdullah Şengül

Çanakkale Savaşı’nın Yüzüncü Yılında

Türk Edebiyatında Savaş ve Kadın -Türk Tiyatrosu Örneği- ...533-549 In the centenary Battle of Çanakkale War War And Women In Turkısh

Literature -The Example of Turkish Theatre- M. Fatih Kanter

Ziya Gökalp’in Çanakkale Şiirinde Benlik Algısı ve Kimlik Kurgusu ...551-562 The Conception of Identification and Identity in the “Çanakkale”

Poem by Ziya Gökalp Tuncay Öğün

Karagöz Gazetesi Örneğinde Osmanlı Mizahında ve Karikatüründe

Çanakkale Deniz Savaşları ...563-592 Gallipoli Naval Campaign in Ottoman Humour and Cartooning in a

Sample of Karagoz Newspaper Mustafa Göleç

Amerikalı Bir Gazetecinin Gözüyle Çanakkale Deniz ve Kara Savaşları:

George Abel Schreiner ve Çanakkale Günlükleri ...593-635 Nawal Wars of Dardanelles and Land Battles of Gallipoli from the

Eye of an American Journalist: George Abel Schreinerand His Diary Ahmet Koçak

Savaşın Gölgesinde Yazılan Hikâyeler:

Ömer Seyfettin’in Hikâyelerinde Savaşın Yansımaları ...637-656 Stories Written in the Shade of Wars: Reflections of Wars in the Stories of

Ömer Seyfettin

Emel Okur-Berberoğlu & Bilgehan Berberoğlu

Çanakkale Savaşları ve Anzak Günü Kapsamında Türkiye ve Yeni Zelanda Eğitim Programlarında ‘Tarihsel Empati ve

Küresel Vatandaşlık’ Kavramlarının Karşılaştırması ...657-666 Çanakkale Wars and Anzac Day Coverage in Turkey and

New Zealand Education Programs ‘ Historical Empathy and Global Citizenship ‘ Concepts of Comparison

(9)

viii

Alaattin Canbay

Çanakkale Müzik Kültüründe Geleneksel Halk Müziği ...667-683 Traditional Folk Music in The Music Culture of Çanakkale

V. Türkan Doğruöz

Belkıs Hanım’ın Çanakkale Cephesindeki

Eşi Tevfik Rıza Bey’e Mart 1915 Mektupları ...685-704 Letters of Belkıs Hanım to Her Husband Tevfik Rıza Bey Stationed in

the Dardanelles in March 1915 Lokman Erdemir

İstanbul’da Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Taksim ve Daruşşafaka Hastanelerinin Vefat Listeleri, Yaralı ve Hastaların Vefat Sebepleri (1915-1916) ...705-729 The Deceased List of Istanbul’s Red Crescent Association, Taksim and

Darussafaka Hospitals and the death reasons of the wounded and ill (1915-1916) Sezgin Kaya

Bursalı Mehmet Nihat Bey ...731-767 Lieutenant Colonel Mehmet Nihat

(10)

Çanakkale Muharebeleri’nin 100. Yılında

Bildiğimiz üzere Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi (AÇA- SAM), 1992 yılında Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Rektörlüğü’ne bağlı olarak kurulmuş bir araştırma merkezidir. Merkezimiz Atatürk’ün devlet adamı ve inkılâpçı kişiliği ile önderliğini araştırmak, Çanakkale Muharebeleri’nin önemini ortaya koymak, bu alanda araştırmalar yapmak, belge, bilgi ve fotoğrafları temin etmek, Çanak- kale Ruhu’nu milletimize anlatmak gibi gayelerle yola çıkmıştır.

Kuruluşundan günümüze kadar AÇASAM, kendine düşen vazifeyi hakkıyla yerine getirmiş, Çanakkale Muharebeleri’ne dair önemli çalışmalara imza atmıştır.

Muhtelif kitaplar yayınlarken, Çanakkale Zaferi’ni daha iyi anlatabilmek adına konferans ve kongreler tertip etmiştir. Her şeyden önce 2003 yılından itibaren Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı adıyla bir ulusal hakemli bir dergi çıkarmıştır.

Merkez müdürlüğü vazifesi uhdemize tevdi edildikten sonraki çalışmalarımız merkezin amacına uygun faaliyetler yapmak doğrultusunda olmuştur. Bu amaçla merkezimizin web sayfası yenilenmiştir. Ayrıca merkezin çıkardığı dergi için de bir web sayfası hazırlanarak, tüm geçmiş sayılar taranıp bu sayfaya yüklenmiştir. Böylece dergiye tüm dünyanın ulaşmasının yolu açılmıştır.

Bununla birlikte derginin eksik sayılarının altı ayda bir olacak şekilde ikmaline başlanmış, Ekim 2013’te 12. Sayısı (2012 Bahar) çıkarılmıştır. Takip eden aylarda eksik sayılar ard arda çıkarılmaya başlanmış, 2015 yılı başına gelindiğinde de 17. Sayı (2014 Güz) yayımlanarak tüm eksik sayılar (15 ayda 6 sayı) tamamlanmıştır. 2015 yılı Bahar sayısı olan 18. Sayı ise Çanakkale Muharebeleri’nin 100. Yılı münasebeti ile

“Özel Sayı” olarak hazırlanmıştır. Toplamda 30 makale olan elinizdeki bu sayı bir yılı aşkın bir sürelik bir çalışmanın sonucudur.

Önem verdiğimiz diğer bir husus da, derginin TUBİTAK ULAKBİM sosyal bilgiler veri tabanı tarafından taranmasının temin edilmesi olmuştur. 2014 yılı baharında bu neticeye ulaşılmış, dergi 2012 yılı sayıları itibari ile de taranmaya başlanmıştır.

2013 yılından itibaren ise bir dizi konferans, panel, çalıştay ve sempozyum faaliyetleri yapılmıştır. Faaliyetlerin hazırlık ve icrası sırasında Türk Tarih Kurumu, Ça- nakkale Valiliği ve Genelkurmay ATASE Daire Başkanlığı ile işbirliğine gidilmiştir.

Bu süreçte ayrıca “Çanakkale Komutanları” ve “Osmanlı Arşiv Belgeleri” adlı fotoğraf sergileri açılmıştır.

Ayrıca merkezimizin koleksiyonu olan fotoğraflar ve bazı belgeler, devamlı olacak şekilde İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi ve Troia Kültür Merkezi’nde sergilenmeye

(11)

x

başlanmıştır. Bu vesile ile çalışmalarımızda desteklerini hiçbir zaman bizden esirge- meyen Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Rektörlüğü’ne, Çanakkale Valiliği’ne ve merkezimiz yönetim kurulu üyelerine en içten duygularımızla teşekkür ederiz.

Ayrıca bizleri kırmayarak faaliyetlerimize iştirak eden, çalışmalarını bizimle pay- laşan tüm dostlarımıza da en kalbi muhabbetlerimizle saygılarımızı sunarız.

Çanakkale 2015, 100. Yıl Yrd. Doç. Dr. Lokman Erdemir AÇASAM Müdürü

(12)

Editör’ün Notu

Yüz Yıl Sonra; Yüz Yıl Sonraya Takdim,

Milletlerin kaderinde önem arz eden tarihî hadiselerin 50. ve 100. gibi yıldö- nümleri, o hadiseleri hatırlamak için oldukça önemlidir. Milletimizin mazisinde unutulmaz bir yeri olan, zaferlerle birlikte hüzünlerin de merkezi olan Çanakkale Muharebeleri, mevzu bahis hadiseler meyandadır. Çanakkale Muharebeleri’nin 100.

yılı münasebetiyle tertip edilen sosyal etkinliklerin yanı sıra söz konusu tarihî hadi- seyi öğrenmek ve hatırlamak amacıyla da bir takım ilmî çalışmalar icra edilmektedir.

Nitekim Çanakkale Valiliği, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Atatürk ve Çanak- kale Savaşlarını Araştırma Merkezi (AÇASAM) işbirliği ile Çanakkale Araştırmaları Dergisi’nin 2015 yılı Bahar Sayısının bir ‘Çanakkale Muharebeleri 100. Yıl Özel Sayı’sı olarak hazırlanması düşünülmüştür.

Özel Sayı’lar, geleceğe bırakılacak önemli miraslardır. Çanakkale Muharebeleri gibi ehemmiyetli bir hadisenin 100. seneyi devriyesinde, söz konusu zaferin önemini ve tarihî yönlerini yeni çalışmalarla tahlil ederek gelecek kuşaklara bırakmak, her şeyden önce heyecan verici duygusal bir vecibedir. Diğer taraftan esasen, yönetici- lerin ve tarihçilerin bu nev önemli yıldönümlerini vesile kılarak bilim dünyasını ha- rekete geçirmesi gerekmektedir. Nitekim elimizdeki ‘Çanakkale Muharebeleri 100.

Yıl Özel Sayı’sı bu düşüncelerle ortaya atılmış bir fikrin semeresidir. Bu eserin vücut bulması, yaklaşık on sekiz aylık bir emeğin ve takibin neticesidir. Yapılan çağrıya pek çok bilim insanı kulak vermiştir. Başvuran çalışmalar içinden en kıymetli olanları

‘Çanakkale Muharebeleri 100. Yıl Özel Sayı’mıza dâhil olmaya hak kazanmıştır. He- defimiz, bundan yıllar sonra bir gün, 100. yıl adı altında yapılan çalışmalar tarassut edildiğinde elimizdeki eserin yüz akı çalışmalardan biri olmasını temin etmekti. Ni- tekim bu kitap, mevzu bahis duygu ve düşüncelerle neşredilmiştir.

Çanakkale Araştırmaları Dergisi’nin 18. sayısı olan ‘Çanakkale Muharebeleri 100.

Yıl Özel Sayı’sında toplam 30 makale yer almaktadır. Söz konusu makaleleri genel olarak; muharebeleri ana konularıyla anlatan çalışmalar ve ayrıntıyı ele alan çalışma- lar olarak ikiye ayırabiliriz. Diğer taraftan, çoğunluğu tarih içerikli olan makalelerin yanı sıra harp edebiyatına dair çalışmalar ile müzik ve eğitim içerikli metinler Özel Sayı’mızda bulunmaktadır.

Çanakkale Araştırmaları Dergisi editörlüğü, 2013 yılı Mayıs ayından bu yana mesai arkadaşımız Yrd. Doç. Dr. Lokman Erdemir ile birlikte uyum ve işbirliği için- de yürütülmektedir. Söz konusu iki yıllık evrede, dergimizin maziye dönük bazı ek-

(13)

xii

sik sayıları da tekmil edilerek toplam altı sayı (12.-17. sayılar) neşretmeye muvaffak olunmuştur. Bunun yanı sıra dergimiz, TÜBİTAK ULAKBİM’de dizinlenen dergiler arasına girmeyi başarmış, ulusal bilinirliği en üst seviyeye terfi etmiştir.

Elimizdeki eser; bir fikrin, emeğin ve takibin ürünüdür. Bununla beraber onun asıl değeri, akademik yıllarını bu konulara hasretmiş yazarlarımızın damıtılmış ifa- delerindedir. Bu sebeple öncelikle kıymetli yazar kadromuza teşekkür ediyoruz. Ay- rıca eserin yayına hazırlanmasında ÇOMÜ Tarih Bölümü araştırma görevlileri Erhan Acar ile Rabia G. Odabaş’ına emeklerinden dolayı teşekkür ederiz.

Son olarak, Çanakkale Valisi Ahmet Çınar’a, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversi- tesi Rektörü Prof. Dr. Yücel Acer’e ve Karesi Belediyesi Başkanı Yücel Yılmaz’a eserin destekçileri oldukları için minnettarlığımızı ifade etmek isteriz.

Yüz yıl sonra bugün, zaferin tecelligâhı olan Çanakkale’de, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Tarih Bölümü’nde Öğretim Üyesi olarak görev yapma imkânı na- sip olan bizler, toprak altındaki şühedamızı rahmetle, minnetle anıyoruz. Bu eserin, onların aziz ruhlarının yâdına bir vesile olmasını temenni ediyoruz. 100. yıl olan 2015’ten, 100 yıl sonraya bıraktığımız bu mirasta, olabilecek hata ve eksiklerden do- layı affımızı istirham ediyoruz.

Yrd. Doç. Dr. Kürşat Solak

(14)

Editor’s Note

One Hundred Years Later; To One Hundred Years Later from Now

Semicentennial and centennial anniversaries are important events to remember the defining moments of a nation’s history. The Battle of Çanakkale, an unforgettable event of victories and grieves, stands out as one of those. And some scholarly works are in the making to commemorate its centennial anniversary. In collaboration with the Office of Çanakkale Governor, Çanakkale Onsekiz Mart University and Gallipoli Campaign Research Centre, the Spring 2015 issue of the Journal of Çanakkale Studies is planned to come out as a special issue of the Centennial of the Battle of Çanakkale.

Special issues are valuable legacies. On the Centennial of the Battle of Çanakkale, it is an exciting undertaking and emotional experience to discuss the significance and historical aspects of this event in new studies and to bequeath these works to the future generations. As a matter of fact, administrators and historians are expected to excite the scientific world by means of such anniversaries to produce works of this kind. Such a motive underlies the idea of publishing this special centennial issue, which is the fruit of an eight-month effort. Many scholars have responded to the call for this special issue. The most valuable of the submitted papers have been put in the Special Centennial Issue of the Battle of Çanakkale.

This 18th issue, dedicated to the Centennial of the Battle of Çanakkale, is com- posed of 30 articles. These works can be categorized into two, namely the ones elabo- rating on the battle and the ones focusing on general topics. The Special Issue also contains some manuscripts on war literature, music, and education along with the prevailing amount of history papers.

Besides being a product of an idea, an effort and a devotion, this issue’s value originates from the distilled years-long experiences of the contributing scholars.

Therefore, we would like to take this opportunity to thank our authors. Furthermore, our special thanks go to Research Assistants Erhan Acar and Rabia G. Odabaş of the Department of History for their tireless efforts in the creation of this issue. Finally, we would like to express our gratitude to Ahmet Çınar, the Governor of Çanakkale, and Prof. Dr. Yücel Acer, the Rector of Çanakkale Onsekiz Mart University for their supports.

One hundred years later - today - in Çanakkale, we gratefully remember and honour our fallen ones lying underground. We hope this work to serve to remember

(15)

xiv

them and honour their souls. We ask you to forgive us for any mistake and shortcom- ing in this work, a legacy from 2015, the Centennial of the Battle of Çanakkale, to one hundred years later from now.

Lokman Erdemir, Kürşat Solak

(16)

Çanakkale Muharebeleri, 100. Yıl

Makaleler

(17)

(18)

Çanakkale Savaşları: Nedenleri, Sorumlusu ve Önemine Dair Yaklaşımlar

Memet YETİŞGİN

^*

Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Yıl: 13, Bahar 2015, Sayı: 18, ss. 1-35, 100. Yıl

Öz

Tarihin o güne kadar gördüğü en kanlı ve kapsamlı çatışmalarını barındı- ran Birinci Dünya Savaşı içerisinde önemli bir yer tutan cephe Çanakkale’dir.

İtilaf devletlerince Savaşın kanlı gidişine ve uzamasına son vermek için açılan Çanakkale cephesi, planlandığı gibi gitmemiş, İtilaf kuvvetlerinin önce denizde ve sonra da karada yenilgi almaları üzerine Savaşın uzamasına ve daha kanlı olmasına yol açmıştır. İngiltere ve Fransa politikalarına önemli bir darbe alır- ken, Çarlık Rusya’sı savaşın uzamasına bağlı ağır şartlara dayanamayarak yı- kılmıştır. Çanakkale savaşlarının zaferle sonlanması Merkezi Kuvvetlerin genel bir zafer için ümitlerini güçlendirmişse de Amerika Birleşik Devletleri’nin İtilaf güçleri tarafından savaşa girmesi durumu değiştirmiştir. Çanakkale savaşları, yaşadıkları kayıplara rağmen, Türklerin gururla anacağı, tarihlerine övgü dolu satırlarla kaydedecekleri bir savaş olmuştur. Türkler için büyük bir askerî zafer, vatan bilincine değerli bir katkı, millî devlet olma yolunda önemli bir kazanım ve Mustafa Kemal’in geleceğin Türkiye Cumhuriyetini kuran lideri olmasında etkili olmuştur.

Anahtar Kelimeler: Çanakkale Savaşları, Birinci Dünya Savaşı, Türkiye, Osmanlı İmparatorluğu, Mustafa Kemal, Türk Boğazları.

Çanakkale Wars: Approaches towards its Causes, Responsible and Importance

Abstract

The First World War that was the bloodiest and largest war history had recorded to that date comprised many battles some of which took place in

* Prof. Dr., Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, me- metw@gmail.com.

(19)

Memet Yetişgin Çanakkale 2015

2

Dardanelles. In order to end the bloody battles and shorten the war, the Allies opened the Dardanelles front. Yet, because of their defeat in both sea and land, the Great War lasted longer and became bloodier. While France and England experienced the first major impact to their imperialist policies, Tsarist Russia collapsed under heavy burden of the war. The victory at Dardanelles and the collapse of the Tsarist Russia increased hopes of the Central powers for a final victory in the Great War, yet the entrance of the United States into the war on the Allies side changed the situation. Despite their great losses in men and ma- terials, the Dardanelles wars were prideful and worth recording history of the Turks. For them, the Dardanelles wars were a great military victory, a great suc- cess for understanding the meaning of the homeland, an important gain on the way to become a nation state and a great help for Mustafa Kemal to become the founder of the future Republic of Turkey.

Keywords: Dardanelles Wars, The First World War, Turkey, Ottoman Em- pire, Mustafa Kemal, Turkish Straits

Bazı savaşlar vardır, bölgeseldir. Mevzidir. Az sayıda çarpışanı vardır. Nedenleri sıradandır. Sonuçlarının yarattığı etkiler sınırlı kalmıştır. Bazıları ise dünya tarihini etkileyecek oranda evrenseldir. Birçok milletin tarihini derinden etkilemiştir. Çanak- kale savaşları evrensel niteliği olan savaşlardandır. Nedenlerinin ağırlığı kadar sonuç- larının doğurduğu tarih son derece önemli bir yere sahiptir. Türkler, İngilizler, Yeni Zelandalılar, Fransızlar, Almanlar, Ruslar, Avusturyalılar ve daha başkaları bu savaşın nedenlerine katkı sağladığı kadar sonuçlarına da katlanmışlardır. Her kesimin tarihi olumlu ve olumsuz yönden etkilenmiştir. Çanakkale savaşları I. Dünya Savaşı’nın gi- dişatı içerisinde her kesime ağır maddî, insanî ve duygusal yükler ve kayıplar yaşat- mıştır.

Savaşan taraflar I. Dünya Savaşına girilirken birçok hesap yanlışı yapmışlardır.

Bu yanlışlar arasında savaşın kısa sürede sonlanacağı algısı önemlidir. Savaşla ilgili tahminlerin çoğu savaşın altı ay gibi bir sürede sonlanacağını zannetmiş, uzun yıllar ve ağır kayıplara yol açacağını hesaplayamamıştır.¹ Savaşın başlarında Almanya’nın kısa sürede Fransa’yı yenerek savaş dışı bırakma planı işlememiş, Batı cephesinde meydana gelen tıkanıklık I. Cihan Harbini kilitlemiştir. Almanya’nın eski Genel Kur- may Başkanı General Alfred von Schlieffen’in geliştirdiği plana göre iki cephede sa- vaşı göze alan Almanlar “daha güçlü” gördükleri Batı cephesindeki Fransa’ya karşı güçlerinin büyük kısmıyla yüklenecek, Fransa tamamen savaş dışı bırakıldıktan sonra Rusya’ya karşı tüm güçler seferber edilecekti. Bunun olması için ise öncelikle tarafsız olan Belçika’nın ele geçirilmesi gerekiyordu zira bu kısa ve etkili coğrafya üzerinden

1 Arno J. Mayor, “The Short-War Illusion,” The Outbreak of World War I, editör Holger H. Herwig, Toronto: D. C. Heath and Company, 1991, s. 24-31.

(20)

Çanakkale Savaşları: Nedenleri, Sorumlusu ve Önemine...

100. Yıl

Fransa’nın daha rahat alt edilmesi umulmuştu. Ancak Belçika’ya saldırının İngiltere’yi savaşa sokacağı muhakkaktı. Almanlar Belçika’yı ele geçirmekle Kanal bölgesinde üs- tünlük kurup İngiltere’nin Fransa’ya yardım etmesini engellemeyi de planlamışlardı.

Schlieffen planını uygulayacak olan Genel Kurmay Başkanı genç Helmut von Moltke gerekli yetenek ve teşkilatçılıktan yoksundu. Onun bu göreve getirilmesinde on do- kuzuncu asrın önde gelen generallerinden ve Fransa’nın 1870 savaşında yenilmesini sağlayan Mareşal Motke ile akraba olması etkili olmuştu. Batı’da Almanların umduğu

“hızlı zafer” gerek hatalı uygulamalar, gerekse de Fransa ve Rusya’nın daha hızlı ha- reket etmesi ile gerçekleşememişti. Almanlar Batı’da kullanmayı planladıkları bir kı- sım kuvvetleri Ruslara karşı göndermek zorunda kalmıştı. Fransız komutan General Joffre, Marne Savaşında (6-12 Eylül 1914) gösterdiği başarılı savunma ve saldırılarla Almanların istedikleri “hızlı zaferi” elde etmelerini engellemişti. İtilaf güçleri Alman- ları Fransa ve Belçika’dan çıkarmak için karşı saldırılara geçmişti. Bunun sonucu Batı cephesindeki savaş “siper savaşları” şekline dönüşerek bir çeşit “kilitlenme” ortaya çıkmıştı. Bu kilitlenmeyi açmak için 1915’te İtilaf güçleri Çanakkale’ye saldırarak burada yeni bir cephe açmışlardı. İtilaf güçleri için Çanakkale savaşları çok şey vaat etmekteydi. Ancak zayıf planlanmış ve yürütülmüştü.²

14 Nisan 1915 tarihli Roma Ataşemiliterliğinin İstanbul’a gönderdiği bir yazı Ça- nakkale savaşlarının nedenleri hakkında doğru tespitlerde bulunmuştur. Aynı tespit- ler 1916’da I. Dünya Savaşı’nın devam ettiği yıllarda kitabını yazan Albay Patterson tarafından da kaydedilmiştir. Bu tespitlere göre Çanakkale cephesi İtilaf güçlerine sayısız “ihtimaller” sunuyordu. Bu ihtimaller arasında Rusya’ya giden yolun açılması, Boğazlar üzerinden Rusya’ya silah ve cephanenin taşınması, Rusya’dan müttefikleri- ne buğday getirilmesi bulunmaktaydı. Dahası İtilaf kuvvetlerinden yeterli kararlılık görmedikleri takdirde Balkanlı milletler İttifak kuvvetleri yanında savaşa girebilecek- ti. Osmanlı toprakları peşkeş çekilerek Balkanlı milletler İtilaf kuvvetleri tarafında savaşa sokulacaktı. Daha savaş kararı alınmamışken Yunan Başvekili Venizelos’un İngiltere’ye gönderdiği bir mektupla Yunan kuvvetlerinin İngiliz emrine verilebilece- ğini, bunun için Bulgarların da Osmanlılara karşı savaşmasını şart koşması Çanakka- le cephesinin açılmasını tetiklemişti.³

Çanakkale’de İtilaf kuvvetleri başarılı bir operasyon gerçekleştirdiği takdirde

“Yunanlılar ve Romanyalılar İtilaf güçleri tarafında çarpışıyor” olacaktı. Bulgarlar

“tarafsız” veya İtilaf safında yer alacaktı. Sırbistan ve Karadağ yerle bir edilmiş ol- mayacaktı. En az “üç milyon” asker ile Balkanlar üzerinden Viyana’ya yürüyen İtilaf kuvvetleri burasını alacak ve savaş kısa sürede İtilaf kuvvetlerinin zaferi ile sonuçla- nacaktı. Bu olmasa bile Balkanlar ve Rusya üzerinde açılan yeni cepheler çok sayıda Alman kuvvetinin buralara sevkine yol açacaktı. Bu durumda da Batı cephesinde İn-

2 Jeremy Black, European Warfare, 1815-2000, London: Palgrave Macmillan, 2001, s. 81-83.

3 Fahri Belen, Çanakkale Savaşı’ndan Alınan Dersler, İstanbul: Yeditepe, 2009, s. 3.

(21)

4

giliz ve Fransızlar Almanya’yı kolayca alt edebilecekti. İstanbul’u almış olan İngilizler Doğu’da şan ve şöhrete ulaşılacaktı. Almanların bölgedeki ekonomik faaliyetleri ke- silecek, onun yerine İngilizlerin ekonomik denetimi gelecekti. Osmanlı savaş dışına itilecek, Mısır üzerindeki baskısı kaldırılacak ve yılgınlık emareleri gösteren Rusların savaşa daha bir iştahla devamı sağlanacaktı.⁴

İngiltere, Çanakkale’de açılacak bir cephe ile Karadeniz üzerinde İtilâf güçleri- nin denetimini kurarak bölgenin stratejik ve ekonomik gücünü ele geçirmek, doğu cephesinde gerek malzeme eksikliği ve gerekse de ülke içerisindeki devrimci unsur- ların baskıları ile zor durumda olan Rusya’ya yardım etmek, Rus hububatına muh- taç olan İtilaf güçlerine hububat sağlamak, Rusya’nın isteği ile Osmanlı Devleti’nin Kafkasya cephesinde konuşlandırdığı askerî gücü kırmak istemişti.⁵ Fransız diplo- mata göre İtilaf güçleri Büyük Savaş’ın batıdaki kilitlenmesi ve savaşın uzaması nedeniyle İslâm dünyasında geniş çaplı bir Müslüman ayaklanmasından korkmaya başlamıştı. Bu tür bir ayaklanmayı önlemek için de İslâm dünyasının siyasî merkezi gibi görülen İstanbul’a saldırmayı uygun görmüşlerdi.⁶ İtilâf güçleri İstanbul’u alarak Osmanlı’yı savaş dışı bırakacak, Rusya’ya yardımcı olacak, Suriye, Irak, Kafkaslar ve Doğu Akdeniz’de Osmanlı ile savaş halinde olan askerî birliklerini batıya kaydırarak bu cephede Almanya’yı kısa sürede yenecek ve savaşı kazanacaklardı.⁷ Türkler için Çanakkale hayati öneme haizdi. Onlar vatanlarını korumak için savaştaydı. Düşman işgaline karşı koymak, emperyalizmin eline düşmemek ve varlıklarını korumak gibi meşru ve anlamlı nedenler için Çanakkale’deydiler.⁸

Harb-i Umuminin sanıldığı gibi kısa sürede son bulacağı tahminleri tutmayıp uzayınca, savaşan tarafların kayıpları da ağırlaşarak artmıştı. Savaşın daha ilk yılı içinde ağırlaşan yükünü, maddî ve insanî kayıplarını azaltmak ve durdurmak için Çanakkale’nin geçilerek İstanbul’un ele geçirilmesi ve böylece savaşın kısa sürede sonlandırılması senaryosu İtilaf güçlerine cazip görünmüştü. Savaşın ilk yılı içeri- sinde İngiltere kısmen, diğer tüm savaşan kesimler ağır bir şekilde savaşın ekonomik yükü ve kayıpları altında ezilmeye başlamıştı. Bu bağlamda, Fransa 3.000.000 askerini aktif, 1.000.000’unu yedekte hazır tutarak 4.000.000 askeri mobilize etmiş-

4 J. H. Patterson, With the Zionists in Gallipoli, London: Hutchinson & Co., 1916, s. 18-21; Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I, Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2005, s. 66-67.

5 John Merriman, A History of Modern Europe: From the Renaissance to the Present, London: Norton and Company, 1996, s. 1059; Stanford J. Show ve Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, cilt 2, İstanbul: e yayınları, 1983, s. 380; Ahmet Altıntaş, Çanakkale İngiliz Orduları Başko- mutanı Ian Hamilton’un Çanakkale Savaşları Raporu, Çanakkale: Onsekiz Mart Üniversitesi, 1999, s. 13; http://www.firstworldwar.com/battles/overview_gf.htm

6 Murat Çulcu, İkdâm Gazetesi’nde Çanakkle Cephesi: 3 Kasım 1914—3 Şubat 1916 Haber-Yorum- Bildiri-Röportaj-Gözlem ve Anılar, cilt 1, İstanbul: Denizler Kitabevi, 2004, s. 238-239.

7 Alexander Rudhart, Twentieth Century Europe, Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, Inc., 1986, s. 21; Eric J. Zürcher, Turkey: A Modern History, London: I. B. Tauris Publishers, 1997, s. 122.

8 Ergün Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi, 1986, s. 73.

(22)

100. Yıl

ti. Bunlar için günlük 1.500.000£ harcama yapmaktaydı. Erkek nüfusunun 19 ile 50 yaş arasını üretimden çekerek savaşa sürmesi ağır ekonomik kayıplar doğurmuştu.

Ekim 1913’te 28.385.000£ olan ithalatı 1914 Ekiminde 8.127.000£’a gerilemiş; aynı dönem ihracatı ise 24.794.000£’dan 7.230.000£’a düşmüştü. 1915 yılı ortalarına kadar 600.000 insanını kaybetmişti. Fransa’nın 1915 ortalarına kadar toplam maddî kayıp- ları 1.686.400.000£’u bulmuştu ki bu kayıplar Fransa’nın bir yıllık millî gelirinden fazla, toplam millî zenginliğinin ise 1/8’ine eşitti.⁹

Birinci Dünya Savaşının ilk yılı içinde harcanan paralar dikkate alındığında Rusya’nın kişi başına harcaması diğer büyük devlet harcamaları içerisinde en düşük oranda kalmıştı. Rusya’nın günlük harcamaları 1.400.000 (£) Pound civarında gerçek- leşmişti. Dahası Büyük Savaş Rusya’nın ticaretini vurmuştu. Savaş öncesi Almanya Rus ihracatının %30’unu ve ithalatının ise %40’ını oluşturmaktaydı. Savaş sırasında Türk Boğazlarının kapanması nedeniyle Karadeniz ticareti durma noktasına gelmiş- ti. Rusya’nın 1913 Ekim ayında toplam ithalatı 13.210.000£ iken 1914 Ekim ayında 2.889.000£ civarına düşmüştü. Toplam ihracatı ise Ekim 1913’te 15.232.000£ iken Ekim 1914’te 1.695.000£’da gerilemişti. 1915 yılı ortalarına kadar yapılan savaşlarda 1.000.000 insanını kaybeden Rusya’nın maddî kayıplarının toplamı 1.504.000.000£’u bulmuştu. Bu ise Rusya’nın bir yıllık millî gelirini aşan, millî zenginliğinin ise 1/8’ine denk gelen bir rakam idi.¹⁰

Avusturya-Macaristan 4.000.000 askerini savaşa sürmüştü. Bunların giderleri için günlük 1.500.000£ harcama yapmak durumunda kalmıştı. Ticaretinde büyük ge- rilemeler yaşamış, Ağustos 1913’te 268.000.000 Krone ithalat yaparken bir yıl sonra bu rakam 97.700.000 Krone’a gerilemişti. İhracatı ise aynı tarihler için 215.000.000 Krone’dan 30.400.000 Krone’a düşmüştü. Mobilize ettiği askerinin Temmuz 1915 ta- rihi itibariyle %15’ini kaybettiği tahmin edilen Avusturya-Macaristan’ın, aynı tarih itibariyle toplam kayıpları 1.588.000.000£’u bulmuştu. Bu ise imparatorluğun toplam zenginliğinin 1/7’sine eşit bir rakamdı.¹¹

Almanya savaş başlarken 18 ile 45 yaş arası erkek nüfusunun toplamını meydana getiren 10.240.000 insanını seferber etmişti. Bunların 4.880.000’i askerî eğitim almış askerlerden ve 5.360.000 eğitimsiz kimselerden oluşmaktaydı. İki cephede ve 600 mil gibi uzun bir cephe hattı üzerinde savaşan Almanların Ocak 1915 tarihi itibariyle toplam kayıpları tahminen 2.000.000’u bulmuştu. Ordunun günlük har- camaları 2.000.000£’u bulmaktaydı. Savaşın ilk on iki aylık süresinde Almanya’nın maddî kayıpları 2.775.000.000£’u bulmuştu (bu miktara insani kayıpların parasal-

9 Edgar Crammond, “The Cost of the War,” Journal of the Royal Statistical Society, 78:3 (Mayıs 1915), s. 369-371.

10 Crammond, “The Cost of the War,” s. 371-373.

(23)

6

laştırılmış karşılığı da dahildir). Kayıplar Almanya’nın toplam millî zenginliği olan 15.000.000.000£’un 1/6’sına ve iki yıllık millî gelirine denk gelmekteydi.¹²

I. Dünya Savaşı başladığı zaman Avrupa Büyük devletleri arasında “millî gelir ve zenginlik” ile ilk sırada Büyük Britanya gelmekteydi.¹³ İngiltere, Napoleon Bonapart savaşlarının sona erdiği 1815’ten sonra büyük ekonomik kayıplara yol açan savaşlar içinde yer almamış, yaptığı savaşlarda genellikle zaferle çıkmış, endüstri devrimini ilk gerçekleştiren olarak gelişen ekonomisi sonucu dünyanın en zengin ülkesi konumu- na yükselmişti. Temmuz 1914 tarihi itibariyle Büyük Britanya’nın maddi zenginliği 16.500.000.000£ ve yıllık millî geliri 2.140.000.000£ idi. Ekonomik zenginliğine rağ- men savaşın yükünü hissetmişti. Savaşın başladığı günlerden itibaren ordu ve donan- maya aylık 45.000.000£, bir başka deyişle günlük 1.500.000£ harcamak zorunda kal- mıştı. Savaş ilerledikçe günlük harcama miktarları artmış, Aralık 1914’te 1.970.000£’a yükselmişti. Ancak, İngiltere güçlü donanması, denizaşırı müstemlekeleri ve deniz ticaretindeki üstünlüğü nedeniyle ithalat ve ihracatından diğer savaşan ülkeler kadar ağır yaralar almamış, savaş süresince “tatmin edici” bir ticareti sürdürebilmişti.¹⁴ Birinci Dünya Savaşının ağır kayıpları savaş boyunca kendisini hissettirmiş, tarihin o güne kadar gördüğü en kanlı savaş olmuştur. Milyonlarca insan Büyük Savaş’ta hayatını kaybetmiştir. Seferber edilmiş orduların 13.000.000 kayıp verdiğini belirten Hersch’in tahmini abartıdan uzaktır. Savaşta cepheye çağrılan 15 ile 49 yaş arası erkek nüfusun en fazla kayıp verdiği ülkeler Sırbistan ve Karadağ olmuş, onları Rusya ve Türkiye izlemiştir.¹⁵ Osmanlılar 1915 yılı sonuna kadar 2.523.000 insanını cepheye göndermiş, bu kadar insanın seferber edilmesi ülkede üretim ve güvenliğe büyük zarar vermiştir.¹⁶

Çanakkale cephesi başta İngilizler olmak üzere İtilaf politikacıları için çok şey kazandıracak bir cephe görünümündeydi. Yüksek kazanç algısı acele etmelerine, cephenin detaylı planlamasını yapmamalarına yol açmıştır. İtilaf kesiminin görüşünü

“kendi şahsında hisseden” Churchill bir bakıma tek başına savaşın planlaması ve gi-

13 Patrick O’Brien, Economic Growth in Britain and France, 1780-1914: Two Paths to the Twenthieth Century, New York: Allen and Unwin, 1978, s. 74; Derek Howard Aldcroft, The European Economy, 1750-1914: A Thematic Approach, Manchester: Manchester University Press, 1994, s. 17; Paull Ken- nedy, The Rise and Fall of the Great Powers, New York: Wintage Books, 1989, s. 147-290. Kennedy’ye göre 1890’da Avrupa Büyük devletleri arasından milli gelirin fert başına düşen oranı en yüksek İngiltere’de idi. İngiltere’de fert başına düşen gelir, 1860 Amerikan Doları fiyatlamasına göre, 785 Do- lar idi. Onu en yakın Almanya 537 Dolar ve Fransa 511 Dolar ile takip ediyordu. Aldcroft ise 1913’te İngiltere’de fert başına düşen geliri 1,034 Dolar gösterirken, bu miktarın Almanya’da 789 ve Fransa’da ise 669 Dolar olarak belirtmiştir. O’Brien, Cihan Harbinin hemen öncesinde İngiltere’nin fert başına düşen gelirini 50£ ve Fransa’nın ise 38.4£ olduğunu iddia etmiştir.

15 Walter F. Willcox, “Military Losses in the World War,” Journal of the American Statistical Association, volume 23, no. 163 (September 1928), s. 304-305.

16 Ergün Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi, 1986, s. 70.

(24)

100. Yıl

dişatından etkili rol oynamıştır.¹⁷ Erickson’a göre Çanakkale’ye saldırma fikri “verimli akla” sahip olan “Jacky” lakaplı Lord Fisher ile Lord Winston S. Churchill’e aitti. On- lara göre Çanakkale cephesinde kazanılacak bir zafer jeopolitik yönden çok önemli bir bölgenin ele geçirilmesini ve stratejik önemi çok yüksek olan amaçlara ulaşılma- sını sağlayacaktı. Türklerin teslim olmalarını, Rusya’nın desteklerle ayakta kalmasını, Bulgarlara baskı uygulanarak İtilaf güçleri yanında savaşa katılmasını ve böylece de

“üç düşman cephesinin bir vuruşla kazanılmasını” mümkün kılacaktı.¹⁸

Çanakkale cephesinin açılmasında İngiliz devlet adamlarından Savaş Baka- nı Lord Kitchener ile Türk devletine son vermek isteyen, İngiltere’deki Türk karşıtı kesimin liderliğini yapan Loyd George’un politikaları da etkili olmuştu.¹⁹ Dönemin İngiltere Başbakanı Asquith, Deniz Bakanı olan Lord Churchill’e güvenmekte, onu

“maceraperest”, “saldırgan” ve “korkusuz” olarak görmekteydi. Asquith’e göre savaş sürerken Churchill’in varlığı çok şey ifade etmekteydi ve “sürekli fikirler üreten can- lı bir akla sahipti.”²⁰ İngilizlerin önde gelen siyasileri Çanakkale cephesinin açılması konusunda kararlıydı.

Çanakkale savaşları “gelişmeleri ve sonucu, hem de harp sonrası devrinin rengi ve gelişmeleri üstüne, kader tayin edici damgasını vurmuştur. Hatta bu harpler, ça- ğımızın çığır çizen faktörlerinden biri” kabul edilmiştir.²¹ İtilaf güçlerinin Çanakkale boğazına saldıracağı ve boğazı geçerek İstanbul’a geleceği haberi üzerine telaşlanan Osmanlı hükümeti, tüm yönetim birimlerini alarak Eskişehir’e taşımak kararı almış- tı. Sultan V. Mehmet’de hükümetin Eskişehir’e taşınmasına “hâh u nâhâh muvafa- kat” etmişti. Eskişehir’de Padişah ve maiyeti için “ayrı ayrı hâneler tedarik” olunmuş, hazine-i hümayunun “kıymettar eşyası” sandıklara konularak Konya’ya gönderil- mişti. İtilaf güçleri boğazdan geçmeye muktedir olduğu takdirde Sultan ve hükümet Eskişehir’e gidecekti.²²

17 R. MacGregor Dawson, “The Cabinet Minister and Administration Winston S. Churchill at the Ad- miralty, 1911-1915,” The Canadian Journal of Economics and Political Science, 6:3 ( August 1940), s.

351-352.

18 Edward J. Erickson, “One More Push: Forcing the Dardanelles in March 1915,” The Journal of Strate- gic Studies, 24: 3 (September 2001), s. 159.

19 H. C. Armstrong, Türkiye Nasıl Doğdu?, hazırlayan Metin Martı, İstanbul: Arma Yayınları, 1997, s.

36.

20 Dawson, “The Cabinet Minister and Administration Winston S. Churchill at the Admiralty, 1911- 1915,” s. 339.

21 Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, 1881-1914, cilt 1, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1994, s. 236.

22 Ali Fuat Türkgeldi, Görüp İşittiklerim, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1987, s. 117. Türkgeldi’ye göre Sultan ve hükümeti Eskişehir’e giderken selefi Sultan II. Abdülhamit de beraberlerinde götürülecekti.

Bu suretle kendisine haber verilmiş ve hazırlanması istenmişti. II. Abdülhamit ise hiçbir yere gitme- yeceğini, Sultan’ın da asla Eskişehir’e gitmemesi gerektiğini belirtmiş, 93 Harbi sırasında kendisinin de İstanbul’u bırakarak Gelibolu’ya gitmesini istediklerini, ancak katiyetle reddettiğini söylemiştir.

Ona göre bir defa İstanbul’da çıkılacak olunursa bir daha buraya dönülmek mümkün olmayacaktı.

(25)

8

Osmanlı Devleti’nin Büyük Savaş’a katılması ile Kafkaslarda açtığı cephe Rusla- rın Almanya cephesinde ihtiyaç duyduğu bir kısım kuvvetlerini bu tarafa yönlendir- mesine yol açmıştı. Ruslar müttefiklerine başvurarak Kafkaslar üzerinde oluşan Türk baskısının azaltılmasını istemişti. Bu isteğe bağlı olarak İngiliz Savaş Bakanı Lord Kitchener, İngiliz Donanması Birinci Lordu²³ olan Churchill’den “Çanakkale Boğaz- ları üzerinde bir gösteri” yapmasını istemiş, Churchill ise Çanakkale boğazının toplar ve kalelerle iyi savunulduğunu bildiğinden sadece denizden hücumun yeterli olma- yacağını, karadan da hücum etmenin gerektiğini belirtmişti. Amacı 1915’in “kahra- manı” olmak isteyen Lord Churchill’in arzularına rağmen Savaş Bakanı Kitchener karadan hücum etmek için bir askerin dahi verilemeyeceğini söylemişti. Churchill İngilizlerin Akdeniz donanması kaptanı Sir Sackville Carden’den “birkaç eskimiş sa- vaş gemisi” ile Çanakkale’nin geçilip geçilemeyeceğini sormuş, Carden bunun ancak

“büyük sayıda gemiyle” mümkün olabileceğini belirtmişti.²⁴

Amiral Carden Akdeniz’de İngiliz ve Fransız gemilerinden oluşan İtilaf donan- masının ortak komutanı idi. Emrinde son model savaş gemileri olduğu gibi eskimiş olanları da vardı. Savaş gemileri arasında “15 topla son derece modern süper zırhlı”

Queen Elizabeth, modern savaş zırhlısı Inflexible ile on iki zırhlı ve birçok küçük gemi bulunmaktaydı. Dört zırhlı ve dört mayın temizleyiciden oluşan Fransız deniz gücü de emrindeydi. Ana karargâhını Midilli adasının Mondros limanına kuran Carden’nin emri altında İngiliz Kraliyet Donanmasının “en zeki ve saldırgan” kaptan- ları olan Amiral John de Robeck, Rosslyn Wemyss ve Roger Keyes bulunmaktaydı.²⁵ Kurtoğluna göre Boğazı geçmeye çalışan İtilaf donanması 18 parça harp gemisinden oluşmaktaydı.²⁶

Çanakkale’de Osmanlı ile İtilaf güçleri arasındaki gerginlik savaş ilanından önce başlamış, Enver Paşa’nın talimatı ile 25 Temmuz 1914’te Boğaza Alman ve Avustur- ya harp gemileri hariç hiçbir ülkenin gemilerinin girmesine müsaade edilmemesi, girmeye çalışanlara ateş açılması kararlaştırılmıştı. 10 Ağustos’da Alman Goben ve Breslau harp gemilerinin boğazı geçmesine müsaade edilmiş, onları izleyerek gelen İngiliz donanması Boğaz önüne gelerek Boğazdan Alman gemilerinin geçip geçmedi- ğini sormuş, geçtiği cevabını alınca da İmroz civarında Boğazı ablukaya başlamıştı.²⁷

23 Dawson, “The Cabinet Minister and Administration Winston S. Churchill at the Admiralty, 1911- 1915,” s. 329. İngiliz donanması Amirallikte oluşturulan bir kurul tarafından idare edilmekteydi.

Kurulun başındaki kişi “Amiralliğin Birinci Lordu” (The First Lord of Admiralty) olarak isimlendiril- mekte, kabine üyeleri arasında seçilmekte ve Donanma Bakanı olarak görev yapmaktaydı. Donanma Bakanına dört “Deniz Lordu” yardımcı olmaktaydı. Bunlar da “Birinci Deniz Lordu, İkinci Deniz Lordu, Üçüncü Deniz Lordu ve Dördüncü Deniz Lordu” şeklinde adlandırılmakta ve her birinin donanma içerisinde farklı fonksiyonları olmaktaydı.

24 Paul Addison, Churchill: The Unexpected Hero, Oxford: Oxford University Press, 2005, s. 76-77.

25 Erickson, “One More Push: Forcing the Dardanelles in March 1915,” s. 159-160.

26 Fevzi Kurtoğlu, Çanakkale ve 18 Mart 1915, İstanbul: Deniz Matbaası, 1935, s. 129.

27 Kurtoğlu, Çanakkale ve 18 Mart 1915, s. 15-19.

(26)

100. Yıl

Çanakkale’ye İtilaf güçlerinin ilk saldırısı 3 Kasım 1914’te İngiliz Kraliyet donan- masının boğaz girişindeki savunma tabyalarını bombalamasıyla başlamıştır. Çanak- kale boğazına ilk ciddi saldırı için 1807’de Amiral Sir John Duckwort’un komutasın- daki İngiliz donanmasının Çanakkale’yi geçerek İstanbul’a geldiği tarihin yıldönümü olan 19 Şubat günü seçilmişti. Bu ve izleyen birçok saldırı ile Türk tabyaları, boğaz savunması ve denizdeki mayınlar temizlenmeye çalışılmıştı. Çanakkale’de denizaltı- larını kullanan İtilaf güçleri ilk başarılarını Türk mayın gemisi Mesudiye’yi torpido ile batırmakla elde etmişlerdi. Türklerden bahriyeli ve subay olarak 24 kişi şehit düşmüş- tü. Bunu izleyen günlerde Fransız denizaltısı Safir batırılmış, geminin subaylarından kurtulan olmamıştı.²⁸ Carden’in “yeterli kararlılık ve ciddiyetten uzak” saldırıları ağır eleştirilere maruz kalmış, üstüne aldığı “stressin ağırlığını çekemeyen” Amiral Car- den 16 Mart 1915’te hastalığı bahane edilerek görevinden alınmıştır. Carden’den bo- şalan komutaya “saldırgan” Amiral Robeck getirilmiştir.²⁹

Boğazı geçmek için büyük çaplı saldırı Amiral Robeck’in komutasında 18 Mart 1915’te yapılmıştır. O güne kadar “en güçlü savaş makineleri” olan İngiliz-Fransız donanması Çanakkale boğazını bombalayarak,³⁰ “hatlar olarak bilinen paralel” pozis- yonda Boğaz’da ilerlemiştir. Saat 11:15’te başlayan saldırı sonucu öğleye kadar tüm önemli Türk tabyaları susturulmuş, her şey yolunda giderken öğleden sonra saat iki- de Fransız zırhlısı Bouvet “dakikalar içerisinde” batırılmıştır. Diğer Fransız savaş gemileri, Gaulois ve Suffren, ağır yaralar almıştır. Böylece Çanakkale Boğazını geçmeye çalışan Fransız donanması servis dışı kalmıştır. Öğleden sonra saat 4.11 sularında İngiliz zırhlısı Inflexible mayına çarparak ağır yaralanmış, birkaç dakika sonra Ir- resistible aynı kaderi paylaşmıştır. Boğazı geçme denemesi İtilaf güçlerine üç savaş zırhlısının batmasına, bir modern ve iki eski savaş zırhlısının ciddi yara almasına yol açmıştır. Karadan atılan toplara ve denize döşenen mayınlara yenilen İtilaf donanma- sı boğazı geçememiş, saldırı sırasında İngilizlerin Irresistable ve Ocean zırhlıları ile Fransızların Bouvet zırhlısı batmış, Inflexible, Gaulois³¹ ve Queen Elizabeth gemileri hasar görmüştür. Africa zırhlısının da batırıldığı ve Amiral Charnier zırhlısının ise karaya oturduğu iddia edilmiştir. İtilaf güçlerinin kayıpları “son sistem üç zırhlıya, büyük küçük yüz top ve 2.500 cana mal olmuştur.” İtilaf güçlerinin büyük kayıplarına karşılık Türk tarafının kayıpları, bir yabancı yaklaşıma göre, sadece “birkaç top ve birkaç mayın”³² olmayıp, 3 zabit ve 24 nefer şehit, 2 zabit ve 68 nefer yaralı şeklinde gerçekleşmiştir.³³

29 Erickson, “One More Push: Forcing the Dardanelles in March 1915,” s. 161.

30 Svetozar Tonjoroff, “Russia’s Struggle for an Outlet,” North American Review, 201 (January/Juna 1915), s. 530.

31 H. Charles Woods, “The Dardanelles Compaign,” Journal of Royal Geographic Society, 2:4, 1915, s.

139-153. Yazara göre Türk topçularının gücü, denizde mayınlamanın katkıları ile Boğazı geçilmez hale getirmiş, önceden boğazın geçilebileceğine inanan birçoklarını hayal kırıklığına uğratmıştır.

32 Erickson, “One More Push: Forcing the Dardanelles in March 1915,” s. 161-162; Çulcu, İkdâm Gazetesi’nde Çanakkle Cephesi, s. 155-177.

(27)

10

İtilaf donanmalarının Boğazı geçmek isterken ağır kayıplar vermesi üzerine ko- muta kademesinde çatlaklıklar doğmuştur. Churchill’in baskı ve isteklerine rağmen donanma komutanı Amiral Robeck denizden tekrar saldırıyı reddetmiş, karadan destek almadıkça denizden saldırmanın faydasız olduğunu belirtmiştir. Deniz yenilgisine rağmen İtilaf güçleri Çanakkale cephesindeki iyimserliklerini kaybetmeyerek bir süre sonra deniz planına son vermiş, Gelibolu’nun karadan işgali düşünülmüş, bu amaçla İngiliz, Fransız, Avustralyalı, Yeni Zelandalı ve diğer kaynaklardan oluşan kara birlik- leri, Churchill’in arkadaşı Sir Ian Hamilton komutasında olarak, Gelibolu’ya çıkarma yapılmasına karar verilmiştir. 25 Nisan’da başlayan kara çıkarması, hâkim tepelikler- de konuşlanan Türk birliklerinin başarılı karşı koyması ile durdurulmuş, İtilaf güçle- ri “dar bir sahil üzerinde çakılı” kalmıştır. Türk kuvvetlerinin başarılı karşı koyması neticesinde düşman kuvvetlerinin bir kısmı esir, bir kısmı ise gemilerine kadar ko- valanmıştır. Bir kısım düşman ise “beyaz bayrak” çekerek esir olacağını belirtmiş, ancak kendilerini almaya giden Türk askerine karşı ani saldırı düzenleyerek büyük kayıplar verdirmişlerdir. İtilaf kuvvetlerinin bu tür “hâinâne hilesi şâyân-ı te’essüf”

doğurmuştur.³⁴ Kötü durumun aşılması için Lord Churchill yeni kuvvetler gönderil- mesini istemiştir.

İngiliz The Mornign Post gazetesi Churchill’in izlediği yolu eleştirerek, “Deniz Bakanı, uzmanların düşüncelerini hiçe saymaktadır…. Lord Fisher’in fikirlerini uy- gulamamaktadır… Gerçek, Wiston Churchill ülkeye bir tehdittir” diyerek Çanak- kale savaşlarının İtilaf güçleri ve Churchill için büyük bir sorun yarattığını ortaya koymuştur. İngiliz siyasetçileri Çanakkale savaşlarını “Churchill’in bencilliği, savaş çığırtkanlığı yapan mantığı, bir stratejist olarak tehlikeli amatörlüğü ve kendini beğenmişliğinin”³⁵ başlattığını dillendirmiştir. Churchill’in Çanakkale kararına ilk önemli tepki donanma yönetim kurulunda yer alan ve kendisinden sonra en önemli kişi olarak görülen Birinci Deniz Lordu Fisher’den gelmiştir. Lord Fisher’in çekincele- ri Gelibolu’ya Kuzey Denizinden kaydırılacak güçlerin buradaki cepheyi zayıflatması korkusundan kaynaklanmaktaydı. Ona göre Gelibolu cephesi Kuzey Denizi cephesi ile karşılaştırılamayacak kadar önemsizdi.³⁶ Çanakkale cephesi planları söz konusu oluncaya kadar her zaman uyum içinde çalışan Fisher, itirazlarına rağmen Churchill ile bir süre daha uyum içerisinde çalışmaya devam etmiştir. Çanakkale savaşlarının tüm planları İngiliz Amiralliğinde bulunan ve aralarında Lord Fisher’in de yer aldığı savaş kurulu tarafından yapılmış ve eyleme dönüştürülmüştür.³⁷

34 Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I, Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2005, s.

87-90.

35 Paul Addison, Churchill: The Unexpected Hero, Oxford: Oxford University Press, 2005, s. 78-79.

36 Dawson, “The Cabinet Minister and Administration Winston S. Churchill at the Admiralty, 1911- 1915,” s. 354. Fisher Churchill’in Gelibolu çıkarması kararından hiçbir şeyin döndürmeyeceğini bildi- ği için görevinden istifasını istemiştir.

37 Dawson, “The Cabinet Minister and Administration Winston S. Churchill at the Admiralty, 1911- 1915,” s. 341-349. Dawson’a göre iddia edildiği gibi Churchill emrinde bulunan amirallere kendi inan- dıklarının aksine bir eylem planını zorla kabul ettirmek gibi bir davranış içerisinde yer almamıştır.

(28)

100. Yıl

Çanakkale savaşlarında İtilaf güçlerine yardımcı olmak üzere, belki “iki bin yıl- dan beri” ilk defa, bir Yahudi birliği oluşturulmuştur. İngiliz Kuvvetler Komutanı Ge- neral Maxwell Yahudilerden oluşan ve sayısı yaklaşık 500 olan bir Katırcılar birliği meydana getirmiş, başına Albay Patterson verilmiştir. Birlikte subaylar için 20 binek atı ve 750 yük katırı bulunmaktaydı. Albay Patterson’a yardımcı olmak üzere beş İngi- liz ve sekiz Yahudi subayı yanında İskenderiye Büyük Hahamı da görevlendirilmiştir.

Birlikteki askerler Türklerin “sonuçsuz” Kanal harekâtı sırasında geride bıraktıkları

“mükemmel” silahlar ile donatılmıştır.³⁸

Çanakkale cephesinde batan savaş gemileri, denizaltılarının batırdığı yolcu ve levazım gemileri, karada yüz yüze çatışmalar, top mermileri, tüfek kurşunları her kesimden on binlerce askerin hayatına mal olmuştur. İtilaf denizaltıları—AE2, E11, E14 ve E15—Marmara Denizi’ne geçmeyi başararak burada Türk destek gemilerine, ulaşımına, asker ve malzeme sevkiyatına ciddi zararlar vermiştir. Düşmanın deniz altılarından E15 Çanakkale akıntısına dayanamayarak kıyıya çıkınca, Türk topları ile etkisiz hale getirilirken, AE2 denizaltısı Türk savaş gemisi Sultanhisar’ın torpidoları ile batırılmıştır. Her iki denizaltının mürettebatı esir edilmiştir.³⁹ Savaşta Alman deniz altıları da İtilaf kuvvetlerine karşı başarılı savaşlar vermiştir. Alman denizaltıları İtilaf güçlerinin Majestic ve Triumph savaş gemilerini batırmıştır.⁴⁰ Osmanlı Donan- masında görev alan Muavenet-i Milliye torpido botu İngiliz Kraliyet Donanmasına ait Goliath zırhlısını batırmıştır.⁴¹ Ancak, İtilaf denizaltılarının Marmara’da İstanbul yakınlarına kadar giderek yolcu gemilerine zarar vermesinin halkın galeyana gelme- sine ve “düşman tebaasına” karşı “tedâbîr-i şedîde-i tazyîkıyye ittihâzına mecburiyet hâsıl” olacağı Osmanlı Hükümetince Amerikan elçiliği aracılığı ile İtilaf kuvvetlerine bildirilmiştir.⁴²

Çanakkale savaşlarının askerî kayıpları hakkında oldukça farklı rakamlar veril- miştir. Liman von Sanders’e göre Türk tarafı 66.000 şehit ve 152.000 yaralı vermiştir.

Tevfik Bıyıklıoğluna göre Türkler 700.000 askeri Çanakkale savaşlarında savaştırmış, bunlardan 190.000’i şehit düşmüş, 70.000’i ise hastalanmıştır. Düşman tarafının ka- yıpları ise “İngilizler 469.000 kişiyi savaşa sürmüşler ve 119.700 ölü ve yaralı ver- mişlerdir. Fransızların Çanakkale’de savaştırdığı 80.000 kişinin 26.800 ölmüş veya

Ancak Churchill Osmanlı üzerine “yeri ve zamanı geldiğinde” saldırılması gerektiği konusunda onları teşvik etmiştir.

38 Patterson, With the Zionists in Gallipoli, s. 32-51.

39 http://www.anzacsite.gov.au/5environment/submarines/ae2.html, erişim tarihi 23.02.2015.

40 Patterson, With the Zionists in Gallipoli, s. 161-165.

41 Ersan Baş, Nurcan Bal, Muavenet-i Milliye ve Goliath’ın Batırılışı, İstanbul: Piri Reis Araştırma Mer- kezi, 2006, s. 74; Aziz Kaylan, Çanakkale İçinde Vurdular Beni, İstanbul: Tercüman, 1976, s. 107.

Kaylan’a göre torpillenerek batırılan Goliath zırhlısından 500 kadar insan boğulmuştur.

42 Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I, Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2005, s.

116.