cografyahocasi.com
TÜRKİYE’DE İÇ KUVVETLER
NELER ÖĞRENECEKSİNİZ
Bu bölümde Türkiye'nin şekillenmesinde etkili olan epirojenez, orojenez, deprem ve volkanizmanın rolünü ve iç kuvvetler sonucu yaşanan olayları öğreneceksiniz.
Kazanım: 10.1.5. Türkiye’deki yer
şekillerinin oluşum sürecine iç
kuvvetlerin etkisini açıklar.
Türkiye'nin bulunduğu alan; farklı jeolojik zamanlarda epirojenez, orojenez, deprem ve volkanizmanın etkisiyle şekillenmiştir. Ülkemiz, özellikle III. Jeolojik Zaman'dan sonra dikey ve yatay yönde meydana gelen yer kabuğu hareketlerinden etkilenmiştir. Bu hareketler sonucu günümüzdeki dağ kuşakları, çöküntü alanları ve kırık hatları oluşmuştur. Bu kırıklardan çıkan lavlar ve diğer volkanizma faaliyetleriyle de volkanik alanlar meydana gelmiştir.
TÜRKİYE’DE EPİROJENEZ
Türkiye'nin bulunduğu yer kabuğu tabakası;
hareket hâlindeki magmanın etkisiyle alçalma,
yükselme ve kırılmaya uğramıştır.
Türkiye arazisi, Senozoik’in Tersiyer Dönemi’nde Alp-Himalaya kıvrımlarının etkisiyle yükselmiştir. Bu dönemde Gondwana ve Laurasia levhalarının birbirine yaklaşması sonucunda Anadolu karasında yükselme gerçekleşmiştir.
Tersiyer’de Türkiye arazisi büyük ölçüde kara hâline gelmiş ve dış kuvvetler tarafından aşındırılmıştır. Tersiyer’in sonlarına doğru yer yer peneplen hâline gelen Türkiye arazisi hafiflediği için yükselmiştir. Türkiye arazisinin sahip olduğu ortalama yükseltinin 1000 metreden fazla olması ve platoların geniş yer kaplaması bu durumun kanıtıdır.
III. Jeolojik Zaman'da Türkiye ve yakın çevresinin tahminî görünümü
Türkiye’de epirojenik hareketler her yerde aynı şekilde meydana gelmemiştir. Anadolu Yarımadası yükselirken Karadeniz ve Akdeniz çökmektedir. Çukurova ve Ergene Ovası'nda biriken kalın tortul tabakalar bu ovaların çöküntüye uğradığını göstermektedir. Ege Denizi, İstanbul ve Çanakkale boğazlarının oluşmasında da epirojenik hareketler etkili olmuştur. Türkiye, günümüzdeki görünümünü III. Jeolojik Zaman'da almıştır.
Türkiye ve yakın çevresinin bulunduğu alanın bugünkü görünümü
Çukurova Ergene Ovası
Çukurova ve Ergene Ovası'nda binlerce yıldır biriken
tortul tabakalardan dolayı çökmeler gerçekleşmektedir.
TÜRKİYE’DE OROJENEZ (DAĞ OLUŞUMU)
Kıvrım dağların oluşumu
Kırık dağların oluşumu
Orojenik hareketlerden fazlasıyla etkilenen Türkiye, ilk olarak I. Jeolojik Zaman'da meydana gelen Hersiniyen ve Kaledoniyen kıvrımlarından etkilenmiştir. Bu dönemde oluşan kıvrımlı yapılar, dış kuvvetlerin etkisiyle aşınarak zamanla sertleşmiştir.
Sertleşmiş alanlara masif arazi adı verilir.
TR
Türkiye’nin önemli bir kısmı Tersiyer’de meydana gelen Alp-Himalaya
dağ oluşumundan etkilenmiştir.
Türkiye’nin bulunduğu kara parçasının oluşum aşamaları (Atalay İ., 2015)
Alp Orojenezi, Lavrasya ve Gondvana kıtalarının sıkıştırması sonucu Tetis Denizi'nde biriken tortulların su yüzeyine çıkmasıyla başlamıştır (Görsel). Bunun sonucunda Kuzey Anadolu Dağları ve Toroslar oluşmuş, Doğu Anadolu ise Arabistan Levhası'nın kuzeye hareket etmesiyle sıkışarak yükselmiştir. Sıkışıp yükselen bu alanda yer kabuğu parçalanmış ve yer yer çöküntü alanları meydana gelmiştir. Erzurum, Erzincan, Muş, Elazığ ve Pasinler bu çöküntü alanlarda oluşan ovalara örnek verilebilir.
Küre Dağları kıvrım dağlarımızdandır.
Toros Dağları kıvrım dağlarımızdandır.
Toros Dağları’nın yüksek kesimlerinde denizel fosillerin olması, bu dağların oluşumunda aşağıdakilerden hangisinin etkili olduğunun göstergesidir?
A) Kıvrım hareketleri sonucunda denizel tabakaların yükselmesi ve bir kısmının su üzerinde kalması
B) Akarsu ve buzul aşındırmaları sonucunda eski denizel tortulların yüzeye çıkması
C) Karstlaşma sürecinde çökme ve çözünme olaylarının etkisiyle denizel tortulların ortaya çıkması
D) Deniz seviyesindeki alçalmalar sonucunda deniz tabanının bir kısmının su üzerinde kalması
E) Deniz seviyesinin yükseldiği dönemlerde karaların bir kısmının deniz altında kalması ve tortulanma ortamı oluşması
2010 – YGS
Türkiye’nin bulunduğu kara parçasının oluşum aşamaları (Atalay İ., 2015)
Aynı süreçte sıkışan katmanların bir kısmı sert yapıda olduğundan kıvrılamamış, belirli hatlar boyunca kırılmıştır. Kırılma sonucu yer kabuğu, fay hatları boyunca bloklar hâlinde yükselmiş ya da çökmüştür. Batı Anadolu'da sert tabakaların kırılmasıyla kırık dağları, çöken alanlarda ise çöküntü ovaları oluşmuştur. Çöküntü alanlarına Gediz, Büyük ve Küçük Menderes ovaları;
yüksekte kalan kütlelere ise Bozdağlar ile Yunt ve Aydın dağları örnek verilebilir.
Bozdağlar kırık dağlarımızdandır.
TÜRKİYE’DE VOLKANİZMA
Günümüzde Türkiye sınırları içerisinde aktif volkana rastlanmamaktadır. II. Jeolojik Zaman'da ülkemizin bulunduğu alanda su altı volkanları görülmekteydi. Su altı volkanlarına ait kalıntılar, bugünkü Toroslar ve Kuzey Anadolu Dağları ile Doğu Anadolu’nun büyük bir kısmını kapsayan alanda yer almaktadır. Bu dağların zamanla aşınması sonucu ortaya çıkan derinlik kayaçları bunun bir göstergesidir.
Türkiye’deki volkanik alanların başlıcaları Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu ve Batı Anadolu’da yer almaktadır.
Kula Volkanları
Karadağ
Karacadağ
Hasan Dağı Melendiz
Erciyes
Karacadağ
Nemrut
Süphan
Tendürek Ağrı
Ağrı Dağı
Doğu Anadolu’daki başlıca volkanik dağlarımız Büyük Ağrı, Küçük Ağrı, Tendürek, Süphan ve Nemrut.
Nemrut Kaldera Gölü
İç Anadolu’da da volkanik araziler
geniş yer
kaplamaktadır.
Kuzeydoğu ve güneybatı
doğrultusunda uzanan Erciyes,
Hasandağı,
Melendiz, Karadağ ve Karacadağ İç
Anadolu’daki başlıca volkanik dağlardır.
Erciyes Dağı
Batı Anadolu’daki başlıca volkanik alanlar Kula çevresinde bulunmaktadır.
Aşağıdaki resimlerde dağ oluşum şekilleri gösterilmiştir. Aşağıda verilen dağ isimlerini resimlerin altlarına uygun olanları örnekteki gibi yazınız.
Aydın Dağları, Nemrut Dağı, Bozdağlar, Toros Dağları, Küre Dağları, Yunt Dağları, Karacadağ
Aydın Dağları Nemrut Dağı
Bozdağlar Toros Dağları
Küre Dağları
Yunt Dağları
Karacadağ
Türkiye’deki dağların oluşumunda kırılma, kıvrılma ve volkanizma olayları etkili olmuştur.
Buna göre, haritada işaretli dağlık alanların hangisinin oluşumunda diğerlerinden farklı bir etken rol oynamıştır?
A) I B) II C) III D) IV E) V
2013-LYS4
Türkiye’nin en ilginç volkan dağlarından biri olan Nemrut Dağı, Bitlis’in Tatvan ilçe merkezi yakınlarında bulunmaktadır. Van Gölü’nün hemen batısında bulunan bu dağ, aynı zamanda Van Gölü’nün oluşumu ve şekillenmesinde etkili olmuştur. Nemrut Dağı, III. jeolojik zamanda oluşmuş, kraterinin ise IV. jeolojik zamanda çökmesiyle geniş bir kaldera meydana gelmiştir. Bu çöküntünün içerisinde Türkiye’nin en büyük kaldera gölü olan Nemrut Gölü bulunmaktadır. Ancak Nemrut Dağı’nın asıl ünü bu fiziki özelliklerinden çok MÖ 69 - MS 72 yılları arasında Kommagene Krallığı döneminde yapılan tümülüs ve tanrı heykellerini üzerinde bulundurmasıdır.
Yukarıdaki parçada sözü edilen Nemrut volkanik dağıyla ilgili verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
A) Bitlis il sınırları içerisinde yer alması B) III. jeolojik zamanda oluşması
C) Üzerindeki Nemrut Gölü’nün Türkiye’nin en büyük kaldera gölü olması D) Van Gölü’nün oluşumu ve şekillenmesinde etkili olması
E) Üzerinde Kommagene Krallığı döneminde yapılan tümülüs ve heykellerin bulunması
2011-LYS4
Haritada numaralarla gösterilen yerlerdeki dağlarla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) V. yerdeki dağ sönmüş volkan dağıdır.
B) II. yerdeki dağın doruklarında buzullar vardır.
C) I. yerdeki dağların kuzey ve güney yamaçları bitki örtüsü bakımından farklıdır.
D) III. yerdeki dağlar kırılmayla oluşmuştur.
E) IV. yerdeki dağlarda karstik şekiller yaygındır.
2011-YGS
TÜRKİYE’DE DEPREMLER
Türkiye, Arabistan ve Afrika ile
Avrasya levhası arasında
sıkıştığından ülkemizde sıklıkla
depremler yaşanmaktadır.
Ülkemizde üç tane önemli fay hattı vardır. Bunlardan ilki, batıda Saroz Körfezi'nden başlayıp doğuda Van’a kadar uzanan Kuzey Anadolu Fay Hattı’dır (KAF). İkincisi, Hatay’dan Van’ın doğusuna kadar bir yay çizerek KAF ile birleşen Doğu Anadolu Fay Hattı’dır (DAF). Üçüncüsü ise ülkenin batısındaki çöküntü alanlarını kapsayan Batı Anadolu Fay Hattı’dır (BAF). Bunların dışında farklı bölgelerimizde de irili ufaklı fay hatları mevcuttur.
DAF KAF
BAF
Deprem alanlarının beş bölgeye ayrıldığı Türkiye'de fay hatlarına yaklaştıkça deprem riski artmakta, fay hatlarından uzaklaştıkça deprem riski azalmaktadır.
Türkiye'de Yaşanan Bazı Büyük Depremler
26 Aralık 1939: Erzincan (7,9) 1 Şubat 1944: Gerede (7,2)
30 Kasım 1983: Erzurum ve Kars (6,8) 17 Ağustos 1999: Gölcük (Kocaeli) (7,4) 23 Ekim 2011: Erciş (Van) (7,2)
24 Ocak 2020: Elazığ (6,8)
Gölcük'te meydana gelen deprem sonucu oluşan kırılma (temsilî)
Türkiye'nin bulunduğu alanda meydana gelen kırılmalar sonucu önemli depremler meydana gelmiştir.
Örneğin Erzincan'da meydana gelen depremde (1939) genişliği 4 metreyi bulan ve Erzincan'dan Amasya'ya kadar uzanan 300 km'lik bir yarık oluşmuştur.
Benzer şekilde Gölcük'te yaşanan depremde de (1999) güneydeki parça 4 metre batıya kaymıştır.
Erciş (Van) Depremi
Gölcük (Kocaeli) Depremi
Elazığ Depremi
Ülkemizde az da olsa karstik sahalarda (Antalya, Konya vb.) etki alanı dar olan çöküntü depremlerine rastlanırken aktif volkanik faaliyetler görülmediği için volkanik depremlere rastlanmaz.
Toroslar, Güneydoğu Toroslar, Küre Dağları, Kuzey Anadolu
Dağları, Canik Dağları Kazdağı, Madra Dağı, Yunt
Dağı, Bozdağlar, Aydın Dağları, Menteşeler, Nur Dağları
ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME
Çukurova ve Ergene Ovası'nda binlerce yıldır biriken tortul tabakalardan dolayı çökmeler gerçekleşmesi ……… olayına örnektir.
Cumhuriyet tarihimizin en büyük depremi, 27 Aralık 1939 tarihinde
……….. meydana gelen 7,9 şiddetindeki depremdir.
Erciyes, Hasan Dağı, Melendiz, Karadağ ve Karacadağ ………..
Bölgesi’nde yer alan başlıca volkanik dağlardır.
Dış kuvvetlerin etkisiyle aşınarak zamanla sertleşmiş alanlara ………..
arazi adı verilir.
Erciyes ve Ağrı dağlarının oluşumunda ………..……….. etkili olmuştur.volkanizma
masif
İç Anadolu
Erzincan’da
Epirojenez
BOŞLUK DOLDURMA
Ülkemizde en fazla etkili olan depremler karstik sahalarda görülen çöküntü depremleridir.
Türkiye, Arabistan ve Afrika ile Avrasya levhası arasında sıkıştığından ülkemizde sıklıkla depremler yaşanmaktadır.
Batı Anadolu’daki başlıca volkanik alanlar Kula çevresinde bulunmaktadır.
Aydın ve Yunt dağları kırık orojenezi ile oluşmuşlardır.
Türkiye’nin genç volkanlarından biri olan Kula volkanları, Toros dağları içerisinde yer alır.
DOĞRU-YANLIŞ
1) Aşağıdakilerden hangisi ülkemizde epirojenik hareketlerle yükselmenin olduğuna kanıt olamaz?
A) Yüksek ova ve platolara rastlanması
B) Çukurova ve Ergene Ovası’nın çökmesi C) Kıyı taraçalarının görülmesi
D) Yeraltı kaynaklarının çeşitlilik göstermesi
E) Akarsuların derin vadiler içerisinde akması
I. Canik II. Erciyes III. Ağrı IV. Ilgaz
2) Yukarıda verilen dağlardan hangilerinin oluşumunda volkanik faaliyetler etkili olmuştur?
A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV
3) Anadolu levhasını kuzey ve güney yönden sıkıştırarak ülkemiz yer şekillerinin bugünkü görünümünü kazanmasında etkili olan iki levha aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
A) Afrika levhası – Avustralya levhası B) Avrasya levhası – Filipin levhası
C) Karayip levhası – Kokos levhası
D) Arabistan levhası – Avrasya levhası E) Arabistan levhası – Afrika levhası
4) Harita üzerinde numaralandırılarak verilen yerlerin hangisinde kırılma ile oluşmuş dağlar yer almaktadır?
A) I B) II C) III D) IV E) V
5) Bu dağların bir çizgi boyunca sıralanmış olması aşağıdakilerden hangisiyle açıklanır?
A) Volkanik depremlerin bölgede sıkça görülmesi
B) Volkanik faaliyetlerin çizgisel bir fay hattı boyunca meydana gelmesi C) İç püskürük kayaçların bulunması
D) Van Gölü’nün volkanik faaliyetlere sınır oluşturması E) Doğu Anadolu’nun ortalama yükseltisinin fazla olması
Yandaki haritada Anadolu’nun doğusunda bulunan volkanik
dağlar gösterilmiştir.
KAYNAKLAR
MEB Coğrafya 10 Ders Kitabı, 2019
Yazarlar
Kenan TÜRKEZ Mutlu KARAKOÇ Nurullah BALŞEN
Tolga PEKTAŞ İsmail ÖZDOĞAN
GÜN Yayınları Coğrafya 10, 2019
Yazarlar
Mehmet BARANAYDIN Yusuf AYDIN
Gülten TEKBAŞ
