KORUMA SORUMLULUĞU: İNSANİ MÜDAHALEYİ MAKYAJLAMAK

(1)

Ümmühan Elçin ERTUĞRUL^*

ÖZET

Koruma Sorumluluğu, 2001 yılında, Müdahale ve Devlet Egemenl ğ Uluslararası Kom syon (ICISS) tarafından kabul ed lm şt r. Koruma sorumluluğuna göre, Devlet, soykırım, savaş suçu, nsanlığa karşı suç ve etn k tem zl kten halkını koruması konusunda başlıca sorumludur. Eğer b r devlet, bu sorumluluğunu yer ne get remez ya da get rmek stemezse, uluslararası toplum Güvenl k Konsey kanalıyla kolekt f kuvvet kullanımını da çeren tedb r alab lecekt r. Önleme , reaks yon ve yen den nşa sorumlulukları da koruma sorumluluğu kapsamına dah l ed lm şt r. Koruma sorumluluğu, gerçekte retor k dışında nsan müdahaleden farklı değ ld r. Koruma sorumluluğu le BM Andlaşmasındak 2/1 maddes nde düzenlenen, bütün devletler n egemen eş tl ğ ve 2/7 maddes nde düzenlenen müdahale etmeme lkeler göz ardı ed lm şt r.Y ne de, ne Koruma Sorumluluğu ne de İnsan Müdahale uluslararası hukuka uygun ve meşru değildir.

Anahtar Kel meler: Uluslararası Hukuk, Koruma Sorumluluğu, İnsan Müdahale , Güvenl k Konsey ,

RESPONSIBILITY TO PROTECT: A MAKE UP TO HUMANITARIAN INTERVENTION

ABSTRACT

Respons b l ty to Protect s accepted by Internat onal Comm ss on on Intervent on and State Sovere gnty (ICISS) n 2001. Respons b l ty to Act means that the State carr es the pr mary respons b l ty for the protect on of ts populat on from genoc de, war cr mes, cr mes aga nst human ty and ethn c cleas ng. However f a State s unw ll ng or unable to take ts respons b l ty, the nternat onal commun ty shall take measure, nclud ng the collect ve use, through the Secur ty Counc l. Furthermore, nternat onal soc ety should assume respons b l ty for prevent ng, react ng and rebu ld ng after human tar an emergency. In fact, Respons b l ty to Protect on does not d ﬀ er from human tar an ntervent on except for rhetor c. The not on of Respons b l ty to Protect k nd of by-passes the pr nc ple of the sovere gn equal ty of all states as enshr ned n Art cle 2/1 and the pr nc ple of non- nterference as enshr ned n Art cle 2/7 of UN Charter. Nonetheless ne ther Repons b l ty to Protect nor Human tar an Intervent on ab de by nternat onal law and thus leg t mate.

Keywords: Internat onal Law, Respons b l ty to Protect, Human tar an Intervent on, Secur ty Counc l,

* Yrd. Doç. Dr., Kırıkkale Ün vers tes , İİBF Fakültes , Uluslararası İl şk ler Bölümü, ueertugrul@hotma l.com

(2)

GİRİŞ

Koruma sorumluluğu, Kant’ın dünya vatandaşlığı f kr nden es nlen lerek, dünyanın bütün halklarının evrensel toplumun b r parçası olduğu ve uluslararası hakların nsanlığın evrensel haklarına dönüştüğünün kabulüyle ¹2001 yılında Kanada Hükümet n n öncülük ett ğ Müdahale ve Devlet Egemenl ğ Uluslararası Kom syonu (ICISS)² tarafından hazırlanan b r raporla gündeme gelm şt r. Kosova’da NATO’nun yetk lend rme olmaksızın müdahales ve Ruanda’da herhang b r şey yapmama end şes Kom syon üyeler n bu konuda şevklend rm şt r.³ Aralık 2001 tar hl N ha Raporunda ICISS, koruma sorumluluğu kavramı le devletler n ülkeler üzer ndek mutlak egemenl kler n , hükümetler n tamamen özerkl kler n reddetm ş, aks ne egemen olmanın haklar yanında sorumluluk da yükled ğ konusunda uluslararası b r uzlaşı aramıştır. B r devlet kend halkını koruma konusunda başarısız olmuşsa, müdahale olunmama konusunda egemen hakka sah p olmayacaktır.⁴ Ayrıca ICISS, B rleşm ş M lletler (BM) Genel Kuruluna koruma sorumluluğu yaklaşımının temel lkeler n n ben msenmes ve somutlaştırılmasını, Güvenl k Konsey ne da m üyeler n n vetoya başvurmaması ç n uzlaşma yolları aramalarını önermiştir. ⁵ Koruma Sorumluluğu, BM Genel Sekreter aracılığı le reform öner ler hazırlamakla görevl Yüksek H yerarş l Grup tarafından BM reform sürec ne dah l ed lm şt r. ⁶

2005 yılında BM reformu ç n yapılan BM Dünya Z rves nde l derler, koruma sorumluluğu lkes n tartışmışlardır. 2005 BM Z rves n n N ha Metn nde, her devlet n halkını soykırımdan, savaş suçlarından, etn k tem zl kten ve nsanlığa karşı suçlardan korumakla sorumlu olduğu, bu sorumluluğun, adı geçen suçları önlemey de çerd ğ , uluslararası toplumun

1 Terasa Chataway, “Towards Normat ve Consensus on Respons b l ty to Protect” Gr ﬀ th Law Rev ew, Vol 16, No1, 2007, p. 207

2 Müdahale ve Devlet Egemenl ğ Uluslararası Kom syonu (ICISS), farklı bölge, görüş ve perspekt ﬂ erden gelen 12 Kom syon üyes nde oluşturulmuştur. Eş başkanlıklarını, Gareth Evans ve Mohamed Sahnoun yapmıştır.

3 Serena K. Sharma, “Toward a Global Respons b l ty to Protect: Setbacks on the Path to Implementat on”, 16 Global Governance, 2010, s.125

4 Al c a L. Bannon, “The Respons b l ty to Protect : The UN World Summ t and the Quest on of Un lateral sm” The Yale Law Journal, Vol. 115, 2005-2006, s. 1162

5 Report of the Internat onal Comm ss on on Intervent on and State Sovere gnty, 2001, para.8.28, para 8.29

http://respons b l tytoprotect.org/ICISS%20Report.pdf, (Er ş m, 25.12.2015)

6 A.Füsun Arsava, “Egemenl k ve Koruma Sorumluluğu” Gaz Ün vers tes Hukuk Fakül- tes Derg s , C.XV, S.1, 2011, s.106

(3)

bu sorumluluğunu yer ne get r lmes nde devletlere yardım edeceği ve BM’n n de erken uyarı s stem kurarak destekleyeceği düzenlenmiştir. ⁷ Devletler n söz konusu suçlardan halklarını koruma konusunda uluslararası toplum da sorumludur ve BM Andlaşması VI. ve VII. bölümler uyarınca uygun d plomat k, nsan ve d ğer barışcıl yollarla halkları soykırımdan, savaş suçlarından, etn k tem zl kten ve nsanlığa karşı suçlardan korumaya BM aracılığı le yardımcı olacaktır. Bu bağlamda söz konusu suçlardan halkını korumada ulusal otor teler açıkça başarısız olurlarsa ya da yeters z kalırlarsa Güvenl k Konsey VII. bölüm çerçeves nde duruma göre lg l bölgesel örgütlerle şb rl ğ ç nde kolekt f hareket edecekt r. BM Andlaşması ve uluslararası hukuk lkeler ne göre Genel Kuruluna koruma sorumluluğunun gel şmes n n devamı ve s lahlı çatışmaların patlak vermes ve kr zlerden öncek durumlarda söz konusu suçlardan halkı koruma kapas tes oluşturmak için ht yaç duyulacaktır. ⁸

BM Güvenl k Konsey n n 1674 sayılı s lahlı çatışmada s v ller korumaya yönel k kararında, yukarıda bahsett ğ m z N ha B ld rgen n 138 ve 139. paragraﬂ arı tey t ed lm şt r.⁹ BM Genel Sekreter n n Sudan’a l şk n raporunda ve Güvenl k Konsey n n 1706 sayılı kararında söz konusu maddelere gönderme yapılmıştır.¹⁰ 2008’de BM Genel Sekreter Ban K - moon, koruma sorumluluğunun henüz pol t ka olmadığı fade etm şt r. ¹¹

Koruma sorumluluğu, esasen nsan müdahaleden farklı değ ld r. İnsan müdahaley kısaca; b r devlet n vatandaşlarını o devlet n uyguladığı gen ş çaplı nsan hakları hlaller nden korumak amacıyla kuvvet kullanılması ve kuvvet kullanılması tehd d olarak tanımlamak mümkündür. 2009 yılı Genel Kurul görüşmeler nde, Noam Chomsky, koruma sorumluluğunu “ nsan müdahalen n kuzen ” olarak adlandırmış ve Tuckyd des’ n “güçlüler, gücünün

7 A/60/L.1, 15 September 2005, para.138

http://respons b l tytoprotect.org/world%20summ t%20outcome%20doc%202005(1).pdf (Er ş m, 20.12.2015)

8 A/60/L.1, 15 September 2005, para.139

http://respons b l tytoprotect.org/world%20summ t%20outcome%20doc%202005(1).pdf, (Er ş m, 20.12.2015)

9 S/RES/1674, (2006), http://www.un.org/en/ga/search/v ew_doc.asp?symbol=S/RES/1674 (Er ş m, 20.12.2015)

10 S/RES/1706, (2006) , http://www.un.org/en/ga/search/v ew_doc.asp?symbol=S/RES/1706 (Er ş m, 20.12.2015)

11 Alex J. Bellamy and Cather ne Drummond, “The Respons b l ty to Protect n Southeast As a:

Between Non-Interference and Sovere gnty as Respons b l ty” The Pac f c Rev ew , Vol.24, No.2, May 2011, s.193-194

(4)

yett ğ n yapar, zayıﬂ ar se ney kabul etmes gerek yorsa onu kabul eder.”

özdey ş yle değerlend rm şt r.¹² Koruma sorumluluğu, nsan müdahaleden ayrı görülmem ş¹³ “ nsan müdahale” yer ne “koruma sorumluluğu” tab r n n yalnızca d le l şk n b r değ ş kl k olduğu savunulmuştur.¹⁴

İnsan müdahale, BM Andlaşmasının devletler n ç şler ne müdahale ve kuvvet kullanma yasaklarını hlal etmeler dolayısı le uluslararası hukuka aykırı görülmüş, meşru olmadığı yönüyle eleştirilmiştir. BM Andlaşması 2/4 maddes , “Bütün üyeler, uluslararası l şk ler nde gerek herhang b r devlet n toprak bütünlüğüne ya da s yasal bağımsızlığına karşı gerekse BM’n n amaçları le tel f ed lemeyecek herhang b r surette tehd de veya kuvvet kullanma tehd d ne ya da kuvvet kullanmaya başvurmaktan kaçınırlar.”

hükmü ile kuvvet kullanma yasaklanmış, yalnız Andlaşmanın 51. maddesinde düzenlenen meşru müdafaa halinde Güvenlik Konseyi duruma müdahale edinceye kadar ve VII. Bölüm çerçevesinde barışın tehdidi, bozulması ve saldırma ﬁ ili hallerinde de Güvenlik Konseyi kararı ile kuvvet kullanılmasına izin verilmiştir. Kuvvet kullanma ya da tehd d genel b r yasaktır ve st snaları yoruma açık olmayacak şek lde BM Andlaşmasında sayılmıştır. Bu st snalar arasında nsan müdahale ya da koruma sorumluluğu yoktur. BM Andlaşması Madde 2/7 “İşbu Andlaşmanın hiçbir hükmü, ne özü itibari ile bir devletin milli yetkisi içinde bulunan işlere, Birleşmiş Milletlerin karışmasına cevaz verir, ve ne de üyeleri, bu gibi işleri, işbu Andlaşma gereğince bir çözme tarzına bağlamaya icbar eder; bununla beraber VII. Bölümde derpiş edilen zorlama tedbirlerinin uygulanmasına bu prensip hiçbir suretle halel getirmez.” hükmünü get rm şt r. Bu madde, klas k egemenl k anlayışına göre, uluslararası hukukta devletler n ç ve dış sorunlarını y ne kend s n n çözme hakkına sah pl ğ n ve egemenl k alanının d ğer devletler hukuku sujeler ne kapalı olmasını fade etmekted r. Devletler n hukuk bakımdan eş tl ğ n n, haklarından tam egemen olarak yararlandığının, devletler n ülke bütünlüğüne ve s yas bağımsızlığına saygı göster ld ğ n n b r sonucu olarak yorumlanmıştır. Kelsen de, benzer şek lde madde 2/7’n n k farklı kural çerd ğ nden bahsetm şt r. B r , devlet n

12 Noam Chomsky, “The Respons b l ty to Protect”, UN General Assembly, New York C ty, July 23, 2009, http://www.un.org/ga/pres dent/63/ nteract ve/protect/noam.pdf ( Er ş m, 24.12.2015)

Sharma, a.g.m., s.132-133

13 Carlo Focarell , “The Respons b l ty to Protect Doctr ne and Human tar an Intervent on : Too Many Amb gu t es for a Work ng Doctr ne”, Journal of Conﬂ ct&Secur ty Law, Vol.13, No 2, 2008, s. 202

14 Rebecca J. Ham lton: “The Respons b l ty to Protect : From Document to Doctr ne - but what of Implemantat on” Harvard Human R ghts Journal, Vol. 19, 2006, s.292

(5)

özü t bar le m ll yetk s ne g ren şlere BM’n n müdahalesinin yasaklanması, diğeri se Andlaşma çerçeves nde üyeler n uzlaşmada serbest bırakmasıdır.

İlk kural, Örgüt’ün yetkisini sınırlandırıp, müdahales n yasaklamakta, k nc s se üye devletler n yükümlülükler n daraltmaktadır. ¹⁵ Madde’ye göre, müdahale ed lemeyecek konular, münhasıran m ll konular değ ld r. Madde metn nde “özü t bar le m ll konular” dan bahsed lmekted r. Uluslararası Adalet D vanı m ll yetk alanına g ren meseleler n zamanla değ şeb leceğ ne şaret etm şt r.¹⁶ Madde 2/7, b r konunun m ll yetk ç ne g r p g rmed ğ n tesb tte herhang b r organı yetk l kılmamıştır.¹⁷

BM Andlaşmasında, geleneksel Vestfaltyan algıda devlet egemenl ğ ne saygı açıkça vurgulasa da, aktüel devlet uygulaması geçen süreç ç nde egemenl ğ n sınırlarını zorlayacak şek lde nsan haklarına, özell kle son zamanlarda nsan güvenl ğe odaklanarak yavaş yavaş değ şm şt r.¹⁸ İnsan haklarının devletlerin milli yetkisi içinde olup olmadığı da tartışılmış, devlet n kend vatandaşlarına temel nsan haklarını reddedecek ve nsanlığın v cdanını sarsacak b ç mde davranışlarının devlet n ç yetk alanına g ren şlerden olmadığı ler sürülmüştür.¹⁹ Ayrıca, halkına karşı nsan haklarını ağır şek lde hlal eden devlet n, halk le olan başlangıç sözleşmes n hlal ett ğ ve meşru yet temel n kaybett ğ , kend ç nde meşru olmayan b r devlet n, uluslararası alanda da meşru olmadığı ve egemenl k dd asının olamayacağı dd a ed lm şt r.²⁰ İnsan hukuka aykırı davranıldığı zaman devlet n ç egemenl ğ üzer nde uluslararası kontrol uygulanması hak olarak görülmüştür. ²¹

15 Hans Kelsen, The Law of The Un ted Nat ons, The London Inst tute of World Aﬀ a rs, London,1964, s .770

16 1923 tar hl Fas ve Tunus le lg l Vatandaşlık Kararnameler hakkındak danışma görüşünde

17 BM Andlaşmasının hazırlanması aşamasında San Frans sko Konferansında “münhasır sala- h yet” yada “m ll yetk ” konusuna hang organın karar vereceğ gündeme gelm şt r. Yuna- n stan bu yetk n n Uluslararası Adalet D vanına ver lmes n önerm şt r. Ancak bu öner 17 lehte, 14 aleyhte oy almasına rağmen 2/3 çoğunluk sağlanamamış olduğundan redded lm şt r.

18 Gareth Evans, “ From Human tar an Intervent on to the Respons b l ty to Protect “, 24 W s- cons n Internat onal Law Journal, 2006-2007, s. 708-709

19 Funda Kesk n, Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanma:Savaş, Karışma ve B rleşm ş M lletler, Mülk yel ler B rl ğ Vakfı Yayınları, Ankara,1998, s.125

20 Fernando Teson, Human tar an İntervent on: An nqu ry nto Law and Moral ty, New York: Transnat onal,1988, s.15 Kom syonun öncülüğünü Kanada Dış şler Bakanı Lloyd Axworty yapmıştır. Ona, 2005 yılında Kanada’nın BM Da m Tems lc s Allan Rock yardım etm şt r.

21 Sean D.Murphy, Human tar an Intervent on: The Un ted Nat ons n an Evolv ng World Order, 21, Procedural Aspects of Internat onal Law Ser es, Un vers ty of Pennsylvan a, 1996, s.10

(6)

İnsani müdahalenin tanımında yer verilen «geniş çaplı insan hakları ihlalleri», koruma sorumluluğu tanımında «soykırım, insanlığa karşı suç, savaş suçları ve etnik temizlik» olarak tahd d şek lde sayılmıştır.

Koruma sorumluluğunda nsan hakkı hlaller yalnız soykırım, nsanlığa karşı suçlar, etn k tem zl k ve savaş suçları le sınırlıdır ve önceki nsan hakkı sözleşmeler nde bel rt len ekonom k haklar ve pol t k özgürlükler g b d ğer hakları kapsamaz. Bu nedenle, Irak’ta olduğu g b devletlere demokras get rmek temell müdahaleler ve teröre karşı savaş, koruma sorumluluğu olarak adlandırılamayacağı g b bunlardan uluslararası toplumun sorumluluğu da olmayacaktır.²² Evans, koruma sorumluluğunun doğal felaketler ç n de uygulanmasını ler sürmüştür. Burma’da olduğu g b doğal felaketlerde yönet m n nsan yardımın ülkeye g r ş ne z n vermemes ve bunda hmalkar davranılması bell yorumcular tarafından “ nsanlığa karşı suç” kapsamında tartışılmıştır.²³

Güvenl k Konsey , 27 Ocak 2006 -27 Ocak 2016 tar hler arasında, Burund ve Demokrat k Kongo Cumhur yet arasındak Büyük Göller Bölges yle lg l olarak 1653²⁴, S v ller n Korunması le lg l 1674²⁵, 1907²⁶, S v ller n Korunması le lg l 1894²⁷, L bya le lg l 1970²⁸ ve 1973²⁹, F ld ş Sah l le lg l 1975³⁰, Güney Sudan le lg l 1996³¹, Yemen le lg l 2014³²,

22 Bannon, a.g.m., s. 1163

23 Sharma, a.g.m., s.129

24 S/RES/1653 (2006), http://www.un.org/en/ga/search/v ew_doc.asp?symbol=S/

RES/1653(2006) (Er ş m, 11.01.2016)

25 S/RES/1674, (2006), http://www.un.org/en/ga/search/v ew_doc.asp?symbol=S/

RES/1674(2006) (Er ş m, 11.01.2016)

RES/1907(2009) (Er ş m, 04.01.2016)

RES/1894(2009) (Er ş m, 04.01.2016)

RES/1970(2011) (Er ş m, 04.01.2016)

RES/1973(2011) (Er ş m, 04.01.2016)

RES/1975(2011) (Er ş m, 08.01.2016)

RES/1996(2011) (Er ş m, 08.01.2016)

RES/2014(2011) (Er ş m, 15.01.2016)

(7)

L bya le lg l 2016³³ ve 2040³⁴, Mal le lg l 2085³⁵, Somal le lg l 2093³⁶, L bya le lg l 2095³⁷, Mal le lg l 2100³⁸, Sudan ve Güney Sudan le lg l 2109³⁹, haf f s lahlarla lg l 2117⁴⁰, Orta Afr ka Cumhur yet le lg l 2121⁴¹,2127⁴², 2134⁴³, Sur ye le lg l 2139⁴⁴, Orta Afr ka Cumhur yet le lg l 2149⁴⁵, Soykırımın Önlenmes , Barış ve Güvenl ğ n Tehd d le lg l 2150⁴⁶, Güney Sudan le lg l 2155⁴⁷, Sur ye le lg l 2165⁴⁸, Terör st Saldırıların Neden Olduğu Uluslararası Barış ve Güvenl ğ n Tehd d le lg l 2170⁴⁹, Çatışmaların Önlenmes ve Uluslararası Barış ve Güvenl ğ n Tehd d

RES/2016(2011) (Er ş m, 15.01.2016)

34 S/RES/2040, (2012) , http://www.un.org/en/ga/search/v ew_doc.asp?symbol=S/

RES/2040(2012) (Er ş m,15.01.2016)

RES/2085(2012) (Er ş m,16.01.2016)

RES/2093(2013) (Er ş m,16.01.2016)

37 S/RES/2095,(2013) , http://www.un.org/en/ga/search/v ew_doc.asp?symbol=S/

RES/2095(2013) (Er ş m, 16.01.2016)

RES/2100(2013) (Er ş m,19.01.2016)

RES/2109(2013) (Er ş m,19.01.2016)

RES/2117(2013) (Er ş m,25.01.2016)

RES/2121(2013) (Er ş m,25.01.2016)

RES/2127(2013) (Er ş m,25.01.2016)

RES/2134(2014) (Er ş m,07.01.2016)

RES/2139(2014) (Er ş m,07.01.2016)

RES/2149(2014) (Er ş m,07.01.2016)

RES/2150(2014) (Er ş m,07.01.2016)

RES/2155(2014) (Er ş m,09.01.2016)

RES/2165(2014) (Er ş m,09.01.2016)

RES/2170(2014) (Er ş m,13.01.2016)

(8)

le lg l 2171⁵⁰, BM Barış Koruma Operasyonlarının Emn yet ve Uluslararası Barış ve Güvenl ğ n Korunması le lg l 2185⁵¹, Güney Sudan le lg l 2187⁵², Orta Afr ka Cumhur yet le lg l 2196⁵³, Güney Sudan le lg l 2206⁵⁴, Kongo Demokrat k Cumhur yet le lg l 2211⁵⁵, Orta Afr ka Cumhur yet le lg l 2217⁵⁶, Haf f S lahlar le lg l 2220⁵⁷, Güney Sudan le lg l 2223⁵⁸, Mal le lg l 2227⁵⁹, Sudan (Darfur) le lg l 2228⁶⁰, Güney Sudan le lg l 2241⁶¹, S v ller n Korunması le lg l 2250⁶², Güney Sudan le lg l 2252⁶³, Sur ye le lg l 2254⁶⁴ ve 2258⁶⁵, Orta Afr ka Cumhur yet le lg l 2262⁶⁶ toplam 43 kararında koruma sorumluluğuna yer verm şt r.

RES/2171(2014) (Er ş m,13.01.2016)

RES/2185(2014) (Er ş m,13.01.2016)

RES/2187(2014) (Er ş m,13.01.2016)

RES/2196(2015) (Er ş m,17.01.2016)

RES/2206(2015) (Er ş m,17.01.2016)

RES/2211(2015) (Er ş m,17.01.2016)

RES/2217(2015) (Er ş m,05.01.2016)

RES/2220(2015) (Er ş m,05.01.2016)

RES/2223(2015) (Er ş m,05.01.2016)

RES/2227(2015) (Er ş m,05.01.2016)

RES/2229(2015) (Er ş m,04.01.2016)

RES/2241(2015) (Er ş m,04.01.2016)

RES/2250(2015) (Er ş m,09.01.2016)

RES/2252(2015) (Er ş m,09.01.2016)

RES/2254(2015) (Er ş m,09.01.2016)

RES/2258(2015) (Er ş m,11.01.2016)

RES/2262(2016) (Er ş m,03.02.2016)

(9)

1.Koruma Sorumluluğunun Ögeler

Koruma Sorumluluğu kend ç nde üç sorumluluk barındırır. Bunlar;

- önley c sorumluluk - reaks yon sorumluluğu - yen den nşa sorumluluğudur.

İnsani müdahalen n önleme ya da yen den nşa şlevler olduğu çok tartışılmasa da, özell kle yen den nşaya uygulamada yer ver ld ğ görülür.

1.A. Önleme Sorumluluğu

Ölümcül çatışmaların önlenmesi BM Andlaşmasının temel amaçlarından biridir. Andlaşmanın girişinde gelecek nesilleri savaştan korumak hedeﬁ ne yer verilmiş ancak çatışmaların önlenmesi konusunda kolektivitenin uygulanması Andlaşmayı hazırlayanlar tarafından tasarlanmamıştır.⁶⁷ Önleyici sorumluluk ya da önleme görevi de, BM Andlaşmasının kuvvet kullanma yasağına dayandırılmış, koruma sorumluluğu ve önleme görev n n küresel barış ve güvenl ğ n korunmasında reakt f olmaktan çok pro-akt f yan ler ye etk l olmayı gerekt rd ğ ler sürülmüş ve bell pol t kalar ç n dayanak göster lm şt r.

68 2002 yılında ABD Ulusal Güvenl k Stratej s , haydut devletler ve terör stlerle lg l önleyici meşru müdafaa (prevent ve) hakkını kabul etm şt r. Potans yel saldırılar, tehl ke sayılmış ve potans yel zarar kabul ed lm şt r. Bu sebeple, haydut ya da terör st devletler herhang b r vuruş yapmadan lk müdahale hak olarak kabul ed lm şt r. Bu devlet saldırılarının yer ve zamanı bel rs z ya da h ç gerçekleşmeyecek olsa b le “yakın tehl ke” kabul ed lm şt r. ⁶⁹ ABD’n n Irak’a müdahales Bush Yönet m n n Ulusal Güvenl k Stratej s n n b r parçası

“doct ne of un lateral preempt on” olarak açıklanmış,⁷⁰ Başkan Yardımcısı D ck Cheney tarafından önley c savaşın örneği olarak fade ed lm şt r. ⁷¹ Meydana gelmes muhakkak olan, düşünme zamanı olmayan yakın ve ac l tehd t durumları ç n pre-empt ve (ön-alıcı) meşru müdafaa söz konusudur.

Ön-alıcı saldırı uluslararası hukukta meşru görüleb lm şt r. Ac l b r tehd d n

67 Alex J. Bellamy, “Conﬂ ct Prevent on and the Respons b l ty to Protect” 14 Global Gover- nance , 2008, s. 136

68 Anne-Mar e Slaughter& Lee Fe nste n “A Duty to Prevent” 83 Fore gn Aﬀ a rs, 2004, s.236- 237

69 Bellamy, Conﬂ ct Prevent on...s. 146

70 Slaughter& Fe nste n, a.g.m., s.236, 237

71 Bellamy, Conﬂ ct Prevent on....s.146

(10)

olmayıp, potans yel tehl ke durumları ç n yapılan saldırılar önley c meşru müdafaadır ve uluslararası hukuka aykırılığı muhakkaktır.

ABD’n n, k tle mha s lahı bulundurduğu ve teröre yardım ett ğ dolayısı le 2003 yılında Irak’ı şgal nden sonra, “önleme görev ” n n potans yel güvenl k felaketler ne özell kle nükleere karşı gen şlet lmes gündeme gelm ş, muhtemel terör hedeﬂ er üzer nde önley c vuruşlar ç n bu argüman tartışılmıştır.⁷² Uluslararası kurallarla yasaklanmasına rağmen bazı devletler n uranyum zeng nleşt rd kler , bunun b lg ve t car olarak alış- ver ş n yaptıkları, b rb r le şb rl ğ ç nde oldukları, bu şb rl ğ n n kend aralarında olduğu g b d ğerler ç n de tepk olarak nükleer kapas teler n gel şt rme üzer ne yoğunlaşmayı get rd ğ nden tehl kel bulunmuştur. Söz konusu rej mler, terör stlere ve b reylere teknoloj ve s lah sağlayab lecekt r.

Bu durum, k tle mha s lahı bulunduran devletler n kend vatandaşları ç n olduğu kadar o rej mlere yakın ülkeler ve potans yel düşmanları ç n de büyük tehl ke olacaktır. Bunun ç n küresel tepki gerekl d r. Bununla lg l önleme görev için;

- k tle mha s lahlarının varlığı,

- uluslararası toplumun, bell hükümetler n özell kle kuvvet n herhang b r kullanımını çeren tedb rler söz konusu olduğunda uluslararası toplum çağrısı,

- önleme görev küresel ve bölgesel örgütler aracılığı le kolekt f olarak uygulanma şartlarını taşımalıdır.⁷³

Nükleer zenginleştirmeyi baskılamak için daha iyi önleyici stratejiler konusundak coşku çokca hayran toplasa da, “.. mutlak güç, ... öncek davranış, ... bel rtt kler n yet.. “ ler olan söz konusu rej mlere karşı Güvenl k Konsey kararlarıyla asker gücün önley c olarak kullanılacak olması tehl ke s nyal vermekted r. ⁷⁴

BM nezd nde Çatışmaların Önlenmes ne l şk n raporda, BM Sekreterl ğ n n ve üye devletler n “çatışmayı önleme kültürü” nü besleme öner s sunulmuştur. Bu raporu müteak p s lahlı çatışmaları önlemeye l şk n 1366 sayılı Güvenl k Konsey kararında⁷⁵, Güvenl k Konsey n n çalışmalarında

72 Ham lton, a.g.m., s.292

73 Slaughter& Fe nste n, a.g.m.,236, 237

74 Evans,a.g.m., s. 719

75 S/RES/1366, (2001), http://www.un.org/en/ga/search/v ew_doc.asp?symbol=S/RES/1366

(11)

çatışmaları önlemen n merkez nde olması doğrulanmış, BM personel ç n çatışmaların önlenme eğ t mler ç n merkez b r fon yaratılması düşünülmüş, çatışmaları önlemek ç n “bütün uygun yolların kullanılması” öner lm şt r. ⁷⁶ Bölgesel örgütlerde de, şiddetli çatışmaların önlenmesi konusunda çaba sarf edilmiştir. Bunlar arasında 1993 yılında Afr ka B rl ğ Örgütünün Çatışmaları Önleme Mekan zması, Avrupa’da, Baltık’da, Kafkaslar’da ve Orta Asya’da Güvenl k ve İşb rl ğ Örgütü (OSCE) tarafından çeş tl tedb rler alınmıştır.

Avrupa B rl ğ kend çatışmayı önleme mekan zmalarına ek olarak Endonezya, Nepal ve F j de r sk altında gördüğü ülkelerde Çatışmaların Önlenmes Değerlend rme M syonu bulundurmuştur. Ancak, yen çatışmaların başarıyla önlenmes gerçekleşmem şt r. ⁷⁷

ICISS, Güvenl k Konsey n n l der rol oynamasını sted ğ ş ddetl çatışmaların önlenmes le lg l çok net olmayan önerilerde bulunmuştur.

Şiddetli çatışma nedenleri;

- güven , nsan hakları ve y yönet m le lg l olarak pol t k,

- ekonom k fırsatlar, zeng nl k ve eş ts zl k le lg l olarak ekonom k, - atfed leb l rl k ve hukuk kuralları le lg l olarak hukuk ,

- sektörel reform, yen den entegrasyon ve s lahsızlanma le lg l olarak asker

olarak sınıﬂ andırılmıştır. Bunlardan pol t k boyut, BM Genel Sekreter n n önley c d plomas s ne, ekonom k boyut poz t f ve negat f sebepler n kullanımına, hukuk boyut, arabuluculuk tedb rler ne, asker boyut se en sınırlı kapsamda önley c konuşlanmaya gönderme yapmaktadır.

B rleşm ş M lletler n çatışmayı önleme fonks yonu, Genel Sekreter n n önleme d plomas s , kr zler yönetme, BM şems yes altında sosyal, ekonom k, kültürel ve nsan örgütler n gel şt r lmes ad hoc b r moda olarak gel şm şt r.

Fakat, bunların h çb r çatışmaları önleme s stem ç nde entegre olmamıştır. ⁷⁸ Önleme sorumluluğu ile ilgili olarak, BM çerçevesi içinde «erken uyarı sistemi» düşünülmüştür. ICISS, önleme tedbirlerini merkezileştirme çabalarını, çek şme nedenler n engellemey , doğrudan önleme yeteneğ n

(Er ş m, 30.07.2015)

(12)

zeng nleşt rmey erken uyarı s stem leh ne görülmüştür. ⁷⁹ Soykırımın ya da d ğer katl amların şlend ğ zamanlarda eş zamanlı olarak bunu önleyecek ve uluslararası uzlaşmayı sağlayacak mekan zma yoktur. ⁸⁰

Ölümcül çatışmaları önleme konusunda çalışan Carneg e Kom syonu, çatışmaları altyapısal olarak önlemenin müdahale ya da yeniden inşanın yarı ﬁ yatından daha azına mal olduğunu tesb t etm şt r.⁸¹ 2005 yılında BM’n n Trust Fund for Prevent ve Act on 35 bağışçıdan 33 m lyar $ bağış almıştır.

BM barış operasyonlarının yıllık mal yet 5 m lyar $ c varındadır. Devletler n uluslararası barış ve güvenl k çalışmalarına katılmayı sted kler fakat çatışmaların önlenmes destekç ler n n henüz hükümetleri ikna edemed kler görülür. Anal stlere göre, çatışmaların yokluğu ve önleme f ller arası doğrudan bağlantıya d kkat çekmek zordur. ⁸²

Önleme sorumluluğu, iç çatışmaların doğrudan nedenleri ve bunu doğuran nedenler yanında halkı riske atan insan unsurlu diğer krizler için de geçerlidir. ⁸³

1.B. Reaks yon Sorumluluğu

Reaks yon sorumluluğu, nsanı zorlayan durumlara uygun tedb rlerle karşılık verme durumudur. Uygun tedb rler, yaptırım,uluslararası yargılama, uç durumlarda asker müdahale g b zorlayıcı tedb rler çereb l r. ⁸⁴

Reaks yon sorumluluğunda gerekl pol t k steğ harekete geç rme noktasında problem vardır. Bu, en uç zorlama reaks yon şekl asker gücün kullanımında olduğu g b yaptırım g b asker olmayan zorlama şek ller ya da zal mane suçları şleyen şüphel ler n uluslararası yargı organlarına gönder lmes nde de geçerl d r. Esasen, bu pol t k stek ht yacı zorlayıcı olmayan önley c f ller n kullanılmasında da vardır. Pol t k stek, duyarlılık, mal yet ya da zorluk g b etmenlere bağlı olab l r.⁸⁵

Reaks yon f ller nde bu küresel kolektif güvenlik sisteminin etkinliği alınan kararların hukukiliği kadar, meşru olduğuna l şk n müşterek algıya

80 Evans,a.g.m., s. 719

82 Bellamy, Conﬂ ct Prevent on...s. 142-143

83 Evans, a.g.m., s. 709

84 Evans, a.g.m., s. 709

85 Evans, a.g.m., s. 721

(13)

da bağlıdır. Haklı nedenler, hem hukuk hem de ahlak olmalıdır. Hukuk ya da ahlak olma noktasında zorlayıcı nsan müdahale en çok tartışılan konulardan olmuştur. ⁸⁶ Entelektüel gelenekte ve dünya d nler nde de sayılan bell unsurlar ICISS tarafından ayrıntısı le ncelenm ş ve lk görüşmelerden t baren bunların yaşatılmasına çaba göster lm şt r. ICISS kr terler , haklı neden varlığında, doğru amaç, son çare, oranlılık, olumlu gel şme beklent s ve doğru yetk lend rmed r.

ICISS, gen ş ölçekte hayat kaybı ve gen ş ölçekte etn k tem zl k durumlarında, c dd ve telaf s mkansız zararlar doğması ya da yakın zamanda meydana gelecek olmasını asker müdahale ç n haklı neden kabul etm şt r.

1.B.1. Doğru Amaç (R ght Intent on)

B r nc l amaç, nsan acıları durdurmak ya da önlemek olmalıdır.

Amer ka’nın Irak’ın şgal nedenler , Irak’ın k tle mha s lahı bulundurması, teröre yardım etmes ya da ülkeye demokras get r lmes g b göster lm ş olsa da, uluslararası kamuoyu le paylaşılmaktan kaçınılan sa k, Ortadoğu petroller n ele geç rme ve ABD’n n d ğer emperyal st güçler arasında üstünlüğünü devam ett rme steğ d r. Somal ’ye yapılan müdahale, Başkan S ad Barre’n n Soğuk Savaş Dönem nde SSCB le yakınlaşması neden yle duyulan end şeye bağlanmıştır. ABD Somal ’de asker ve stratej k çıkarları olmadığını fade etse de, beş büyük ABD şirketinin Somali’nin tamamında petrol ve doğal gaz arama yetkisine sahipliği uluslararası kamuoyunun gözünden kaçmamıştır. Kosova’ya NATO müdahales n n altında yatan sebeb n, m neral kaynaklarının kontrolünü sağlamak, geleceğ n enerj dağılım ağını yönetmek, Yugoslavya’nın rekabetç sosyal st ekonom k s stem n çökertmek olduğu ler sürülmüştür. ⁸⁷ L bya’ya NATO’nun müdahales nde, nsanlığa karşı suçlar nandırıcı şek lde kanıtlanmamıştır.⁸⁸ Burada da, petrol ve doğal gaz müdahalen n en öneml amaçlarındandır.

1.B.2. Son Çare(Last Resort)

Asker müdahale, asker olmayan bütün seçenekler denend kten sonra uygulanmalıdır. Asker müdahaleler son çare olmalıdır ve o ülkedek nsan

86 Evans, a.g.m., s. 710

87 Ertuğrul, “İnsan Müdahale(!)..s.665 , B. Stone, “The U.S.-NATO M l tary Intervent on n Kosovo”, Global Research, 2005

88 A. Füsun Arsava, “Uluslararası Hukuka Uygunluk ve Meşru yet Tartışmasında B r Örnek Olarak L bya Asker Operasyonu”, TAAD, S. 13, (N san 2013), s. 41

(14)

yaşamını tehd t etmemel d r. BM Andlaşmasına göre, ülke bütünlüğünü koruyan egemenl k hakkı varlığını sürdürmekted r. Ülkesel bütünlük uluslararası koruma le hlal ed lemez. Halkın korunması ç n mutlak gerekl değ lse rej m değ ş kl ğ ya da d ğer zorlayıcı z ns z tedb rler alınmamalıdır. ⁸⁹

1.B.3.Oranlılık (Proport onal Means)

Müdahale, nsan acıları durdurmak ya da önlemek ç n kaçınılmaz olmalıdır.Planlanan asker müdahalen n yoğunluğu asgar gerekl l ğe sah p olmalıdır. Irak’ta, ABD’n n akıllı bombaları, su ve kanal zasyon arıtma tes sler n ve elektr k üretme ün teler n vurmuştur. UNICEF, Irak’ ta her ay 5.000 çocuğun öldüğünü ve ülkedek çocukların %22’den fazlasının kron k olarak kötü beslend ğ n b ld rm şt r. Çocukların ölüm nedenler n n büyük çoğunluğunun, k rl su ve kanal zasyon kökenl kolera, t fo g b bütünüyle tedav ed leb l r hastalıklardan kaynaklandığı açıklanmıştır.⁹⁰ Kosova’da elç l k b naları bombalanmıştır.

1.B.4. Olumlu Gel şme Beklent s (Reasonable Prospects)

Başarı ht mal yoksa, asker müdahaleye devam ed lmemel d r. F l n sonuçları, hareket etmemen n sonuçlarından daha kötü olmamalıdır. ⁹¹ 1993 Somal müdahales yen lg yle sonuçlanmış, 1994 Ruanda’dak soykırım ç n tepk acınacak halde yeters z kalmış, 1995’de Srebren ka, 1999’da Kosova’dak durumları önlemek elem ver c surette başarısız olmuştur. ⁹² Müdahale sonrası o ülke vatandaşlarının düştüğü durum, müdahaley , k ucu kesk n bıçağın terc h n tel ğ ne büründürmüştür. Örneğ n, müdahale sonrasında, Irak merkez hükümet n n dare yeteneğ ve ülken n ekonom k lerlemes güven l r olmanın çok ger s nded r. C dd boyutlara varan şs zl k sorunu çözülemem şt r.Sağlık, eğ t m, koruma, tem z su ve d ğer zorunlu h zmetler konusunda lerleme kayded lmem şt r. ⁹³ Üç yılı aşkın süre içinde en az iki yüz bin kişi öldüğü, iki milyonun üzerinde kişi yerinden edildiği, Darfur›da barış koruma çabaları açıkça yetersiz kalmış, politik çözümler

89 Bannon, a.g.m., s. 1166

90 Naseer Arur , “Amer ka’nın Irak’a Karşı Savaşı:1990-2002”, Amer ka’nın Irak Savaşı, (Ed.) Antony Arnove, (Çev.) Taylan Doğan, Aram Yayıncılık,2003, s.67, Ümmühan Elç n Ertuğrul, „Irak Ortadoğu‘nun ‚Sarı Öküz‘ ü mü? Irak-Arap Baharı İlişkisi“, Uluslararası Üç Deniz Havzası Ülkeleri Ortak Yönetim Kültürü& Yeniden Yapılanma Sorunları Uluslararası Sempozyumu, İstanbul, 13-16 Ekim 2011, s.345

91 Evans, a.g.m., s. 710

92 Evans, a.g.m., s. 706

93 Ertuğrul, Irak Ortadoğu‘nun ‚Sarı Öküz‘ ü mü?..s.347

(15)

hatalar içinde debelenmiş, insani yardımlar sendelemiş, bütün çözümler çürümüştür. ⁹⁴ NATO, L bya müdahales nde, L bya’da s v ller havadan saldırıları vasıtasıyla korumuş, kara harekatı düzenlemem şt r. Bu sebeple, s v l ölümler artmış ve pek çok s v l yaşadıkları yerler terk ederek yer nden ed lm şt r.⁹⁵ L bya’da , NATO yetk ler n yetk ler n aşmış, hatta bu sebeple koruma sorumluluğu kapsamında Sur ye ç n Güvenl k Konsey nden karar çıkmamıştır.

1.B.5. Doğru Yetk lend rme (R ght Author ty)

Hukuk l k ve meşru yet ç n göster len Güvenl k Konsey kararları müdahale ç n yetk vermez. Güvenl k Konsey 1203 sayılı kararında⁹⁶, Kosova’da çözülmeyen durumun, bölgede barış ve güvenl ğe sürekl b r tehd t oluşturduğunu saptayarak Yugoslavya’nın NATO ve AGIT le 1199 sayılı kararın uygulamasını denetlemek üzere yaptığı anlaşmaları destekled ğ n bel rtm şt r.

Kararda, NATO ya da başka devletlere herhang b r yetk ver lmem şt r. Irak’ta, Güvenl k Konsey tarafından 678 sayılı karar ⁹⁷alınmadan önce İng l z ve ABD donanmaları zaten Körfez’de yerler n almışlardır.⁹⁸ Güvenlik Konseyi, 678 sayılı kararda kuvvet kullanma konusunda yetki vermemiş, kullanılan kuvveti tanımlamıştır. Karara, VII. Bölüm dayanak olarak gösterilmiştir. Kararların VII. Bölümün tamamına, 42. maddeye yahut 51. maddeye dayanabileceği olasılıkları ileri sürülmüştür. ⁹⁹ 688 sayılı kararda¹⁰⁰ açık b r b ç mde kuvvet kullanılmasına cevaz ver lmem ş, üye devletler ve nsan kuruluşlar “ nsan yardım çabalarına katılmaya davet ed lm ş” t r. L bya hükümet n n s v l halka karşı yaygın ve s stemat k saldırıları - nsanlığa karşı suç- sebeb yle BM üyes devletler BM Andlaşmasının VII. Bölümü çerçeves nde L bya’da saldırı tehd d altındak s v l nüfusun korunması ç n üye devletler gerekl bütün

94 Evans, a.g.m., s. 703

95 Ülkü Halatçı Ulusoy, “Uluslararası Hukuk Açısından L bya ve Sur ye Örneğ nde Koruma Sorumluluğu”, TAAD, S.14, Temmuz 2013, s. 281, 282,

96 S/RES/1203, 24 October 1998,

http://daccessdds.un.org/doc/UNDOC/GEN/N98/321/21/PDF/N9832121.pdf?OpenElement , (Er ş m, 20.10.2015)

97 S/RES/678, 29 November 1990, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/

NR0/575/28/IMG/NR057528.pdf?OpenElement, (Er ş m, 20.10.2015)

98 Berdal Aral, “Soğuk Savaş Sonrasında ‘S yasallaşan’ Uluslararası Hukuk ve Başlıca Mağdurları” Ankara Ün vers tes S yasal B lg ler Fakültes Derg s , LIII,1998, s. 44

99 Enver Bozkurt, B rleşm ş M lletler S stem nde Kuvvet Kullanımı ve Körfez Kr z Örne- ğ , Ankara, 1996, s.124

100 S/RES/688, 5 Apr l 1991, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/

NR0/596/24/IMG/NR059624.pdf?OpenElement, (Er ş m, 20.10.2015)

(16)

tedb rler alma konusunu düzenleyen 1973 sayılı kararda, NATO’ya l şk n açık b r yetk lend rme olmadığı g b , yetk lend rme zaman ya da amaç olarak herhang b r sınırlamaya tab tutulmamıştır.¹⁰¹ Karar’ın alınmasında, Güvenl k Konsey üyeler nden Rusya, H nd stan, Almanya, Brez lya ve Ç n çek mser kalmıştır.¹⁰² Uluslararası toplumun bütününü lg lend ren b r olayda, Güvenl k Konsey n n da m üyeler nden Rusya ve Ç n le uluslararası alanda önemler yadsınamayacak Almanya, H nd stan, Brez lya g b devletler n Karar’da çek mser kalmaları, koruma sorumluluğunun lk etapta hem hukuk l ğ n hem de meşru yet n düşündürmüştür.

Gerçekte, Güvenl k Konsey kararlarının ve f ller n n b r anlamı olmadığı doktr nde “yalancı-çoktaraﬂ ılık” olarak fade ed lm şt r. Buna göre, çoktaraﬂ ı s stem n kararlarını, g zlemeye gerek duymaksızın tektarafın alması söz konusudur. Batı’nın menfaat ne olan Güvenl k Konsey kararları, dünyaya uluslararası toplumun stekler ym ş g b yansıtılmıştır.¹⁰³.

ABD, Koruma Sorumluluğu açısından gerekl durumlarda BM Andlaşmasına göre, harekat uygulamasını da çerecek şek lde Güvenl k Konsey n n bütünüyle yetk vereb leceğ n bel rtm şt r. Ayrıca, BM Andlaşmasının uluslararası barışın c dd hlal n çeren çeş tl durumlarda harekatı desteklemek ç n Güvenl k Konsey üyeler ne yasal yükümlülük doğurduğu şek lde yorumlanamayacağını fade etm şt r. Sonuç olarak, ABD Hükümet , Güvenl k Konsey n n nsan müdahale ç n BM Andlaşmasına göre yetk lend rme yapab leceğ n ancak bunun b r yükümlülük olmadığını b ld rm şt r. D ğer b r dey şle, Güvenlik Konseyi hareket edip etmemekte mutlak serbesttir, bir olayda asker müdahale olab leceğ g b b r d ğer nde olmayab lecekt r. B reysel olarak devletler harekat ç n yetk lend r leb l rler fakat bu onlar ç n bağlayıcı değ ld r. Bu onlar ç n harekat hazırlığıdır ve bu durum N ha B rd rge’de yer almıştır. ¹⁰⁴

Koruma sorumluluğu temel nde günümüzü değerlend rd ğ m zde ve ler ye baktığımızda; Güvenl k Konsey ndek veto kurumunun asker müdahaley etk n şek lde bertaraf edeb leceğini görürüz. Örneğ n Çeçen stan’a asker f ller Rusya, S ncan Uygur Bölges ne yapılacak asker müdahaley Ç n veto edecekt r.¹⁰⁵ Rusya vetosu sebeb yle Sur ye’ye müdahale ed lemem şt r.

101 Halatçı Ulusoy, a.g.m., s. 279, 280, Arsava, Uluslararası Hukuka Uygunluk ..., s. 48

102 Halatçı Ulusoy,a.g.m., s. 279, 280

103 Charles Krauthammer, “The Un polar Moment” , Fore gn Aﬀ a rs 70, 1990/91, s.27

104 Focarell , a.g.m.,s. 204

105 Evans, a.g.m., s. 711

(17)

BM Güvenl k Konsey da m üyeler n n günümüzde sah p olduğu veto yetk s tartışılmıştır. Asker müdahale ve Güvenl k Konsey le lg l olarak Mayıs 2002 Güvenl k Konsey yıllık görüşmeler nde, koruma sorumluluğu le lg l olarak ABD, Güvenl k Konsey da m üyeler n n veto haklarının sınırlanmasını reddetm şt r. Rusya ve Ç n söz konusu kr terler n Güvenl k Konsey n saf dışı bırakab leceğ n ler sürmüşlerd r. İng ltere ve Fransa’da kr terler konusunda sıcak olmamışlardır.¹⁰⁶ Bell Afr ka devletler , Güvenl k Konsey kararı almanın temel olduğu ve Güvenl k Konsey kararlarının daha açık, üye sayısının daha fazla dolayısı le daha meşru olduğu kr terler kabul ederlerken ABD, Rusya ve Ç n farklı nedenlerle karşı olmuştur. ABD, söz konusu kr terler n hareket serbest s n sınırlayacağı yönüyle karşı olurken, Rusya ve Ç n Güvenl k Konsey n n tuzak olarak kullanılab leceğ yönüyle karşı olmuşlardır. Aralarında H nd stan’ın da bulunduğu bazı devletler de Rusya ve Ç n’ n görüşünü paylaşmışlardır.

ICISS bu ht maller göz önünde bulundurarak Güvenl k Konsey n tartışmıştır. Güvenl k Konsey atlandığında, müdahalede d kkate alınmadığında uluslararası düzen zarar görecekt r. Güvenl k Konsey beklen rken de nsanlık zarar görecekt r. ICISS, söz konusu durumlarda müdahalen n meşruluğu ç n nsan müdahale ç n sayılan kr terlere alternat f get rmem ş ya da aramamıştır.

ICISS yetk lend rme kaynağı olarak Güvenl k Konsey ne alternat f bulmaya gerek olmadığını fakat daha y çalışab leceğ n öngörmüştür. ICISS açık b r pol t k mesaj seçm şt r, eğer b reysel olarak b r devlet ya da ad hoc koal syonlar meşru yet n gerekl kr terler ne saygı göster rler ve katılırlarsa dünya kamu görüşü de bu doğrultuda olacaktır. Bu da, Güvenlik Konseyinin itibarını artıracaktır. ¹⁰⁷

ICISS koruma sorumluluğunda müdahale tartışmalarında üç kademeli bir sorumluluk önermiştir. Buna göre, her aşamada b lg sağlamada BM erken uyarı s stem öneml rol üstlenecekt r. B r nc l sorumluluk, ev sah b devlet nd r. İk nc l sorumluluk, dış ajanslarla ortaklık eden ç otor telere a tt r. Üçüncü düzey sorumluluğun se, b r nc ve k nc düzey sorumluların başarısız olması hal nde uluslararası örgütlere a t olacağı farz ed lm şt r.

Üçüncü düzey sorumlulukta ICISS, BM’n n komb ne çabaları doğrultusunda Güvenl k Konsey n tartışmıştır. Eğer Güvenl k Konsey k l tlen rse, müdahalec devletler ve BM Genel Sekreter BM Genel Kuruluna uzlaşma

106 Alex Bellamy, “ The Respons b l ty to Protect and the Problem of M l tary Intervent on”,Internat onal Aﬀ a rs, 84;4, 2008 , s. 625-626

107 Evans, a.g.m., s. 712, Ham lton, a.g.m., s.292

(18)

ç n başvuracaktır. Başarısız olunduğunda se bölgesel örgütler aracılığı le çalışılacaktır. ¹⁰⁸ Asker müdahale ç n Güvenl k Konsey kararına öncel k tanınmıştır. Güvenl k Konsey ya doğrudan ya da BM Andlaşması 99. maddes

109gereğ nce, BM Genel Sekreter n steğ üzer ne harekete geçeb lecekt r.

Yetk lend rme, mücbir durumda başarısız olursa, k durum söz konusu olacaktır. Bunlardan lk , BM Genel Kurulu “barış ç n b rl k” kararı¹¹⁰ usulü gereğ nce, üye tam sayısının 2/3 çoğunluğuyla müdahale kararı alab lecekt r.

İk nc alternat f se BM Andlaşmasının VII. Bölümü çerçeves nde Güvenl k Konsey bölgesel örgütler yetk lend recekt r. ¹¹¹

Sorumluluk kademes n n hang s n n uygulanacağına nasıl karar ver leceğ de tartışılmış, kr z n n tel ğ ne karar vermek ç n yargıçlardan ya da ünlü k ş lerden oluşacak b r panel kurulması destek bulmuş olmasına rağmen, Güvenlik Konseyinin beş daimi üyesi devlet bu ﬁ kri çok desteklemem şt r.

Sorumluluğun düzey müdahale ve yetki konusu ile ilgili olduğundan dolayı çok politize olduğu Darfur Kr z nde görülmüştür. ¹¹²

1.C. Yen den İnşa Sorumluluğu

Yen den nşa sorumluluğu, özell kle asker b r müdahaleden sonra y leşt rme, yen den yapma, uyumlaştırma/bozulan l şk y düzeltme, müdahale zararlarının devam etmes n durdurma ve önüne geçme sorumluluğudur. ¹¹³

108 Bellamy, “Conﬂ ct Prevent on ..s.152

109 Madde 99; Genel Sekreter, uluslararası barış ve güvenl ğ n korunmasını tehl keye düşüreb - leceğ n düşündüğü herhang b r konuyu Güvenl k Konsey ’n n d kkat ne sunar.

110 A/RES/377, 3 Nov. 1950, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/

NR0/059/75/IMG/NR005975.pdf?OpenElement, , (Er ş m, 20.11.2015)

BM Genel Kurulunun 3 Kasım 1950 tar h, 377 sayılı “Barış ç n B rl k” Kararında, Barışa karşı b r tehd t olması, barışın bozulması ya da b r saldırı eylem durumunda Güvenl k Konsey , da m üyeler arasında oyb rl ğ bulunmaması neden yle barışın ve uluslararası güvenl ğ n korunmasındak temel sorumluluğunu yer ne get rmezse, Genel Kurul, barış bozulmuş ya da b r saldırı eylem olmuşsa, barışı ve uluslararası güvenl ğ yen den sağlamak ç n, gerekt ğ nde s lahlı kuvvet kullanılması da kapsam ç ne g rmek üzere, alınacak toplu önlemler konusunda, üyelere gerekl öğütlemelerde bulunmak amacıyla sorunu gec kmeks z n nceleyecekt r. Eğer o sırada Genel Kurul toplantı ç nde bulunmuyorsa, o konudak stem zleyen 24 saat çer s nde, olağanüstü ve ved b ç mde toplanab l r. Böyle b r olağanüstü ved toplantı ya üyeler n n herhang 7 olumlu oyu le Güvenl k Konsey ’n n, ya da Örgüt üyeler n n çoğunluğunun stem üzer ne yapılır.

112 Bellamy, Conﬂ ct Prevent on...s.152

113 Evans, a.g.m., s. 709

(19)

Yen den nşa sorumluluğu, BM’n n Barış İnşa Kom syonunun yaratılması aracılığıyla Dünya Z rves nde kurumsallaştırılmaya çalışılmıştır. ¹¹⁴ Yen den nşa, özell kle koruma sorumluluğuna özgü g b göster lmeye çalışılsa da, nsan müdahale olarak savunulan örneklerde de görülür. Örneğ n, Somal müdahales nde, Başkan Bush’un Ulusal Güvenl k İşler Özel Yardımcısı R chard Hass, ulus yapmayı da çerecek şek lde Somal M syonu’nun gen şlet lmes n önerm şt r.¹¹⁵ B rleş k Devletler askerler , molozların ve yıkıntıların tem zlenmes , y leşt rme ve koruma çalışmalarına katılmışlar, 3500’ün üzer ndek k ş y Mogad şu pol s gücü olarak örgütlem şlerd r.¹¹⁶ Irak müdahales , ABD’n n kurmayı amaçladığı “yen dünya düzen ” n n b r parçası olmuştur. ¹¹⁷11 Eylül sonrasında, Başkan Yardımcısı R chard Cheney, Irak’tak rej m değ ş kl ğ n n bütün Ortadoğu ç n olumlu b r etk yaratacağını, ABD yardımıyla özgürleşen Irak’ın tekrar büyük b r m llet olab leceğ n , ABD’n n amacının ülkesel bütünlüğe, çoğulcu ve demokrat k hükümete, her etn k ve d n grubun nsan haklarının tanındığı ve korunduğu hukuk s stem ne sah p b r Irak yaratmak olduğunu fade etm şt r.¹¹⁸ L bya müdahales nde, NATO, muhal f gruplarla b rl kte hareket ederek ç çatışmanın tarafı olmuş ve s v ller n korunması kapsamında Kaddaf rej m n n yıkılmasında akt f rol almıştır. BM L bya Destek Kom syonu (UNSML) yardımıyla kurulan Ulusal Geç ş Konsey , L bya’da demokrat k b r yönet m kurmak maksadıyla yen b r anayasa hazırlanmış ve genel seç m yapılmıştır.¹¹⁹

Koruma sorumluluğuna karşı olan devletler, kabul ed leb l r sosyal yaşam düzey n , savaş sonrası pol t k kurumları yen den nşa ç n asker mal yetlere loj st k ve ekonom k mal yetler n de ekleneceğ düşünces nde olmuştur. ¹²⁰

115 R chard Haass, “M l tary Force: A User’s Gu de”Walter Clarke and Jeﬀ rey Herbst: “Somal a and the Future of Human tar an İntervent on” Fore gn Aﬀ a rs, s. 75, 72

116 Murphy, a.g.e., s.227

117 Körfez Savaşı’nda Irak birlikleri Kuveyt’ten çıkarılıp 27 Şubat’ta ateşkes ilan edildikten sonra, Irak halkının Saddam Hüseyin yönetimini devirmek amacıyla ayaklanmaya çağrılması olarak tanımlanabilir.

118 http://www.mtholyoke.edu/acad/ ntrel/bush/cheneyvfw.htm (Er ş m, 27.09.2015)

119 Ülkü Halatçı Ulusoy, s. 281, 282

(20)

2. Koruma Sorumluluğunun Hukuk Temeller 2.A. Uluslararası Andlaşmalar

Koruma sorumluluğu, soykırım, nsanlığa karşı suç, savaş suçları ve etn k tem zl k haller nde devletler n özü t bar le ç şler ne g ren meselelere müdahale yasağını ortadan kaldırmıştır. Bu açıdan uluslararası hukuka aykırı olmayacaksa da, kuvvet kullanma ve tehd d yasağı açısından test ed lecekt r.

1948 Soykırım Suçunun Önlenmes ve Cezalandırılması Sözleşmes ne göre devletler soykırım suçunu önlemekle yükümlü kılınsalar da, bu yükümlülük tamamlanmış değ ld r.İnsan Hakları Evrensel Beyannames ve 1966 Meden ve S yas ve Pol t k , Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmeler de uygulamada şaşalı retor k olarak kalmıştır. ¹²¹

2.B. Uluslararası Örf-Adet

Koruma sorumluluğunu uluslararası örf adet açısından değerlend rd ğ m zde, örf-adetin maddi ögesi olan müşterek ve yaygın olarak uygulandığını söylemek zor olur. Manev öges olan, hem n cel k hem de farklı gruplardak devletler n, söz konusu genel uygulamanın b r hukuk kuralı olduğuna l şk n nanç da yoktur.

Koruma sorumluluğu Japonya, Yen Zelanda Norveç, San Mar no, Fransa, Kanada, Avustralya ve L echtenste n tarafından uluslararası hukuk normu olduğu kabul ed lm şt r. Uganda, koruma sorumluluğunun daha detaylı şek lde düzenlenmes koşuluyla desteklem şt r. Ukrayna, açıkça Güvenlik Konseyi yetkisinde ve son çare olarak bu tür tedbirlerin alınmasını önermiştir.

Endonezya, bell ahlak gerekçelere rağmen s yaseten ve hukuken ler de tartışılması ht yacı le b r parça tereddütle onaylanmıştır. Tanzanya, Küba, İran, Sur ye, Venezuela, V etnam, Kolomb ya, Mısır, Cezay r, Pak stan se koruma sorumluluğu doktr n n n, herhang b r hukuk temelden yoksun, zayıf devletlere karşı güçlü devletler n leh ne olduğu ler sürmüştür. ABD, ahlak açıdan ve genel olarak söz konusu f ller ç n uluslararası toplumun sorumluluğu konusuna kuşkuyla yaklaşmıştır.Bunun lg l devlet n sorumluluğundan çok farklı olduğunu, BM Andlaşmasının 51. maddes ne göre uygun şartlarda preempt ve meşru müdafaya desteğ n y nelem şt r. ¹²²

Kanada, Avrupa B rl ğ üyes devletler, Avustralya, Yen Zelanda ve Japonya g b devletler Koruma Sorumluluğunun uygulanması ve dış

121 Evans, a.g.m., s. 705, 706

122 Focarell , a.g.m.,s. 203, 204

(21)

pol t kalarında bu sorumluluk le lg l şb rl ğ n yetler n göster r güçlü s nyaller verseler de, Çin, Hindistan Rusya gibi ülkelerin yaklaşımları koruma sorumluluğunun hukuk kuralı olduğuna ilişkin inanç olarak algılanmasına olanak vermez. ¹²³ Çoğu Hükümet, Koruma sorumluluğunu tek taraﬂ ı müdahaley meşrulaştırmak ç n Truva Atı olarak görmüştür.

Koruma sorumluluğunun destekç ler se, Güvenl k Konsey n n k l tlend ğ durumlarda uygun karar alma sürec hakkında ya da zorlayıcı asker müdahaley haklılaştıran durumlar hakkında açıkca b r yol göstermed ğ n ler sürmüşlerd r. ¹²⁴ 2008’de BM Genel Sekreter Ban K -moon “ koruma sorumluluğunun b r kavram olduğunu henüz pol t ka olmadığı kabul etm şt r.

125

Koruma sorumluluğunun, yen b r uluslararası hukuk normu, uluslararası örf-adet hukukunun yen b r kuralı olma ht mal n , N ha Met n’ n 138 ve 139. paragraﬂ arı, Güvenl k Konsey n n 1674 ve 1706 sayılı kararları nsanlık onurunu ve temel haklarını etk n şek lde koruyan uluslararası örf adet hukukunda yen b r kural ç n duyulan ht yaç konusunda yükselen küresel uzlaşmanın mantık sonucu olması yükseltse de, ¹²⁶ bu normların uluslararası toplum ç nde gen ş destek bulması gerekt ğ n ancak bunun sağlanmadığını yargısı bu ht mal ortan kaldırır.¹²⁷

SONUÇ

Koruma sorumluluğunu, bazı yazarlar 400’lü yıllardak Sa nt Aust n’ n

“haklı savaş (just war)” ın canlandırılmasından başka b r şey olmadığı yönüyle savunurlarken yetk olarak Güvenl k Konsey kanalıyla status quo’nun meşrulaştırdığı, müdahale le lg l temel problem olan “ yetk lend rme, pol t k dürtüler, operasyon kab l yet ...” g b kr terler n konu ed lmed ğ yönüyle eleşt r lm şt r. Koruma sorumluluğu, büyük güçler n neo-koloyal st eğ l mler n meşrulaştırmalarının yolu olarak görülmüştür.¹²⁸ Jean Br cmont, koruma sorumluluğunun yen sömürgec l ğ n uzantısı olduğunu ma etm şt r.

Ngug wa Th ong’o koruma sorumluluğunun darlığını eleşt rm şt r. ¹²⁹

123 Bellamy, Conﬂ ct Prevent on...s. 146-147, 151

124 Bellamy, The Respons b l ty to Protect.., s. 617

125 Bellamy and Drummond, a.g.m., s.193-194

126 Chataway,a.g.m., s. 210

129 Sharma, a.g.m., s.132-133

(22)

Koruma sorumluluğu doktr n müdahale konusunda güç ve yükümlülük arasında g der gel r. Uygulamada, büyük güç devletler için geniş takdir içermesinden dolayı öneml d r. Müdahalec devletler, menfaat ve çıkarlarına göre nasıl müdahale edecekler ne karar vereceklerd r. Güvenl k Konsey n n Körfez’de ABD tarafından, Yugoslavya’da se Batılı güçler tarafından kullanıldığı ve ç fte standart uyguladığı dünyanın d kkat nden kaçmamıştır.¹³⁰

Koruma sorumluluğunun pek çok b l nmeyen vardır. Koruma sorumluluğu çerçeves nde karar alma şlev n n ve önleme boyutunun parametreler n n netleşme ht yacı başlıcalarıdır. BM’n n koruma sorumluluğunu uygulayan ya da yalnızca terc h ed len tek uluslararası aktör olup olmadığı bell değ ld r. Tek taraﬂ ı müdahale de, söz konusu olabilecektir.

Müdahale konusunda BM’n n sorumluluğu açıkça fade ed lm şt r. Ancak, BM görev n yer ne get rmede başarısız olursa, tek taraﬂ ı ve bölgesel harekete gerek duyulacaktır. Halkı korumak ç n etk n BM f ller ç n b r altyapı yoktur.

B r nc s , BM’n n altyapısı hızlı ve kes n tepk ç n uygun değ ld r. Güvenl k Konsey da m üyeler n n vetosu etk n uluslararası tepk y baltalayab l r.

Bürokrat k engeller ve d plomat k görüşmeler olayları çözmek ve tepk vermek ç n zamanı tüketeb l r. Daha genel olarak, uluslararası zorlamanın herhang b r şekl uluslararası aktörler ç n genell kle zor tedb rlerden kaçınmayı cesaretlend ren d plomat k ve pol t k mal yete sah pt r. Darfur Kr z ndek uluslararası tepk bunu gösterm şt r. Sudan Hükümet le bağlantıları olan Ç n, yaptırım benzer zorlayıcı tedb rlere karşı olduğunu b ld rm şt r. İnsan haklarını hlal edenlere karşı herhang b r doğrudan hareket etmeye l şk n Güvenl k Konsey n n lk kararı, ş ddet n başladığından k yıl sonra 29 mart 2005 tar h ne kadar geçmem şt r. ¹³¹

2005 Dünya Z rve’s nde, koruma sorumluluğu kapsamındak soykırım ve d ğer f ller durdurma konusunda uzlaşılamamıştır. Esasen, ABD baskısından dolayı, soykırım, nsanlığa karşı suçlar, etn k tem zl k ve savaş suçlarında Güvenl k Konsey da m üyeler n n veto etmes n engelleme konusu öner den çıkarılmıştır. Bu durum, açık kıyımlarla karşı karşıya gel nd ğ nde kötü n yetl vetoya z n anlamındadır. Veto etken söz konusu ﬁ iller için ler de cesaret vereb lecekt r. BM’n n harekets z kaldığı durumlarda tek taraﬂ ı ya da bölgesel müdahaleye cevaz vereb lecekt r. ¹³²

130 Samuel P. Hunt ngton, “The Clash of C v l zat ons” Fore gn Aﬀ a rs, 1993, s. 22, Helmut FreudenschuB, “Between Un lateral sm and Collect ve Secur ty: Author zat ons of the Use of Force by the UN Secur ty Counc l” 5 European Journal of Internat onal Law (EJIL) ,1994, s. 528

131 Bannon,a.g.m., s. 1159-1160

132 Bannon, a.g.m., s. 1160-1161