.. ' "., ' '..., HM Alper'DURAN =::::::: = =- ::::.:::: '.:= .-_\ -~ HAZIRLAYAN .. ~

...

•,·

. \..

:-.. ^.:.· ..

. - . ^{·~ : .} . _ .... :. --

.. :/. :;! •; :::.;, ' ~: --~- ^>I

=:::::::··=·=-::::.::::'.:=·.

= ,, = ~ ~ ~- ~;.;~~: ~~: ~ ~-~<~ . -- ..

• , '

..

-ı ;:.--

.~

'")

.-_\ -~

HAZIRLAYAN

. •,

HM Alper'DURAN

.~

' .. -

. ^·'

' ' _\

' . ...,

~·

/

\ .

" ^.,

• ....:...!_ __ . _ -

.\,

''

.. ^~

,-.

(

\

\-

;

\

'

ı,

....

.

.

. ( . SİVAS VİLAYET KİTA.PLIGl J . "

• 1

.

· MUS,TAFA TAKI SEMPOZYUMU

HAZIRLAYANLAR ~·

·; HM Alper DlJRAN

J .• YAYIN NlİMARASI

·' .. ) ,09

ı ISBN

. :;: .~78-605:..~437::.86-⁷

ı ·

/ .. YAYIMCI ' : · .. ·

. Pikatron Medya Sertifika No: 33979

/' . ./·.

BASKI-CİLT _{. I} MorpaOfset Sertifika No: 29736

Y~YIN

Sivas Valiliği · \

;. özeı Kalem Müdürlüğü

,J 034622310 Ol SİVAS/Ağustos 2016

• i

'

. 1

\ -

,·

;,ı

,/

' ·

...

! ' .

r·

• '7'.

- ^---~ --·· .. ---·--·-·· ·---- ...

·----·-·-·--·--- ----.--·--- ---

.:.

. .r .- '

·.

-

İbrahim Yasak

Bilindiği gibi Mustafa Taki Efendi, memuriyeti, ilim

adamlığı, öğretmenliği, mutasavvıflığı ve yazarlığı yqnında

Büyük Millet Meclisi'nin birinci döneminde Sivas milletvekil-

liği de yapmış ülkemizin ve şehrimizin değerli bir şahsiyeti­

dir. Bu tebliğimizde Mustafa Taki'nin bugüne kadar üzerinde fazla inceleme ve araşbrma yapılmayan farklı bir yönüne ait yani meclis çalışmalarına yönelik bilgiler vermeye ^{çalışaca­}

ğım. Tebliğimizin konusu "Mustafa Taki'nin Meclis ^Ko~uş­

maları" dır. Ancak, bu konuya girmeden önce ^kısaca Birinci Meclis'in ^açılışı süreci ve ilk dönem milletvekili seçimlerine dair de ^kısaca bilgi vermek istiyorum.

Birinci Meclis'in Açılış Süreci ve Ülkenin Durumu

Bilindiği gibi Birinci Meclis, 23 Nisan 1920'de Anka- ra' da açılmıştır. Meclisin açıldığı 1920 yılı ve önceki yıllarda

gerek Osmanlı toprakları gerekse Avrupa kıtası başta olmak üzere dünyanın birçok yöresinin yoğun savaş sahnelerine şa­

hit olduğu dönemlerden brrisidir. Birinci Dünya Savaşı bütün

·,

.

• 87 - ~ ., .

•·

'

.

. ⁽

- .

Almanlarla müttefik olduğu Birinci Dünya Savaşı'ndan

yenik sayılarak çıkan Osmanlı Devleti, daha sonra imzaladığı

Mondros Mütarekesi sonrasında başta İstanbul olmak üzere Anadolu'nun birçok bölgesi istila edilmeye başlannuştır. Os-

manlı devleti içerisinde yaşayan azınlıklar çeşitli cemiyetler kurarak ayaklanmaya başlamışlardır. İstanbul Hükfrmeti et-

I•

kinliğini yitirmiş durumdadır. ^{' J}

İçeriden ve dışarıdan bu tür saldınlar karşısında kalan halk ise kendi ^yaşadığı bölgede bir araya gelerek yerel çapta teşkilatlan­

maya başlarruştır. Yurdun birçok yöresinde Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri adıyla çeşitli c:e.miyetler oluşturularak, herkes

bulunduğu bölgeyi savunmanın çabası içine ^girmiştir .

Bilindiği gibi 19 Mayıs 1919' da Mustafa Kemal'in Sam- sun' a ayak basmasının ardından Erzurum ve Sivas Kongreleri .

yapıldı. Vatanın savu,nması için kararlar alınmaya başlandı.

Özellikle Sivas Kongresi'nde ülkenin genelini kucaklayan ulusal çapta kararlar alındı. Bu çerçevede bağımsızlık ve is- tiklal hareketini yürütmek ve yönetmek üzere Mustafa Kemal Atatürk başkanlığında Heyet-i Temsiliye seçilmiş, Milli Müca- deleye öncülük ederek Anadolu' da idareyi fiilen ele almışb.r.

İstanbul' da ise Osmanlı Hükllmeti Mebusan Meclisi se- çimlerini 30 Eylül' de yapma kararı aldı ve son Mebusan Mec-

.;

.

··:.

• .88 o

..

.:

. .

• 1

lisi 12Ocak1920'de İstanbul' da toplandı.³³ Büyük çoğunluğu Milli Mücadele taraftarlarından oluşan meclis, Misak-ı Milli beyannamesini kabul etti..³⁴ 16 Mart 1920' de bir İngiliz askeri

birliği Meclis'i basarak, yakaladığı bazı mebusları tutuklandı

ve Malta Adası'na sürgüne gönderdi. Bunun üzerine Mebu- san Meclisi 18 Mart' ta çalışmalarına ara verdi ve 11 Nisan' da Sadrazam Damat Ferid Paşa'run önerisiyle Padişah VI. Meh- med tarafından Meclisi Mebusan feshedildi.

Kapablan Meclis'in yeniden açılması ve Milli Müca- dele'nin sürdürülmesi gerekiyordu. Mustafa Kemal, Millet Meclisi'nin İstanbul yerine Ankara' da toplanması gerektiğini hususunu Anadolu'nun çeşitli yerlerindeki kumandanlarla bizzat telgraf başına geçerek, müzakere etti. Bu görüşmelerin

sonucunda Heyet-i Temsiliye adına 19 Mart 1920' de Kolor- du Kumandanlıklarına, vilayetlere ve müstakil livalara hitap eden bir tamirrl yayınladı. Bu tamirrlde Ankara' da "olağanüs­

tü yetkilere sahip" bir meclisin toplanması için seçim yapıl­

ması istenerek, seçimin nasıl yapılacağını bildirdi. ³⁵

Bu tamim üzerine Malatya, Elazığ, Konya, Thıbwn ve Dersim gibi bazışehirlerdetereddütleryaşanınak1a birlikte 6 bölgeye aynlan66 seçim çevresinde iki dereceli usul ile her şehir nüfustına bakılmaksızın beşer kişiden oluşacak milletvekili için seçim yapıldı. 36

'

·.

33Ayşegül Demirden Y-uzgeç, Birinci Büyük Millet Meclisi'nin Yapısı Ve Faaliyetleri, .~

Y-uksek Llsans Tezi, İspartı 2006, 5:29 34 Türk Parlemento Tarihi 1. Cilt s: 30-32 35Tilık Parlemento Tarihi 1. Cilt, s: 26-'Il

36Ayşegül Demirden Yüzgeç, Birinci Büyük Millet Meclisi'nin Yapısı Ve Faaliyetleri,

Y-uksek Lisans Tezi, İspartı 2006, 5:34 ·

1 • •

.

-

• "89. -

. (

Büyük Millet Meclisi Birinci Dönem için Sivas'ta

yapılan Seçimi

Bu tamim gereğince Sivas il merkezinde ve ilçelerinde 29Mart1920'de beş mebusun belirlenmesi için seçim yapıldı.

Sivas' ta yapılan bu seçim için TB:tv1M arşivinde bulunan Sivas Milletvekili Mütevellizade Rasim Bey' e verilen mazba- tada37 oy dağılımı ile ilgili bilgiler verilmektedir.

Buna göre; İtilaf Devletleri tarafından Dersaadet'in yani İstanbul' un zorla işgal edilmesi ve Meclis-i Milli üyelerinin tu-

tuklanmaları nedeniyle görevlerini yerlerine getiremeyecek- leri ve meclisin dağtlmış olduğu belirtilmektedir. Bu duruma göre "salah.iyyet-i fevkaladeyi hfilz" yani olağanüstü yetkilere sahip bir Milli Meclisin Ankara' da toplanması gerektiği ve bu nedenle seçim yapıldığı belirtilmektedir. Yapılan iki dereceli seçimde Vilayet İdare Meclisi, Belediye Meclisi ve Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin üyelerinin katılııruyla Sivas Belediye Dairesi'nde 27 Mart günü toplarulnuş, İntihab-ı Meb'usan Ka- nunu'na göre gizli oyla seçim yapılmıştır. Ayrıca bu sonuçlar ilçelerde yapılan ve gelen mazbata telgraflarıyla birleştirile­

rek Sivas'ın milletvekili seçim sonuçları belirlenmiştir. Seçim

37"Dersaadet'in Düvel-i İ'tiliifiyye tarafından cebren işgfili ve Meclis-i Milli a'zasından bazılaruun tevki.fi hasebiyle üa-Yı vazifeye imkan göremeyen Meclis-i mezklı.r l:ıey'eti­

nin dağılmış olmasına mebni vaz'iyyet-i hazıraya göre salfilı.iyyet-i fevkaJadeyi l:ıfilz bir Meclis-i Milli'nin Ankara' da icti.mru l~ım gelmiş ve bu meclis a'zfilığµla Sivas merkez kazası müntahib-i saruleriyle Meclis-i Idare-i Vılayet ve Meclis-i Beledi ve Müdafaa-i Hukük Cem'iyyeli Hey' et- Merkeziyesinin iştirakiyle şehr-i hiilin yirmi yedinô Cuma- ertesi günü Ofilre-i Belediye' de bi1-ictiına İntihab-ı Meb'Qsdn Kanünu'na tevfikan re'y-i hafi usulüyle icra kılınan intihab neticesinde tahakkuk eden merkez-i vilayet arasıyla

mülhal<attan gelen mazbata-i telgırafiyye mücebince hfilz-i re'y olan zevatın ara-yı mev- cüdeleri lede't-ted.kik yüz doksan alb re'y ile Mütevelli-zade Rasim Bey ihraz-ı ekseriy- yet ederek a'zfilığı tahakkuk etmiş olmağla işbu mazbata tanzim kılındı, fi 29 Mart sene 336 " denilmektedir.

\ -

.

o .90. _.

..

·::,

1

,1

. ,

,.

sonuçları ise 29 Mart'ta Ankara'ya telgraf ile iletilmiş, ayrıca

seçilen yeni mebuslara mazbataları verilmiştir.

Yapılan seçime delege sıfatıyla, Vilayet İdare Meclisi, Be- lediye Meclisi ve Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti yöneticilerinden,

o Sivas Merkez' de 200,

o Gürün' de 57,

o Divriği' de 35,

o Kangal' da 32,

o Tenos'ta (Şarkışla-Altınyayla)154,

o Yenihan'da (Yıldızeli) 55,

o Hafik'te 67,

o Zara' da 48,

• Darende' de 44 ve

o Aziziye' de 76 olmak üzere toplaİn 768 kişi oy kullaruruşbr.

h

adaylarının aldıkları oylar ise şöyledir:

o Mahir Beyzade Emir Paşa 199 oy ile ilk sırada, o Mütevellizade Rasim Bey 196 oy ile ikinci sırada, o SelirnEfendizade Hoca Mustafa Bey 164 oy ile üçüncü sırada,

-

...

o 91.

,·

'

,-~

' \.

. .

'

· -.

( '

.ı

..

·.

;

o Mütevellizade Ziya Bey 105 oy ile dördüncü sırada,

o Sıgırcızade Hayri Efendi ise 104 oy ile beşinci sırada

Sivas Mebusu olarak seçilmişlerdir.

Sivas'ta 29 Mart 1920'de yapılan seçim ile Ankara'ya giden 5 vekilin yanı sıra, İstanbul' da Meclisi Mebusan' da görev yap<l!l ve meclisin dağılmasından sonra Ankara' ya Bi- rinci Meclis' e katılan üç kişi (Hüseyin Rauf Bey, Mustafa Vasıf

Bey, Bacanakzade Ziya Bey) ile birlikte toplam 8 milletvekili

Sivas'ı temsil etmiştir.³⁸ Mustafa Taki Efendi'nin de Sivas Me- busu olarak görev yaptığı Birinci Dönem Büyük Millet Mec- lisi veya kısaca Birinci Meclis, 23 Nisan 1920' de Ankara' da

topl~, yaklaşık üç buçuk yıllık bir çalışmanın ardından

1Nisan1923'te yeni seçim kararı alarak 15Nisan1923'te son oturumunu yapmıştır.

38"Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin 25. Dönemini Anış· TBMM 1. Dönem Albü.D\"

isimli 23Nisan1945 de yayınlanan albümdeki Sivas Mebuslanna ait bilgiler şöyledir.

Emir Paşa- Si~as: Mahir Beyin oğludur. Çiftçi ve Hukuk müntesibi. 52 yaşında. Büyük Millet Meclisi Idare memurluğunda vazife görmüştür.

Hayri Bey- Sivas: Sığııcızade. Erkanı harbiye yüzb~ısı. Temdidi mezuniyeti k;ıbul edilmediği takdirde isti.fasının kabulünü bildi.rı:n.i.ş olduğundan 20. X.1336 da müstafi addedilmiştir.

Mustaf.ı Taki Efendi-Sivas: Sivas'ta Memet Selim Efendinin oğludur. Muallim. 52 ya-

şında. istida encümeni riyasetinde bulun.muştur.

Rasim Bey- Sivas: Mütevellizade Ali Rıza Beyin oğludur. 37 yaşında. Muavez.enei Ma- liye encümeni kitabetinde ve Mazbata muharrirliğinde, Riyaset Divaru katipliğindP. ve Büyük Millet Meclisi İdare Memurluğunda bulunmuştur. V. Devre sonuna kadar mebus idi.

Ziyaettin Bey- Sivas: Mütevellizade Memet Beyin oğludur. mektebi Sanayi Müdürü.

50 yaşında. En so!l Layiha ve Posta telgraf encümenlerinde aza idi. VIl. devrede öldü, Ziya Bey-Sivas: Istanbul meclisinden gelmiştir. 21. VIl 1336 da istifa etmiştir.

Vasıf Bey-Sivas: Memet Efendinin oğludur. Mekait Erkanı harbiye miralayı. 42 y~da İstanbul Meclisinden gelmiştir. Malla mevku.Barındandı. Müdafai Milliye encümeninde Mazbata muharrirliği etmiştir. Şimdi hayatta değildir. . Hüseyin Rauf Bey- Sivas: Memet Muzaffer Beyin oğludur. Bahriye Miralayı. lstan- bul Meclisinden g~tir. Malta ınevkuflanndandır. Nafia vekaletinde, Büyük Millet Meclisi Reisliğinde, Iaa Vekilleri Heyeti Riyasetinde vazife görmüştür. Halen Londra Sefiridir.

. ^-

• 92.

.. ~_:.;~,,P. ;.;# ....

.r.,

~

.,,,

,.of' ' ·

___

. / :---·· .f.,t,

( _,;,:;,

__

1

i _ _,-,

l .:..,.;;

.

l :

~ ___ ,.,.":1-6_ ... _

;

. .

.. . ^,,,~

.:.. .

...

/?'

~·\.-

·-'"

.. ,

. ^"'' .. ^~;,,.,.:_

........

·--·-'" ... -·-'' ... ^\'\... ---·''·

. .... ....

~~ _{.:Z"J' -t••;.,,}

.... _{.... .}

-)..~

~~....ı,~.!;~~

:-:""°-?'":'~-.;t~

_:..~:'/· ~·-:...::.ı,,...ı.;.:,~~ -:~..:._~~ ..

. ~. • w,,,. w. ^{;,,u., ' d •} I ...u,

:...~ Ji-Ü~

~

-

-

_...,_e...;.

-;u J~ ı...;.•;<c

.- .

o 93.

·•·

\ .

'·

(

_, ' . (

1 1 -

Mnlıir Bey-

Yekfuı zlideEmir

Paşa Yalruz iki yüzdür 200 43

Yalnız elli yedidir 57 19 Yalruz otuz beştir 35 8

Yalruz otuz ikidir 32 10 Yalruz yüz elli

154 33 dörttilr

Yalnız elli beştir 55 5

Yalnız altmış

67 20

yedidir

Yalnız kırk

48 14

sekizdir

Yalnız kırk dörttilr 44 22

Yalnız yetmiş

76 25

albdır

Yalruz yedi yüz

768 199

altmış sekizdir

29 Mart336

Vali Kadı Defterdar Mektubi Vekili

Beledi Reisi _{Vekili Aza Aza} Aza

Müdaf.ıa-i Hukuk Heyet-i

Aza Aza Aza

Merkeziyyesi Reisi

. i

',

: ^\

/

Miitevelli- ^{::ıeımı cfeııaı- 0}Miitevelli-

Esami-i zlide Rnsi111 zlide Hnce

zltdeZiya Sıgırcı-zlide

Mustafa Hayri Efendi Merakiz

Bey r:r,.,,.1: ^Bey

52 47 19 39 Sivas

-

7 3 12 5 Divriği

10 - ^{2 10 Kangal}

33 33 33 22 Yenilıan

18 5 18 9 Hafik

15 18 14 - Zara

15 14 5 - Darende

21 1 - - Aziziye

25 24 2 -

196 164 105 104 YEKÜN

Maarif Ser- Ziraat

Milftü Aza Aza Aza Aza Müdütü Mlihendis Müdütü

Aza Aza Aza Aza Aza Aza Aza Aza

Aza Aza Aza Aza Aza Aza Aza Aza

t:.

•. 94.

...

' 1.

•I

' !'.

,•

,:.

. ..

:.

'

..

Mustafa Taki'nin Büyük Millet Meclisi Üyeliği

Tebliğimizin konusu olan Selim Efenclizade Hoca Mus- tafa Bey (Mustafa Taki Doğruyol) 164 oy alarak üçüncü sırada

Sivas Mebusu olarak Büyük Millet Meclisinde temsil hakkı kazanmıştır.

Seçim sonrası Mustafa Taki'nin mazbatasında aŞağıdaki

bilgiler yer almaktadır:

• Mebusun ismi: Mustafa Takı",

• Pederinin ismi: Muhammed Selim Efendi,

• Sanah (-),

o Meslek ve vazifesi: Tedris ve talim,

o Sinni (yaşı): 52,

• Daire-i İntihabiyesi (seçim bölgesi): Sivas Merkez San-

cağı, , .

o Kazandığı rey adedi (aldığı oy sayısı): 164,

o Ankara'ya Tarih-i muvasalah (Ankara'ya ulaştığı ta- rih): 23Nisan1920 (1336),

o Memleketi ve memleketindeki ayrınhlı adresi: Sivas, Efendi-zade Hacı Mustafa Takl Efendi

1 •

.

-

.J'

• 95 ~

"·

·, )

,.·

--· ··'

l ·-

(

:-:;.?~,,,, ~ -1 ,~,.~ - . . · ^..

i--.--~~-~+-~~~~~~~~...-~-:---r-~-r-;-~~:-t-~-1~~-t-""---ı

.. ^:; .

. -.

,. ..

-

f!.J.i•\J.lc.o~_,ı.a~p.~_,j,1.;.\l.l't•A...;.;,:!.1:-.,n..~.;J.J'f1"~/.,J.c..J~,;"*':-;.v.:..s~·.:.:..hA⁰~1.A-4-.>;~,.~ '• ·.

... . . . • . " . . . . • . . . . .. · -~~.,.,...,.,~<...V:."\•,;,J.J.i . .,L.A"'J-.1(.J.J,;JJ

..

.. _' ^{. .} .,

· -

İsmi l...ı ^s.,,,ı. Vmtui S'U>AI til\lltİJ'J'e'i ...,..ı...ı 1luilH Maolckdioddô iawos. M...,._

•ı..n.ı.ı. Motus.ılA.tra;

51,.., 2) 5n-u..Sdim

M...ıa Mııh.lınmod T('(fN'~ 52 Mam ,

.. ...

ru:ı Sdlm E/<ndl ^QJim S>naıg, 1336 HloMw;bb

ıı.ı:; Eh:ndi

Yüksek bir mahlyyet-i tarihiyyeyi haiz bulunan Büyük Millet Meclisi aza-yı muhte- remesinin tarihe kıymettar bir ber-güpn" olmak üzere sicillerinin feth ve tanzimine Meclis divan riyaseti karar vermiştir. Işbu cetvelin imlası ile hane-i mahsusuna imza .dahi vaz' olunarak mezkiir sicille esas olmak üzere başkit;ıbete i'tası merciidur

Türkiye Büyük Millet Meclisi arşivinde bulunan ve harf inkılabından sonra yeni harflerle yazılmış olan "Türki- ye Büyük Millet Meclisi Birinci Döneminde Sivas Milletvekili Mustafa Taki'nin kısa olumluğudur." başlıklı hal tercümesi formunda Mustafa Taki'ye ait bazı bilgiler daha bulwunak-

tadır:39 Bu formun son kısmında yer alan "Hayatının türlü de-

39 Adı Soyadı: H. Mustafa Taki Doğru yol

Babasuwı ve anasının adı: Selim-Saniye

Doğum yeri; Sivas

Doğum taıihi! 289 Öğrenimi; Y-uksek

Bildiği diller: !urkçe -Arapça-.Farsça

Neden uzmanlığı olduğu: Ilmi-Ilmi kelam ve feraiz

Eserleri: 40 Hadis matbu, Nur muhaınmedi, Miraç mevlut ve gayri matbu bir çok eser- ler ...

iııru rütbesi: yüksek mezun, müderris

Sevilen evvelki mesleği ve işi gücü: Sultani muallimi

Milletvekilliği zamanında evli olup olmadığı ve kaç çocuğu olduğu; Evli 6 çocuk

Osmanlı Meclisi Mebusarunda milletvekilliği vaısa seçim yerleri: Yoktur Öldü ise ölüm tarihi: 341 senesinde öldü

Hayabrun türlü değişikliklerine ait tamamlayın bilgiler: Mustantik, mahkeme azalığı

ve medresede tefsir, fıkıh öğretmenliği yapnuştır. Sebilürreşat ve Sırat-ı Müstakim ga- zeteleri muharrirlerindendl. Bütün öıruü tetabbu ve eser telifi ile geçmiştit. Muazzam bir kütüphanesi vardır.

o 96 ^o

--

• ·I

ğişikliklerine ait tamamlayıcı bilgiler" kısmında ise şunlar yazı­

lıdır: "Mustantik, mahkeme azalığı ve medresede tefsir, fıkıh öğretmenliği yapıruşbr. Sebilürreşat ve ^Sırat-ı Müstakim ga- zeteleri muharrirlerindendi. Bütün ömrü tetabbu ve eser telifi

· ' · ile geçmiştir. Muazzam bir kütüphanesi vardır."

!

3 9() . ·-ı

r - . -

l

~ ·~

x..ıı.ı

;\~!!!~

lı-'!\'!~~.~t. . ...

ı

ı - .ı-ı.,..ı.... '

!

,-

-ıuilol o 281

1

y~.

' •·· I_

,.

. .... '.

\

.

'

.

1 •

Yine Milli Mücadele Dönemi'nin en kritik dönemleri- nin yaşandığı, istilacıların Anadolu içlerine doğru ilerlediği

günlerde TBMM Evrak ve Tahrirat Müdürü Necmettin Sahir

Sılan'ın meclis üyelerine, üzerinde tek soru bulunan birer

kağıt dağıtarak kazanılacak milli istiklal mücadelesi ile ilgili sorusuna cevap ister. Siyasal tarilrimizde belki ilk anket olan bu çalışma 1?21 -1923 yıllarında ilk TBMM üyeleriyle yapıl-

; _,

.. ^{~ \}

mış olup, mebusların kendi el yazılarıyla verdiği cevaplardan . _ ibarettir. Yapılan bu anketteki soru şudur: "Kazanılacak olan

milli istiklal mücahedemizin feyizdar ve semeredar olması

neye mütevakkıftır?" Yani "Kazanılacak olan milli istiklal sa-

vaşınuzın aydınlık ve verimli olması neye bağlıdır?"

•,

...Put':'ı • .JJ) .SJ) ^f '.J,;J - ~.

'1'iP ,..., c:Jtı J~ı ...)ı d,ı,...

~;1,.~ı ı~T,ı _,,

. .

^.

-~ /"r'j ,.. ,

~- -.

..

. ' • 98 • .

• J

1

\. • ' \

'·

' ·I

. \

·,

Mustafa Taki Efendi'nin bu soruya kendi el yazısı ile

verdiği cevap ^şöyledir: "Dünyevi, uhrevi. ferdi, ictimai her sa- adetin ancak istiklal-ı milli ile hasıl olacağını her ferd-i millete

öğretmek, iman ettirilmek ile olabilir. Sivas Mebusu/Mustafa Taki"⁴⁰

Mustafa Taki'nin Büyük Millet Meclisi ^Çalışm~an Mustafa Taki Sivas' ta 27 Mart'ta yapılan seçiı:İı. sonuçla-

rından soma 23 Nisan 1920'de Ankara' da Birinci Meclisin ilk

açılışında hazır bulunmuştur.

Mustafa Taki'nin meclis çalışmalarına etkin olarak ^katıl­

dığı, takrir ve teklifler verdiği, Meclise sunulan takrir ve tek- lifi.er üzerinde söz alarak, müzakerelere katıldığı Meclis encü- menlerinde üye olarak görev yaptığı görülmektedir. Mustafa Taki'nin Sivas Mebusu olarak görev ^yaptığı süre içerisinde;

0 Adliye Encümeni (L içtima senesinde),

0 İrşat Encümeni (L içtima senesinde),

I •

• Kanuni Esasi Encümeni (2. içtima senesinde),

o Lahiya Encümeni (1. iç~a senesinde),

• Maarif Encümeni (1ve3. içtima senelerinde),

• Muavezenei Maliye Encümeni (3. içtima senesinde),

40 İlk Meclis Anketi ·Birinci Dön~ TBMM Üyelerinin Gelecekten Beklectilcıeri,Ankara, 1985, s:360

(

'

'

~ ·•

. .

\

\ .

:'

' "

- .

. ^{

0 Şeriye ve Evkaf Encümeni (1. ve 4. içtima senele- rinde) encümenlikleri görevlerinde bulunmuştur.

Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin 25. Yıldönümü Anışı

için hazırlanan 23 Nisan 1945 TBMM Basımevinde

tabedilen TBMM Albümü 1. Dönem kitabının 65 ve 66 sayfalarında Sivas milletvekillerinin fotoğraflan

ve kıs.a özgeçmişleri yer almaktadır. Mustafa Taki'nin burada yazılı özgeçmişinde İstida encümeninde baş­

kanlık yaphğına dair ^şu ifade yer almaktadır: "Sivas' ta Memet Selim Efendinin oğludur. Muallim. 52 yaşında.

İstida encümeni riyasetinde bulunmuştur."

Yine, Mustafa Taki vekilliği süresince Meclis genel ku- rul çalışmalarında 5 kap.un teklifi, 2 takrir (önerge) vermiş

olup, 36 defa da çeşitli konular üzerinde söz alarak görüşünü

ifade ^etmiştir. Aynca 7 defa da gizli oturumlarda söz alarak

konuşmuştur. Böylece Mecliste toplam 50 defa konuşma 'ya- pan Mustafa Taki, bu konuşmalarını yaklaşık 3 yıl süren mec- lis çalışmalarının,

• 1. döneminde 19,

• 2. döneminde 11,

• 3. döneminde 12 ve·

0 4. Dönem olan ve çok ^kısa süren son dönemde ise bir

konuşma yapmıştır.

Kanun teklif ve önergelerinin ise tamamını ilk dönemde

vermiştir.

• 100. •

.. i•

.:

. !

.,

:.

S<ril B.

sıxon Si!9b'tb )l~a Crmdlııin ottv.Joı-.

).tıurif mW:d~rH.Nr.Jc11 m~t.tluit tdt Ta r~·ınıb. DOyG.k lllllct HKlitlNft acıttı

~il obn !3 niu.n 1020 de e,n )"-.Jlı iu nbd>•lt ıtoeli.se niJ'UC:t ctmiı\ir. lla•

orif f'tıırilmırftİ l1u.1ıııı.&a mıı!D.rrirlltindc lııotoanıcqtut.

Ha>"li 8.

SiVAS

Şnktt o.

SIXOO

Siıdıtda Ha.o ~...S. Hlis:ııı.a &tfMi...

rı.fı tı~hıdıat. Dire \"C-tili. :3 r.:.ıınta..

Adlly• onctmccl Kltabr.t re )1ıu'4t.s mut.,,.n1rlif:inJr. Dchf'ri Ho.b:ı.[ tı:ıcU·

mt~i llW11tA tru1h:t.rrirU'-i.nı!t nı Sım·

un tnruaı llahb:mttl UaJttsM.a '1o- hın.ımı,11r.

llD1tfin TtaMC il.

Sl\'AS Mmı.ct llUL'ltCc.r Bt,l,. d;tochıır. O .. b- rirtı lllrıalu,_ hunwt !tttll.drııltn

~,.lmtıtir. lh,IUL ft'ltvka.n.ınnd.3-nıhr.

Xdb \'f'Wcdnde, TIO)"G)l YiUd )Jcc- Uri tklnr.l nddi.i'{ndt, len Vc~Jkri Jlf'f'ıJ 'nf,rut-tlnde V".h."c c:'innGftlr.

JUkn Looılr.t Sd'iriılir.

Emir rt.

Sl\'AS ı.tahir &c,-lft • ltlldçr. (iltd «: Habı'lr

"11ltL:ai• '12 ~..,rb. Dilik lUUtt )fttll.ri lıla.rt nwmu-rta.fwııds \~i(c ı:Gf"'

mGttGr.

)lıın.=r.Ca Tiı.111 Ef.

' SiVAS

Sl~"u ltanct Sc..ll• &Jcftdlni• et:•-

dur. lJcıallim. ;1 y;ıpJlıCLa. lsdds tr.d· m.rıl n,.ıc-tind~ bu1urım11,-tur.

Mustafa Taki'nin Meclise ^Sunduğu Kanun Teklifleri Sivas Mebusu Mustafa Taki'nin vermiş olduğu kanun teklifleri şunlarclır:

o Enbiya-i İzama karşı fezahatı lisaniyede bulunanlar

hakkında

Eimme ve hutaba yetiştirilmesine dair

0 Mebusarun sureti intihap, ihraç ve sairesine dair

• ^Kanını-ı Ceza'run (201). maddesinin tadiline dair

°

Vermiş olduğu takrirler (önergeler) ise şunlardır:

i ·,,

• 101.

\ .

· .

o Umur-ı Şer'iye, Evkaf ve Maarif ve Adliye umurunun bir encümene tevdiine ve bu encümen azasının tezyidi- ne dair önerge (26.04.1920 tarihli birleşim)

o İmam ve hatip yetiştirilmesine dair önerge (13.05.1920 . ' · tarihli birleşim)

Mustafa Taki'nin Büyük Millet Meclisi'ndeki

KonuŞmalan

Mustafa Taki verdiği kanun teklifleri ve önergeler

dışında diğer milletvekillerinin ^verdiği teklif ve önergeler üzerine de söz ^almış ve görüşlerini açıklamıştır. Mustafa Taki

"yaptığı konuşmalarından derin bir fıkıh bilgisine, iyi bir hu- kuk mantığına ve felsefesine sahip olduğu anlaşılır. Hukuk diline de büyük bir vukufiyeti vardır. Kanun maddelerinde . l kullanılan kelime ve kavramların hukuk dilinde ne anlama

geldiğini, hangi kavramın ne tür hukuki sonuçlar doğuraca- ğını, ne tür yorumlara sebep olabileceğini isabetle ortaya ko-

1·~. -

. · · ı yabilen bir birikime sahiptir. Hukuki boşlukların doğmaması

-,

( /

için kavramların yerli yerince kullarulması gerektiğini hara- retle savunur."⁴¹

Bu konuşmaların bir örnek vermek gerekirse,

"Mustafa Taki Efendi (Sivas) - Müsaade buyurur musu- _nuz? Meclis-i

Ali

şu madde kafidir. Yok eğer biz mevcut olan kavanini tatbik et-

meyeceğiz, kanunları yeniden yapacağız, dersek zaten ekseri-

41 Doç.Dr. Celal Ağınnan, Sivas Mebusu Mustafa Taki Efendi, 1000 Temel Eser, Sivas 2006,s:S3

. ^\ ... _·,

. \ "

. '

\ .

-

"

'

•I

\

yet-i fikriyyemiz bizim efkaruruza, muvafık olanları tatbik et- mektir, değil mi efendim? Evet, mademki tatbik edebileceğiz,

o hfilde şu madde bizim hedefimizi tayin ediyor. Ceza kanu- nunda bunu temin edecek maddeler çoktur. Yalıuz kelimeler üzerinde bazı iltibaslar teemmül edilirse layiha tabedilerek

arkadaşlara tevzi olunur. Onda, bir kat daha fayda olabilir."

Sivas Mebusu Mustafa Taki Efendi'nin mecliste kanun

· · yapımındaki hukuki yaklaşımı ve yasanın dili ve anlamı için zaman zaman görüşlerini açıklayarak katkı sağlanuştır. Bun- lardan birkaç örnek şöyledir:

. ı

ı'·. I

. ^ı

"Büyük Millet Meclisi Riyaset-i Celilesine / · İkinci maddede bilfiil kelimesinden soma (ve müsellahan) kelimesi de ilave olunursa daha vazıh olur. Çükü ceza idamdır. Gayr-i müsellah olarak fiilen bir nevi muhalefet edenlere karşı idam

cezası ağırdır. Binaenaleyh ber-vech-i ma'rı1z (Müsellahan) kelimesinin ilavesini teklif ederim. Sivas /Mustafa Taki"

Bir diğer örnek: "Mustafa Taki Efendi (Sivas) - İkinci maddeye varit olan itirazah muvafık görmüyorum. Yalnız efendim, (bilfiil) kelimesinden soma (ve müsellahan) kelime- sinin ilavesini talep ediyorum."

Bugünkü ifadeyle Bakanlar Kurulu ve Komisyon üye- liklerine seçilecek kişilerle ilgili değişiklik görüşü için şöyle

demektedir:

"Büyük Millet Meclisi Riyaset-i Celilesine / İkin<:i maddenin şu suretle tadilini teklif ediyorum: ''İcra Vekilleri

- ı

.

, .

• 103.

.

. ^ı

. \

.·

\ .

\ .

. ⁽

her encümenden gösterilen namzetler meyanından Hey' et-i UmUm.iyyece ekseriyet-i sülüsan-ı

ara

tasdil< etmezse, Hey' et-i Umfu:niyye yine ekseriyet-i

ara

başkasını intihap eder. Sivas /Mustafa Taki"

Konu itibarıyla Mustafa Taki'nin Meclis konuşmaları­

na baktığınuzda, İmam Hatip okullarının açılmasından Köy Kanunu'na, İstiklal Mahkemelerinden Posta Telgraf Kanu- nuna, Fes yerine kalpak giyilmesinden Tokat'ta Kalhane'nin devri hususuna, Ereğli Havzai Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukuku'ndan, şehir isimlerinin değiştirilmesi mevzuuna, Avans Kanunu'ndan bütçe görüşmelerine kadar birçok konu- da görüşlerini beyan etmiştir.

Meclis genel kurulda görüşülen kanun, teklif ve tak- rirler üzerine 36 defa söz almış ve görüşlerini ifade etmiştir.

Bunlar başlıklar itibarıyla şöyledir:

0 Heyeti Temsiliyenin birkaç gün daha vazife görmesine dair sözleri

e Hiyaneti Vataniye Kanunu münasebetiyle sözleri

0 Şer'iye, Evkaf, Maarif ve Adliye umurunun bir encü-

mene tevdiine dair kendi takriri münasebetiyle sözleri

• İcra Vekillerinin sureti intihabına dair Kanun hakkında sözleri

• 16 Mart 1336 tarihinden itıbaren İstanbul Hükümetin-

,'

. ; .

·,. . ~

,.

,·t .

::

.... ·

. ...

·\

, ..

\ '

- ' '

ce akdedilen bilcümle mukavelat, ukudat ve sairenin keen lemyekıln addi hakkındaki kanun münasebetiyle sözleri

e Açık yerlerde kadın oynatanların muvakkat küreğe ko-

nulmasına dair teklif münasebetiyle sözleri

0 Mebusların yemin etmelerine ve yemin suret ve şekli­

ne ve Meclis azasının tahlif edilmesine dair takrirler ve Layiha Encümeni mazbatası münasebetiyle sözleri

• Nizamname-i dahili ahkfunından kabili tatbik olma- yanlar müstesna olmak üzere, bakisinin mer'i ol.inası­

na dair takrir münasebetiyle sözleri

• ^{Vilayat-ı şarkıye} muhacirlerine muavenet edilmesi

hakkındaki takriri ile Muhacirin Müdüriyeti Umumi- yesinin Sıhhiye Vekfiletine raptına dair iki kıta kanun

layihası münasebetiyle sözleri

• ^Hukuk-ı esasiye ve tahsisat hakkındaki teklif-i kanuni münasebetiyle

0 İsparta Mebusu Nadir Bey hakkındaki isnadah tahkik etmek üzere mahalline. bir heyet gönderilmesine dair verilen kararın reddi hakkındaki takriri münasebetiyle sözleri

• Meşgul mahallerden gelen ve muhasebei hususiyeden

maaş alanlara umumi bütçeden muavenet icrasına dair teklifi kanuni münasebetiyle sözleri

( ·-,

' , "

..

•·ıos

•

-

'

. '

' '

i ..

. ⁽

(

...

,

o Fes yerine kalpak giyilmesi hakkındaki takrir münase- betiyle sözleri · ..

0 Tokat'ta emlfil<-i emiriyeden metruk kalhanenin be- del-i mukadder mukabilinde mahalli belediyesine ter- ki hakkındaki Kanun münasebetiyle

0 Ereğli havzai fahmiyesi maden amelesinin hukukuna mütallik Kanun münasebetiyle

0 Ecnebi isim taşıyan şehir adlarının tebdili hakkındaki

kanun teklifine mütaallik Layiha Encümeni mazbatası

münasebetiyle

o Köyhocası ve Sebilürreşad mecmualarının meccanen köylere kadar tamimine dair kanun teklifi münasebe- tiyle

o Memalik-i meşgule resimlerini havi pullar çıkarılması hakkındaki kanun teklifi münasebetiyle

• Hiyanet-i vataniyeden mahkfun Sökeli İpokrat hakkın­

daki Adliye Encümeni mazbatası münasebetiyle

0 Garp Cephesinde bilfiil harekah askeriye sahası olan mevkilere munhasır olmak üzere aşarın usul-i cibaye- tine dair kanun lajrihası münasebetiyle

• Sülüsani müddeti cezaiyelerini ikmal eden mahkfuni- nin aflarına ve işgal olunan mahaller ahalisinden maz- nun ve müttehem olan cünha ve cinayet erbabı hakla-

rındaki hukuku

.)

.

"

• 106. .

..

. .. .

/..

• I

·I

·.

.·

\ .

'.

' \

0 Bir şfuayı evkaf teşkili hakkındaki kanun teklifi müna- sebetiyle

o Siirt Mebusu Mustafa Sabri Efendinin, Zilyedli.k beyyi- nesinin ikamesine lüzum olmadığına dair kanun teklifi münasebetiyle

o İdarei kura ve nevahi kanun layihası münas~betiyle

• Memaliki müstahlasadan firar veya gaybubet eden ahalinin emval-i menkule ve gayr-i menkulesinin ida- resi hakkındaki Kanun münasebetiyle

• Hacı Bektaş Şeyhi Hasan Efendi hakkındaki İstida En- cümeni mazbatası münasebetiyle

• 28 Şubat 1338 tarihli Avans Kanununun lüzum-ı tefsi- rine dair İcra Vekilleri Heyeti Riyase_ti tezkeresi müna-

sebetiyle '-

0 Posta ve Telgraf İdaresinin 1338 senesi bütçesi münase- \ · betiyle sözleri

0 İstiklfil Mahkemeleri Kanunu münasebetiyle

• 1338 senesi ^Şer'iye ve Evkaf Vekfileli bütçesi münasebetiyle

• Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesinin 1338 senesi bütçesi münasebetiyle

0 Altın kaçakçılığından mahktım Kayserili Mustafa Efen- di hakkındaki hükmün ref'ine dair Adliye Encümeni

mazbatası münasebetiyle

- l

'

J"

.

o '107.⁰ J •

~·

.

. (

'.

o Katil fi.ilinden dolayı idama mahkfım edilmiş olan Ali Efe hakkındaki hükmün tasdikıne dair Adliye Encü- meni mazbatası münasebetiyle

• Memaliki müstahlasada işgal müddetince mahkemelerden sadır olan hükümler hakkındaki

kanun layihası münasebetiyle

o Hiyanet-i vataniyeden idama mahkfım edilmiş olan

Kütahyalı Kadıoğlu Halil hakkındaki hükmün tasdikı­

ne dair Adliye Encümeni mazbatası münasebetiyle

o Mültezimlerin güzeşteden aflarına dair kanun teklifi- nin reddi hakkındaki Layiha Encümeni mazbatası mü- nasebetiyle

Mustafa Taki, Meclis genel kurulunun gizli oturumla-

rında 7 defa söz almıştır. Bunlar başlıklar itibariyle şöyledir:

o Davete icabetle Büyük Millet Meclisine İltihak Ebnemiş Bulu-

nanMebusanınSureti. Kabullerine Dair Kamın münasebetiyle.

o Başkumandanlık ihdası ile bu vazifenin TBMM Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine tevcihi hakkında ka- nun teklifi münasebetiyle.

• Amasya İstiklal Mahkemesinin mugayiri kanun hü- kümler verdiğine dair iddia hakkında Dördüncü Şube mazbatası münasebetiyle.

• Maliye Vekili Hasan Beyin, vaziyet-i Maliye Hakkında­

ki Beyanatı münasebetiyle.

',

-! •

• 108 - o ^·' .

...

. '

r _,..J--j

' '

I·

.··' l

\

·I

. ' ^'

0 Düvel-i mu'telifeye verilecek cevabi nota hakkında.

• Memleketimizdeki ekalliyetlere mezalim. icra ^edildiği iddiası ve İngiltere'nin teşebbüsü ile beynelmilel bir heyeti tahkiki ye ^teşkil istikametinde yürütülen hareke- ti protesto için

• Maliye Vekili Hasan Fehmi Beyin, İstanbul'un İdarei Milliyeye ilhakı neticesi 1 Şubat 1338 tarihinden itiba-

ren tatbikine ^başlanan, adli, idari, mali vesair kavanine ^~ mütedair İzahatı ve sulh muahedesinin akdine kadar

Men-i Müskirat Kanununun bir müddet daha adem-i tatbikine dair teklifi,

Mustafa Taki'nin Meclis Konuşmalarından örnekler

Sivas Mebusu Mustafa Taki'nirİ. meclis konuşma metin- lerinden bazı bölümler vermeye çalış~cağım.

İmam Hatip Okulları hakkında.ki konuşması

Meclisin açılmasından 20 gün sonra 13.5.1336 (1920) ta- rihli meclis oturumunda imam hatip yetiştirilmesine dair ver-

diği ve Şer'iye Encümenine havale edilen önergedi.r42. Mus- tafa Taki, bu önergesinde ^şöyle demektedir: "Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesine, İçtimai dertlerimizden, acilen çare ve ilaç aranması lazım gelenlerinden biri de tarik-i ilminin in-

kıraza maruz olmasıdır, işte izah edeyim." diye başlamakta

ve önergeyi şöyle tamamlamaktadır.

42TBMM Tutanakları, 1. Dönem 1. Cilt 15. Sayfa 285

. ' ^{r. •}

,:

• 109.•

-·

\

.

/--'.

' ".-

)

"

.

.'-..

(

\ -.

,-

,..

Bugün her kasabada iki, üç ve nihayet vilayet merkez- lerinde yirmi kadar ulemamız vardır. Bunları takriben sinleri

kırk ile elli arasında farz edelim, ömr-i vasatinin altrruş olma-

sına nazaran on nihayet yirmi sene sonra ne olacak? Şimdi ulema-yı kiram birer, ikişer olsun halef yetiştirmezlerse de- mek ki, memleketimizde bu tarikten kimse kalmayacak. Birer

ikişer olsun halef yetiştiriliyor mu? Cümlemizce malumdur ki, hiçbir yerde yetiştirilmiyor. Ne talip var, ne de medaris.

Asar-ı sabıkada İmam-ı A: zamlar yetiştiren kuvvet, azim ve iman kesbi za'f etti. O ratıp medrese köşelerinde mücerret rı­

zaullah için, yalnız i'la-yı din için dirsek çürütenler her türlü sefaletlere, mahrumiyetlere, hatta men' ve nefylere rağmen

yirmi, otuz sene ömür sarf edenler kalmadı .. Bu tarik ilminin

. .. .

neşv ü neması için emvfil-i kesirelerini bezledenler, azim va- , ı ridat-ı vakfiyye vaz' ve temin eyleyenler de kalmadı. Şimdi

mevcut olan beş, on ulemanın maişetlerini temin için yine es-

laf-ı kiramm bıraktıkları bakıyye-i evkafı, maşrutelerine sarf ederek bunlara halef yetiştirilmek çaresine bakılmazsa on beş,

yirmi sene sonra imamet, hitabet edecek, halkın mesail-i cüi- niyyelerini öğretecek kimse kalmayacak, el-iyazübillah mem- leketimizi cehil ve dalal kaplayacak, din-i mübinimiz yerine, misyonerlerin, cizvitlerin milyonlar sarfına da hacet kalmak-

sızın maksatları kaim olacaktır. Bana kalırsa muhafaza-i din ve vatan için olan şimdiki mücahedatımız da heder olur. Bu dert ya.lruz dini değil aynı zamanda hem de siyasidir. Ana- dolu'nun rabıta-i ictimfüyye ve siyasiyyesinin İslamiyetten

başka bir şey olmadığı pek bariz bir hakikattir. Hakir yalnız

derdi ortaya koyuyorum. İlaç ve çaresi için Meclisçe münaka-

.

...

. . '

i

1

. '

1

....

. \

.·

. ..

şa ve acilen tedabir ittihazuu teklif ediyorum. Sivas Mebusu / Mustafa Taki"⁴³

Mustafa Taki, bu önergesinde milletin imam hatibe olan

ihtiyacına parmak basarak, meclisin bir çözüm bulmasını talep etmektedir. Ülkede, yeni imam hatip yetiştirilemediğini, imam ve hatip mevcudunun yaşlılığı nedeniyle azaldığını, beş on sene içerisinde imamet yapacak kimsenin kalmayacağını, böylece misyonerlerin bir şey yapmasına gerek kalmaksızın hedeflerine

ulaşacaklarını ve hatta din ve vatan için yapılmakta olan müca- delenin bir anlamı kalmayacağını ifade etmektedir.

Mustafa Taki'nin bu doğrultudaki çalışmaları meyvesi- ni verir. Ortaöğrenim seviyesinde 4 yıllık eğitim süresi olan İmam Hatip Mektepleri 29 merkezde açılır. Bunlardan biri de Sivas'ta Çifte Minare Medresesi'ndedir. Mustafa Taki, millet- vekilliğinin sona ermesinden sonra Sivas'ta açılan İmam-Ha­

tip Okulu'nda Hadis ve Arapça öğretmenliği yapar.

Bu vesile ile İmam- Hatip okullarının açılması için' ilk çabayı veren şahıslardan biri ol.ıİtası nedeniyle "Mustafa Taki" isminin şehrimizde İmam Hatip Okulları'ndan birine verilmesinin bir kadirşinaslık olacağını düşünüyorum.

Mecliste yaptığı diğer konuşmalardan kısa bölümler ise

şöyledir:

\ . : .

Köyhocası ve Sabilürreşad mecmualarının meccanen :- köylere kadar tamimine dair kanun telclifi münasebetiyle

43TBMM Tutanakları, 1. Dönem, 13.5.1336, Cilt2 s: 285

. '

... ...

. , . '

• 111.•

1 •

' ( .

.,

. '