Marmara Üniversitesi İ.İ.8.F. Dergisi, Yıl 1987, Cilt iV, Sayı 1 - 2
imalat Sanayiinde
Sermaye
Yoğunluğu
ve
İhracat
Osman KÜCÜKAHMETOGLU (*)
Bu çalışmanın amacı Türkiye imalat sanayiinde sektöre! düzeyde sermaye yoğunluğunun araştırılmasıdır. Çalışmada, 1973 ve 1983 yıl .larında imalot sanayii alt dallarında sermaye yoğunluğu karşılaştır malı bir biçimde ele alınmıştır.· İhracatcı sektörlerdeki sermaye yo-ğunluğu ülkenin uluslararası işbölümünde Olacağı yer açısındqn son derece önemlidir.
1980 sonrası dışa acılan Türkiye'nin uluslararası işbölümüne
katılma biçimini belirleyen temel faktörlerden biri imalat sanayiindeki sermaye yoğunluğunun yapısıdır. Bu nedenle aşağıda dışa açılma öncesi ve dışa açılma döneminde imalat sanayii alt dallarında ser-maye yoğunluğu ve ihracatın ne yönde geliştiği incelenmiştir.
Sermaye yoğunluğu göreli bir kavramdır. Sermaye yoğunluğu stok ve akım olarak tanımlanıp ölçülebilir. Akım olarak sermaye yo-ğunluğu çalışan işgücü başına düşen katma değer (fiziki sermaye) miktarıqır. Stok olarak sermaye yoğunluğu ise beşeri sermayenin
toplamından oluşmaktadır.
Sermaye yoğunluğunun akım olarak hesaplanmasında H. B. Lary, S. Hirsch ve R. Erzan'ın çalışmaları örnek olarak gösterilebilir (1).
B. Balassa sermaye yoğunluğunu hem akım hem de stok olarak he-saplamıştır (2
). P. B. Kenen· ve G. Fels'in çalışmalarında sermaye
yo-ğunluğu stok olarak hesaplanmıştır (3). .
imalat sanayiinde faktör yoğunluğu üretimde kullanılan sabit ser-maye ve emek miktarı ile doğrudan ilişkilidir. Sermaye yoğunluğunun göreli-bir kavram olduğunu d.üşü.nürsek bir sektördeki çalışan işgücü başına katma değerin yüksek olması üretimin göreli olarak sermaye
*) Doktor - ikt_isat Bölümü.
1) H. 8. Lary (19'68). s. 20 - 30, 68. R. Erzan (1983), s. 80. 2) ıB. Balassq (1977), s. 8 - 9.
3) P. 8. Kenen (1965), s. 440-441. G. Fels (1972), s. 94 -100.
yoğun, çalışan işgücü başına katma değerin düşük olması . üretimin-göreli olarak emek yoğun olduğunu gösterir.
İmalat sanayiinde kişi başına sermaye stokunun hesaplanmasın
da bazı güçlükler ortaya çıkmaktadır. Türkiye ile ilgili verilerde
sek-tör bazında sermaye yoğunluğunu gösteren bilgi.ler ·yoktur. Ancak bazı çalışmalarda sermaye yoğun'luğu dolaylı yollardan hesaplanmış tır (4
). DPT'nin yapmış olduğu bir çalışmada sabit sermaye stoku
yıllık yatırım rakamlarının birbirine eklenmesi ve yıllık aşınma
pay-larının düşülmesi yoluyla elde edilmiş büyüklüklerdir.
Burada imalat sanayiinde faktör yoğunluğu araştırılırken H: B.
Lary'nin kişi başına katma değer ölçütü temel alınmıştır. Buna göre imalat sanayii sektörlerinde ortaya çıkan katma değeri o sektörde
çalışan işgücü sayısına bölerek kişi başına katma değer elde
edil-miştir. Yapılan hesaplamalar Devlet İstatistik Enstitüsü'nün imalat
sanayii· anketlerine dayanmaktadır. Kişi başına katma değer hesap- .
lamaları 1973 ve 1983 yıllarını kapsamaktadır. Çalışan kişi başına
katma değer hesaplanırken cari fiyatlar kullanılmıştır. Sabit fiyatlarla
yapılacak bir hesaplamada katma değeri oluşturan girdi ve çıktılara
ayrı ayrı indirgeyiciler uygulamak gerekmektedir. Bu. nedenle cari
fiyatlarla yapılacak bir hesaplamanın daha güvenli olduğu söylene-bilir. «İndirgeyicilerin gerçeklik düzeyi ne olursa o.lsun cari fiyatlarla çözümleme daha ~nlamlı sayılmalıdır (5
).
Yapılan çalışma imalat sanayiinin 27 sektorünü kapsamaktadır.
27 sektördeki çalışan işgücü başına katma değer hesapları. kamu ve özel kesimi kapsamaktadır. Elde edilen büyüklükler 1983- yılı
ve-rilerine göre sıralanmıştır. Sektörlerde çalışan kişi başına katma
de-ğerin yüksek olması o sektörün göreli olarak sermaye yoğun oldu-ğunu, bir başka deyişle Sermaye/Emek (K/Li) oranının yüksek ol-· duğunu gösterrr. Çalışan kişi başına katma değerin düşük o·lması
sektörün göreli olarak emek yoğun olduğunu gösterir.
Sermaye yoğun ve emek yoğun sektörleri sayısal ·değerler acı sından. ayırtedebilmek için ,temel alınan yıllarda imalat sanayiinde cOlışan kişi başına ortalama katma değer miktarını ortaya koymak
gerekmektedir. Böylece ortalamadan büyük değerler sektörün
ser-maye yoğun oldugunu, o.rtalamadan küçük olan değerler sektörün emek yoğun. olduğunu göstermektedir.
4) K. Ebiri, Z. Bozkurt;; A. Çulfaz (1977). s. 23, N. Yıldırım (1973). s. 257. 5) Y. Kepenek - N. Kavruk ·(1978). s. 44.
Sektörlerin imalat sanayii ihracatındaki payları hesaplanırken
Standart Uluslararası Sanayi. Sınıflandırması (ISIG)'ın üç basamaklı
kodları Standart Uluslararası Ticaret Sınıfla.ndırması (SITC)
siste-mindeki iki ve üç basamaklı karşılıkları bulunarak ihracat miktarları
ayrı ayrı belirlenmiştir. Buradan- toplam imalat sanayii ihracatı
he-saplanarak sektörleri"n ihracat payları elde edilmiştir.
İMALAT SANAYİİNDE İŞGÜCÜ BAŞINA l\:ATMA DEGER (Cari Fiyatlarla Bln TL)
Sektörlerin Sektörlerin İmalat imalat Sanayii sanayii İbra- İbra-catıııdaki catındaki Payları Payları
SITC ısıc SEi\: TÖRLER 1973 (%) 1983 (%)
33 353 Petrol Rafineleri 3835681 8.91 64782380 6.04
32 354 Petrol ve Kömür Türevleri Sanayii 423534 0.00 11083036 0.00
11 313 İçki Sanayii • 138508 0.15 6003289 0.00
12 314 Tütün· Sanayii 90234 24.23 3930839 6.17
62 355 Lastik Sanayii 68351 0.21 3855678 0.79
52, 53, 54, 56 351 Ana Kimya Sanayii 109550 1.81 3622606 2.25
55, 57, 59 352 Diğer Kimyasal Ürünler Sanayii 92395 0.66 3455500 0.91
892 342 Basım ve İlgili Sanayii 79505 0.00 3161422 0.14
66 362 Cam ve Camdan Mamul Eşya San. 87528 3.95 3119933 4.82
72 383 Elektrik Makinaları Alet. ve Cih. 71201 0.60 2956694 1.94
73 384 Taşıt, Araçları Sanayii . 79409 0.16 2847319 1.74
64 341 Kağıt ve Kağıt ürünleri Sanayii 84406 0.28 2382363 0.43
68 372 Demir-Çelik Dışında Metal Ana San. 111218 2.96 2223001 1.66
58 356 Diğer Plastik Mamuller Sanayii 74803 0.00 2177622 0.37
71 382 Makina San. (Elek. Makiha Hariç) ' 65208 .0.85 2141585 4.04
67 371 Demir-Çelik Metal Ana Sanayii 12521 2.17 2018941 9.35
66 361 Çanak Çömlek Çini Porselen San. 63943 3.95 1966708 0.37
69 381 Metal Eşya Sanayii 61661 0.72 1957664 2.14
si, 83 390 Diğer İmalat Sanayii 42763 0.15 1852623 0.99
00 311/2 Gıda Sanayii 64966 19.89 1845250 16.81
84 322 Giyim Eşyası Sanayii 41170 9.64 1839420 16.80
63 331 Ağaç ve Mantar Ürünleri Sanayii 46659 0.12 1644508 0.37
65 321 Dokuma Sanayii 58049 17.83 1615267 21.83
61 323 Kürk ve D~ri Sanayii 38367 0.40 1491437 0.00
86 385 Mesleki ve Bilimsel Aletler San. 43307 0.00 1425372 0.00
82 332 Ağaç, Mobilya ve Mefruşat San. 39436 0.00 1254323 0.49
85 324 Ayakkabı Sanayii 35266 0.00 1098970 0.19
İŞGÜCÜ BAŞINA KATMA DEGER ORTALAMASI 87125 100.00 2913623 100.00 Kaynak: D.İ.E. Türkiye istatistik Yıllığı 1977, Ankara 1977, s. 212-219 ve
D.İ.E. Türkiye istatistik .Yıllığı 1985, Ankara 1985, s. 256-267'den hesaplandı.
Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı, Bilgi İşlem Verileri.
Tablo'dan anlaşılacağı gibi 1973 yılında petrol rafinerileri, petrol
ve kömür türevleri, içki, tütün, metal, ana kimya, diğer kimyasal
ürün-ler, basım ve cam sanayii göreli olarak sermaye yoğun sektörleri
oluşturmaktadır. Ayakkabı, mobilya, kürk ve deri, dokuma, giyim ve
oluş-turmaktadır. İmalat sanayiinin 1973 yılı toplam ihracatının % 42.67'si
·sermaye yoğun sektörlerce, % 57.33'ü ise emek yoğun sektörlerce
gerçekleştirilmiştir. Sermaye yoğun kesimlerde tütün sanayiinin payı
% 24.23, petrol rafinerilerinin payı ise % 8.91 'qir. Emek yoğun
ke-simlerde ise gıda % 20, giyim % 9.64 ve dokuma -% 17.83 ile başta
gelmektedir.
1983 yılında petrol rafinerileri, petrol ve kömür türevleri, içki,
tütün, lastik, ana kimya, diğer kimyasal ürünler, basım, cam ve elektrik
makineleri sektörleri göreli olarak sermaye yoğun sektörleri oluş
turmaktadır. Bu sektörlerde kişi başına katma değer miktarları
or-talama katma değer miktarından fazladır. Diğer 17 sektör ise göreli
olarak emek yoğun bir yapıdadır. Ancak ayakkabı, mobilya, kürk ve
deri, dokuma, giyim ve gıda sanayii emek yoğunluğunun en fazla
olduğu sektörlerdir.
İmalat sanayiinin 1983 yılı ihracatında sermaye yoğun
sektör-lerin toplam payı % 23, emek yoğun sek~örlerin tonlam payı ise
% 77'dir. Sermaye yoğun kesimlerin ihracatında petrol rafinerileri
% 6.04, cam :% 4.82, kimya % 2.25., elektrik makinaları % 1.94 ile baş
ta gelmektedir. Emek yoğun sektörler içinde dokuma % 21.83, giyim
% 16.80, gıda % 16.81, metal % 9.25, makina % 4.04 ile başta gelen
sanayi dallarıdır.
_Sermaye yoğun kesimlerin imalat sanayii ihracatındaki !?ayları
1983 yılında 1973 yılına göre bir bütün olarak gerilemiştir. Ancak
ana. kimya, diğer kimyasal ürünler, basım, cam ve elektrik
makina-ları sektörlerinde ihrac'at p~yları artış göstermiştir. 1973 ve 1983 yıllarında sermaye yoğun kesimlerin ihracat miktarındaki niceliksel
fark büyük ölçüde tütün sanayiinden ortaya çıkmaktadır. Tütün
sa-nayiinin imalat sanayii içindeki payı 1973'de % 24.23 iken 1983'de
% 6.7 düzeyinde olmuştur.
Sonuç olarak 1980 sonrası dışa acılan TürkiVe'de imalat
sana-yiinde sermaye yoğunluğunun göreli olarak yüksek olduğu
kesim-lerde ihracatın azaldığı buna karşılık emek yoğunluğunun göreli
ola-rak yüksek olduğu kesimlerde ihracatın önemli ölçüde yükseldiğini
söyleyebilir.iz. Örneğin 1973 - 1983· döneminde sermaye yoğun
kesim-lerin imalat sanayii ihracatındaki payı % 40'dan % 22'ye gerilemiş
buna karşılık emek yoğun sektörlerin imalat sanayii ihracatındaki
payı % 60'd9n % 77.6'ya yükselmiştir. «İhracatın büyük bfr
görül-mektedir» (6). «İhracatın en dinamik bölümünü oluşturan sınai ürün ihracatında emek yoğun mallar lehine aşırı bir sapma olduğu sap- -tan maktadır» (7).
1980 sonrası Türkiye'nin sınai ürün ihracatında ortaya çıkan
ar-tışların göreli olarak emek yoğun sanayi dallarında yoğunlaştığı
söy-lenebilir. Yukarıda elde edilen sonuçlara göre Türkiye'nin genellikle
göreli olarak emek yoğun sanayi -dalların uluslararası işbölümüne
katılmaya çabaladığı anlaşılmaktadır. Ver'i karş'ııaştırmalı üstünlüklere
dayalı bir uluslararası işbölümünün bu çabaların temelini oluşturdu ğunu söyleyebilir. «Dış ticaretin liberalleşmesi sonucu yatırımların
emek yoğun kesimlere kayması yanında mevcut üretim
teknolojisi-nin de emek yoğun değişikliklere uğraması beklenebilir» (3
).
Katma değeri düşük emek yoğun ürünlerde uluslararası işbölü
müne katılmanın Türkiye'nin ihracat gelirlerini anlamlı düzeyde
art-tırmaya ve bu düzeyde tutmaya yeterli olmayacağı söylenebilir. Bu
nedenle katma değeri yüksek olan sektöre! iyileştirmelerle reka·
betci duruma gelebilecek sanayii kesimlerinde de uluslararası işbö·
lümün katılmanın Türkiye'nin ihracat gelirleri açısından yararlı olacağı
söylenebilir.
6) Z_ Tunca (19'81), s. 130..
7) K. Boratav (1984),-s. 268.
YARARLANILAN KAYNAKLAR
Balassa 8., A «8tages» Approaah To Comparative Advantage, World Bank Staff Working Paper, No: 256, May 1977.
Boratav K., «Dünya Ekonomisi. Türkiye ve İ·ktisat Politikaları», Türkiye ve Dünyada
Yaşanan Ekonomik Bunalım içinde, Ed. İlhan Tekeli, Ankara, 1984.
Cifler T., «İthalatta Son Gelişmeler ve İthalatın Liberasyonu)), İktisat Politikaları ve Gelişme Doğrultuları içinde, İktisat Fakültesi Mezunlar Cemiyeti, 18 Nisan 1985 . . DİE, Türkiye istatistik Yıllığı 1977, Ankara 1977.
DİE, Türkiye istatistik Yıllığı 1985, Ankara 1985.
Eıbiri K., Bozkurt Z., Çulfaz A., Türkiye'de imalat Sanayiinde Sermaye ve İşgücü, DPT Yayın No: 1624 -SPD: 303, Ankara, 1977.
Erzan R., Turkey's Comparative Advantage Production and Trade Patterns in
Manufactures an Applicçıtion of the Factor Proportions Hypothesis With Some
Oualifications, lnstitute -for lnternational Economic Studies, University of
Stock-holm, Edsbruk, 1983.
Fels. G., «The Choice of lndustry Mix in the Divisi9n of Labour !3etween Developed
and Developing Countries, 'Weltwir.tschaftliches Archiv, Band 108, Heft 1, 19'72. Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı, Bilgi .İşlem Merkezi Verileri.
Kenen P. B., «Nature Capital and Trade», Journal of Political Economy, Vol. 73.
Number 5, October 1965.
Kepenek Y. -Kavruk N., «Türk İmalat Sanayiinde Ölçek ve Verimlilik Sorunlarının.
Dışsatımla İlgisi». Ticaret Bakanlığı ile UNIDO Tarafından Düzenlenen Sanayi Ürünleri Dışsotımının Geliş_tirilmesi Semineri. 4.., 8 Aralık. Ankara 19ı78. Lary H. B .. lmparts of Manufactures From Less Developed Countries, National
. Bureau of Economic Research, New York 1968.
Tunca Z .. Türkiye İmalat Sanaylinde İthal İkamesi ve Gelişmenin Kaynakları (1965 -1975). İstanbul Teknik Üniversitesi Matbaası. İstanbul 19'81.
Yıldırım N .. Neoklasik İktisadın Teknolojik Gelişme Yaklaşımı. A. O. S1BF Yayını,
