Diyabetik retinopatinin ateroskleroz, yüksek duyarl›Creaktiv protein ile iliﬂkisi

(1)

Diyabetik retinopatinin ateroskleroz, yüksek duyarl›

C reaktiv protein ile iliflkisi

Sevil ARI-YAYLALI (*), Hasan H. ERB‹L (**), Banu ALPASLAN-MESC‹ (***), Aytekin O⁄UZ (****), Gökhan YILDIRIM (*****), Gülsüm D‹NÇ (******)

ÖZET

Bu çal›flmada diyabetik hastalarda geliflen retinopatinin ateroskleroz, yüksek duyarl› C reaktiv protein ile iliflkisinin saptanmas› amaçland›.

SSK Göztepe E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi Diyabet bölü- münde takip edilmekte olan retinopati saptanan 27 ve retinopatisi olmayan 27 olmak üzere toplam 54 tip II diyabetik hasta ve kontrol grubu olarak herhangi bir sistemik hastal›¤› olmayan 15 olgu çal›flmaya dahil edildi. Tüm olgularda tam oftalmolojik muayene yap›l›p saptanan retinopatiler derecelen- dirildi. Ateroskleroz varl›¤›n› saptamak için karotis ve popliteal arterde dopler ultrasonografik inceleme yap›ld›. Kan lipid de¤erleri ve yüksek duyarl› C reaktiv protein de¤erleri öl- çüldü ve vücut-kitle indeksleri (BM‹) hesapland›. Hipertansi- yon varl›¤› da araflt›r›ld›.

Ateroskleroz ve sistolik hipertansiyonun diyabetik retinopati gelifliminde etkli risk faktörleri olduklar› saptand›. Retinopati geliflimi yafl, cinsiyet, BM‹, hiperlipideminin cinsi, diyastolik hipertansiyon, yüksek duyarl› C reaktiv protein ile iliflkilendirilemedi.

Retinopati diyabetik hastalarda gerekli önlemler al›nmad›¤›

takdirde körlükle sonuçlanabilen çok ciddi bir komplikasyondur. Karotid arterdeki aterosklerozun retinal iskemi yolu ile retinopati geliflim riskini art›rd›¤› düflünülmektedir. Bu çal›flmada aterosklerozun diyabetik retinopati gelifliminde etkili risk faktörlerinden biri oldu¤u sonucuna ulafl›ld›.

Anahtar kelimeler: Diyabet, diyabetik retinopati, ateroskleroz, dislipidemi, yüksek duyarl› C reaktiv protein

SUMMARY

The association of atherosclerosis, high sensitiv C reactive protein and diabetic retinopathy In this study we aimed to evaluate the relation of atherosclerosis and retinopathy in patients with Diabetes Mellitus.

54 diabetic patients followed by SSK Goztepe Educational Hospital Diabetes Clinic-27 with, and 27 without retinopathy- were included in the study. 15 participants without any siste- mic disease were chosen for the control group. All the participants underwent complete ocular examination including visual acuity, anterior and posterior segment examinations. Any retinopathy present was graded. Carotid and popliteal Dopler ultrasonografic examinations were performed. The levels of lipids, high sensitiv C Reactive Protein (hsCRP) and BM‹ were assessed.The presence of hypertension were evaluated.

Atherosklerosis and systolic hipertension were associated with an increased risk of diabetic retinopathy. The age of the patient, gender, BM‹, dislipidemia, diastolic hipertension, the level of hsCRP had no significant association with the retinopathy.

Blindness is the severe complication of diabetes occuring in the lack of appropriate treatment.

Atherosklerosis of the carotid artery causing ischemia is sus- pected to increase the risk of retinopathy In this study we fo- und that aterosklerosis is significantly assosiated with diabetic retinopathy.

Key words:Diabetes, diabetic retinopathy, aterosklerosis, dislipidemia, hsCRP

SSK Göztepe E¤itim Hastanesi Göz Klini¤i, Asist. Dr.*; Klinik fiefi Prof. Dr.**; 2. Dahiliye Klini¤i, Uz. Dr.***; 2. Dahiliye Klini¤i fiefi, Prof.

Dr.****; Biyokimya Bölümü, Asist. Dr.*****; Radiyoloji Klini¤i, Asist. Dr.******

Diyabetik retinopati ciddi görme kayb› ile sonuçlanabilen diyabetin en s›k mikrovasküler komplikasyonudur ^(1-2). Retinopatinin geliflimi ve progresyonu ile ilgili mekaniz- malar ve sorumlu risk faktörleri hala tart›fl›lmaktad›r ^(3-9). Dünyada diyabetik retinopati 20-70 yafl aras›nda en

önemli körlük nedeni olarak gösterilmektedir.

Bu çal›flmada, diyabetik retinopati ile ateroskleroz, yük- sek duyarl› C reaktif protein (hsCRP), hiperlipidemi ve hipertansiyon aras›ndaki iliflkinin saptanmas› amaçland›.

KL‹N‹K ARAfiTIRMA Oftalmoloji

Göztepe T›p Dergisi 20: 164-167, 2005

164

ISSN 1300-526X

(2)

MATERYAL ve METOD

Çal›flmaya SSK Göztepe Hastanesi Diyabet Poliklini¤inde takip edilen retinopati saptanan 27 (I grup) ve retinopatisi olmayan 27 (II grup) olmak üzere toplam 54 tip II diyabetik hasta ve kontrol grubu (III grup) olarak diyabet, hipertansiyon ve ateroskleroz saptanmayan 15 kifli dahil edildi. Her hastaya protokol verildi. Hastalar›n boy, kilo, bel çevresi ölçülerek vücut-kitle indeksleri (BM‹) hesapland›.

Her hastan›n arter kan bas›nc› 5 dakika istirahattan sonra üçer kez sfigmonometre ile ölçüldü ve ortalamas› al›nd›. Sistolik arter bas›nc› 130 mmHg, diyastolik arter bas›nc› 85 mmHg üstünde oldu¤u ve veya antihipertansif kullanan hastalar hi- pertansif olarak kabul edildi.

Hastalardan al›nan kan örneklerinde plazma total kolesterol, yüksek dansiteli lipoprotein (HDL), düflük dansiteli lipoprotein (LDL), trigliserit de¤erleri mg/dl cinsinden ölçüldü. Hasta- lar›n antihiperlipidemik tedavi al›p almad›klar› sorguland›.

Total kolesterol için 200 mg/dl; LDL kolesterol için 100 mg/dl; trigliserit için 150 mg/dl üstündeki; HDL kolesterol için ise erkeklerde 50 mg/dl kad›nlarda 40 mg/dl alt›ndaki de-

¤erler anormal olarak kabul edildi. HsCRP türbidimetrik metod ile spektrofotometre ile ölçüldü. De¤erlendirmede cinsiyet ve yafl dikkate al›nd›. Kad›nlar için 19-49 yafl 3,33; 50-64 yafl 8,50; 65-99 yafl 6,60 mg alt›ndaki de¤erler normal olarak kabul edildi. Erkeklerde ise 19-39 yafl 2,68; 40-49 yafl 4,80; 50- 64 yafl 7,90; 65-99 yafl 6,80 mg alt›ndaki de¤erler normal olarak kabul edildi. Ancak kit miktar› yeterli olmad›¤›ndan hastalar›n tamam›nda hsCRP bak›lamad›.

Hastalarda ayr›ca koroner arter hastal›¤› aç›s›ndan angina pektoris, miyokard infarkt›, koroner arter bypass cerrahisi, an- jiyoplasti öyküsü araflt›r›ld›. Her hastaya elektrokardiyografi çekildi ve de¤erlendirildi. ‹nme (geçici iskemik atak ve sereb- rovasküler olay) aç›s›ndan hastalar sorguland›. Her hastada B- mod dopler US ile karotis ve popliteal arterde intima media kal›nl›¤› (‹MT) ölçüldü ve aterom pla¤› varl›¤› araflt›r›ld›. Ar- ter s›n›r›nda pürüzlü görünüm ile birlikte lümen içine protruz- yon, plak varl›¤›, karotiste ‹MT’nin 1.2 mm üzerinde oluflu ateroskleroz olarak de¤erlendirildi.

Oftalmolojik muayenede hastalar›n vizyonlar› al›nd›ktan sonra biyomikroskopta ön segment de¤erlendirildi. Göz tansiyon- lar› ölçüldü. Neovaskülarizasyon aç›s›ndan ön kamara aç›lar›

Goldman›n üç aynal› lensi ile muayene edildi. Tropikamid % 1 ile pupil dilatasyonu sa¤land›ktan sonra 90 diyoptri volk ile indirekt fundus muayenesi yap›ld›. Tespit edilen bulgular ETDRS’nin kriterleri kullan›larak s›n›fland›r›ld›. Maküla öde- minin varl›¤› ayr›ca araflt›r›ld›. Foveadan bir disk çap› mesafe- si içinde mikroanevrizma, sert eksuda, intraretinal hemoraji varl›¤› maküla ödemi olarak de¤erlendirildi. Sert eksuda var- l›¤› da araflt›r›ld›.

‹statistiksel analizler için SPSS (Statistical Package for Social Sciences) for Windows 10.0 program› kullan›ld›. Verileri de-

¤erlendirilirken tan›mlay›c› istatistiksel metotlar›n (ortalama, standart sapma) yan›s›ra niceliksel verilerin karfl›laflt›r›lmas›n- da Oneway Anova, Tukey HDS testi, t Student testi, Mann Whitney U test kullan›ld›. Niteliksel verilerin karfl›laflt›r›lma- s›nda ise Ki-Kare testi kullan›ld›. Sonuçlar % 95’lik güven aral›¤›nda, anlaml›l›k p<0.05 düzeyinde de¤erlendirildi.

BULGULAR

Çal›flmaya dahil edilenlerin 47’si (% 68.1) kad›n, 22’si erkek (% 31.9) idi. Gruplardaki kad›n/erkek da¤›l›m›n›n I grupta 19/8; II grupta 20/7; III grupta ise 8/7 oldu¤u saptand›. Hastalar›n yafl ortalamalar› s›ras›yla 58.41+9.82; 55.29+7.76; 55.93+4.42 olarak hesapland›.

Gruplardaki olgular›n yafl ortalamalar› ve cinsiyet da¤›- l›mlar› aras›nda istatistiksel olarak anlaml› bir farkl›l›k saptanmad› (p>0.05).

Retinopatili grupta sistolik arter bas›nc› ortalamalar›, retinopatili olmayan gruptan istatistiksel olarak anlaml›

düzeyde yüksek bulundu (p<0.05). Diyastolik arter ba- s›nc› ortalamalar› aç›s›ndan ise anlaml› bir farkl›l›k saptanmad› (p>0.05) (Tablo 1). Retinopatili olgularda karotiste ateroskleroz varl›¤› oran› (% 55.6), retinopatili olmayan olgulardaki karotiste ateroskleroz varl›¤› ora- n›ndan (% 22.2) istatistiksel olarak anlaml› düzeyde yüksek bulundu (p<0.05). Popliteada ateroskleroz varl›-

¤› oran› da retinopatili grupta (% 48.1), retinopatili olmayan gruba göre (% 11.1) istatistiksel olarak ileri dü- zeyde anlaml› farkl›l›¤a neden olacak flekilde yüksek bulundu (p<0.01). Retinopatili olan ve olmayan olgula- r›n hsCRP ortalamalar› aras›nda istatistiksel olarak anlaml› bir farkl›l›k bulunamad› (p>0.05) (Tablo 2).

Lipid profili incelendi¤inde total kolesterol, LDL, trigliserit yüksekli¤i ve HDL düflüklü¤ü aç›s›ndan gruplar aras›nda istatistiksel olarak anlaml› bir farkl›l›k bulunamad› (p>0.05) (Tablo 3).

Kontrol grubundaki olgular›n BM‹ de¤erleri, retinopatili olan ve olmayan olgular›n BM‹ de¤erlerinden istatistiksel olarak ileri düzeyde anlaml› farkl›l›¤a neden olacak flekilde düflük bulundu (p<0.01). Ancak retinopatili ve retinopatili olmayan iki grup aras›nda anlaml› fark saptanmad›.

Retinopatili grupta hastalar›n 18’inde hafif, 6’s›nda orta

Tablo 1. Gruplar›n hipertansiyon aç›s›ndan karfl›laflt›rmas›.

Sistolik arter bas›nc›

Diyastolik arter bas›nc›

Ort.

142.59 81.11

S.D.

26.25 15.27

Ort.

130.00 76.67

S.D.

18.19 7.34

p 0.046*

0.181 p<0.05 düzeyinde anlaml›.

Retinopatili Retinopatili olmayan S. Ar›-Yaylal› ve ark., Diyabetik retinopatinin ateroskleroz, yüksek duyarl› C reaktiv protein ile iliflkisi

165

(3)

proliferatif olmayan diyabetik retinopati (DRP), 2’sinde a¤›r preproliferatif DRP, 1’inde proliferatif DRP saptand›. Ayr›ca 9 hastada klinik aç›dan anlaml› maküla ödemi tesbit edildi. Retinopatili grupta sert eksuda var- l›¤› ile hiperlipidemi cinsi iliflkilendirilemedi (p>0.05).

Retinopatili gruptan sadece 4 hastada koroner arter hastal›¤›, her iki grupta da sadece birer hastada serebrovas- küler hastal›k hikayesi saptand›¤› için retinopati ile bu hastal›klar aras›ndaki iliflki istatistiksel olarak de¤erlen- dirilemedi.

TARTIfiMA

Diyabetik hastalarda ateroskleroz ile retinopati aras›n- daki iliflki konusunda birçok araflt›rma mevcuttur.

AR‹C grubunun çal›flmas›nda, diyabetik retinopati var- l›¤›n›n karotis internal limitan membran kal›nl›¤› ile iliflkili oldu¤u saptanm›flt›r. Karotid arterde plak varl›¤›

ile retinopati aras›nda istatistiksel olarak anlaml› iliflki tespit edilememifltir. ‹MT de¤erinin yüksekli¤i retinopati fliddeti ile iliflkili faktörlerden biri olarak tespit edilmifltir ⁽⁸⁾. Bizim çal›flmam›zda ise iki grup aras›nda yap›lan karfl›laflt›rmada retinopatili grupta karotis ve popliteal arterin her ikisindeki ateroskleroz oran›n›n anlaml› olarak daha yüksek oldu¤u saptand›. Karotisteki internal limitan membran kal›nl›¤› tek bafl›na ele al›nd›-

¤›nda da retinopati varl›¤›n›n karotis internal limitan

membran kal›nl›¤› ile iliflkili oldu¤u saptand›. Karotiste plak varl›¤› da ayn› flekilde ayr› olarak ele al›nd›¤›nda retinopati varl›¤› ile iliflkili oldu¤u tespit edildi. ‹MT de¤erinin yüksekli¤i ile retinopati fliddeti ars›nda bir iliflki saptanamad›.

Hipertansiyonun retinopati ile iliflkisi konusunda farkl›

görüfller mevcuttur. Jangorbani ve ark., 3424 hasta üze- rinde yapt›klar› bir çal›flmada sistolik hipertansiyonun retinopati gelifliminde anlaml› bir risk faktörü oldu¤u sonucuna ulaflm›fllard›r ⁽⁹⁾. Nguyen ve ark.’n›n çal›flma- s›nda ise hipertansiyon ve retinopati geliflme riski ara- s›nda anlaml› bir iliflki bulunamam›flt›r ⁽¹⁰⁾. Tapp ve ark. çal›flmalar›nda özellikle sistolik hipertansiyonun retinopati gelifliminde etkili bir risk faktörü oldu¤u sonucuna ulaflm›fllard›r. AR‹C grubunun çal›flmas›nda ise son sistolik kan bas›nc›n›n yüksek oluflu ile retinopati aras›nda iliflki saptanm›flt›r ^(8,11). Bizim çal›flmam›zda sistolik hipertansiyonun retinopati gelifliminde etkili bir risk faktörü oldu¤u sonucuna ulafl›ld›. Hipertansiyon varl›¤› aç›s›ndan retinopatili ve retinopatisi olmayan hasta gruplar› aras›nda istatistiksel olarak anlaml› bir fark saptanamad›.

Hiperlipidemi, retinopati iliflkisi konusunda da fikir bir- li¤i yoktur. Maberley ve ark.’n›n çal›flmas›nda serum kolesterol seviyesinde yükseklik diyabetik retinopati geliflme riski ile iliflkili bulunmufltur ⁽¹²⁾. Davis ve ark.

trigliseritler seviyesindeki art›fl› yüksek riskli proliferatif diyabetik retinopati için risk faktörlerinden biri olarak tespit etmifller ve yüksek kan lipid seviyesinin düflü- rülmesinin retinopati progresyonunu yavafllataca¤› sonucuna varm›fllard›r ⁽¹³⁾. Total plazma kolesterolü, LDL, HDL, trigliserit de¤erleri ve retinopati aras›nda istatistiksel olarak anlaml› iliflki tespit edilemeyen çal›flmalar da mevcuttur ^(8,10). Chew’in çal›flmas›nda sert eksuda, maküla ödemi, vizyon kayb›n›n yüksek serum lipid seviyeleri ile iliflkili oldu¤u ortaya konmufltur ⁽¹⁴⁾. Çal›flmam›zda total kolesterol, LDL kolesterol, trigliserit de¤erlerindeki yükseklik ve HDL kolesterol de¤erlerindeki düflüklük aç›s›ndan gruplar aras›nda istatistiksel olarak fark saptanmad›. Retinopatili grupta saptanan sert eksuda varl›¤› ile HDL kolesterol düflüklü¤ü, LDL kolesterol, trigliserit ve total kolesterol de¤erlerindeki yükseklik aras›nda bir iliflki tespit edilmedi.

Son dönemlerde aterosklerozun patogenezinde infla- masyonun rol oynad›¤› teorisi üzerinde durulmaktad›r.

Bir akut faz reaktan› olan C-reaktif protein (CRP) akut

Tablo 2. hsCRP aç›s›ndan karfl›laflt›rma.

Retinopatili Retinopatili olmayan

Ort.

3.794.25

S.D.

3.47 3.36

p 0.642 hsCRP

Tablo 3. Total kolesterol, LDL ve trigliserit yüksekli¤i, HDL düflüklü¤üne göre gruplar aras› karfl›laflt›rma.

Total kolesterol

HDL LDL Trigliserit

n 1215 10 17 207 1710

% 44.455.6 37.0 63.0 25.974.1 63.037.0

p 0.260

0.780 0.761 0.780 Retinopatili

grup n 198 11 16 198 1611

% 29.670.4 40.7 59.3 29.670.4 59.340.7

< 200 mg/dl

> 200 mg/dl E<40mg/dl, K<50 mg/dl E>40mg/dl, K>50 mg/dl

< 100 mg/dl

> 100 mg/dl

< 150 mg/dl

> 150 mg/dl

Retinopatili olmayan grup

Göztepe T›p Dergisi 20: 164-167, 2005

166

(4)

inflamatuvar reaksiyonun son derece duyarl› bir göster- gesidir. Konvansiyonel yöntemlerle saptanamayan CRP seviyesindeki hafif yükselmelerin CRP’nin yüksek duyarl› de¤erlendirilmesi ile yakalanabilece¤i bulunmufltur. Yap›lan çal›flmalarda hsCRP ile koroner kalp hasta- l›¤› ve karotid arter aterosklerozu aras›nda iliflki saptan- m›flt›r. HsCRP’nin akut miyokart infarkt› ve stabil olmayan angina pektoris ata¤› esnas›nda yükseldi¤ini ve iskemik kalp hastal›¤› için acil bir risk faktörü oldu¤u- nu gösteren yay›nlar mevcuttur ^(15,16). Bir çal›flmada da hsCRP seviyesindeki art›fl›n periferik arter hastal›¤› geliflimi ve karotid arter hastal›¤›nda h›zl› progresyonla iliflkili oldu¤u saptanm›flt›r ⁽¹⁷⁾.

Literatürde diyabetik retinopati ile hsCRP seviyeleri aras›nda iliflkiyi ele alan bir çal›flmaya rastlamad›k. Kit- lerin yetersizli¤i nedeniyle retinopatili hastalar›n 23’ün- de, retinopatisiz hastalar›n 17’sinde, çal›flma grubunun tamam›nda ölçüm yap›ld›. Sonuçlar›n istatistiksel de-

¤erlendirilmesi sonucunda gruplar aras›nda anlaml› bir fark saptanmad›. Makrovaskülopati olan koroner arter hastal›¤› ve karotid arter hastal›¤›n›n aksine bir mikro- vaskülopati olan diyabetik retinopati ile inflamatuvar gösterge olan hsCRP aras›nda iliflki saptanmad›.

Jangorbanin’in çal›flmas›nda, yafl ve cinsiyet ile retinopati aras›nda anlaml› iliflki bulunamam›flt›r ⁽⁹⁾Tip II di- yabetli hastalar üzerinde yapt›¤›m›z bizim çal›flmam›z- da da yafl ve cinsiyet ile retinopati geliflimi aras›nda bir iliflki saptanamad›.

Baz› yay›nlarda BM‹ düflüklü¤ü ile retinopati aras›nda iliflki oldu¤una dair veriler mevcuttur ^(9,12). Baflka ya- y›nlarda ise herhangi bir iliflki saptanamam›flt›r ^(1,5). Bi- zim çal›flmam›zda da BM‹ ile diyabetik retinopati varl›-

¤› aras›nda bir iliflki saptanmad›.

SONUÇ

Bu çal›flmada, tip II diyabetik hastalarda aterosklerozun retinopati gelifliminde etkili risk faktörü oldu¤u sonucuna ulafl›ld›. Retinopati diyabetik hastalarda gerekli ön- lemler al›nmad›¤› takdirde körlükle sonuçlanabilen çok ciddi bir komplikasyondur. Diyabetik retinopati geliflimi ve progresyonunda rol alan faktörlerin tespiti toplum için sosyal ve ekonomik kay›plara yol açan bu körlük

sebebinin önüne geçilmesi aç›s›ndan son derece önem- lidir.

KAYNAKLAR

1. Klein R, Klein BEK, Moss SE, et al: The Wisconsin Epidemiolo- gic Study of Diabetic Retinopathy III. Prevalence and risk of diabetic retinopathy when age at diagnosis is 30 or more years. Arch Ophthal- mol 102:527-532, 1984.

2. Klein R, Klein BEK, Moss SE: Epidemiology of proliferative diabetic retinopathy. Diabetes Care 15:1875-1891, 1992.

3. Grunwald JE, Du Pont J, Riva CE: Retinal haemodynamics in patients with early diabetes mellitus. Br J Ophthalmol 80:327-331, 1996.

4. Klein R, Moss SE, Klein BEK: New management concepts for ti- mely diagnosis of diabetic retinopathy treatable by photocoagulation.

Diabetes Care 10:633-638, 1987.

5. Lim JI, Murphy RP: Review of diabetic retinopathy. Current Op- tion in Ophtalmology 2:315-323, 1991.

6. Brinchmann-Hansen O, Dahl-Jorgensen K, Sandvik L, Hans- sen KF: Blood glucose Concentrations and progression of diabetic retinopathy, the seven year results of the Oslo study. BMJ 304:19-22, 1992.

7. Sebag J: Diabetic retinopathy. Clinical signs in Ophtalmolojy.

1993 vol XIV:2.

8. Klein R, Sharret AR, Klein BE, Moss SE, Folsom AR, Wong TY, Brancati FL, Hubbard LD, Couper D: AR‹C Group. The association of atherosclerosis, vaskuler risk factors, and retinopathy in adults with diabetes: the aterosclerosis risk in communities study.

Ophtalmology 109(7):1225-34, 2002.

9. Jangorbani M, Jones RB, Murray KJ, Allison SP: Incidence of and risk factors for diabetic retinopathy in diabetic clinic attenders.

Ophtalmic Epidemiol 8(5):309-25, 2001.

10. Nguyen HT, Luzio SD, Dolben J, West J, Beck L, Coates PA, Owens DR: Dominant risk factors for retinopathy at clinical diagnosis in patients with type II diabetes mellitus. J Diabetes Complications 10(4):211-9, 1996.

11. Tapp RJ, Shaw JE, de Courten MP, Balkau B, Mc Carty DJ, Taylor HR, Welborn TA, Zimmet PZ: AusDiab Study Group. The prevalence of and factors assosiated with diabetic retinopathy in the Australian population. Diabetes Care 26(6):1731-7, 2003.

12. Maberley DA, King W, Cruess AF, Koushik A: Risk factors for diabetic retinopathy in Cree of James Bay. Ophtalmic Epidemiol 9(3):153-67, 2002.

13. Davis MD, Fisher MR, Gangnon RE, Barton F, Aiello nLM, Chew EY, Ferris FL 3rd, Knatterud GL: Risk factors for high-risk proliferative diabetic retinopathy and severe visual loss: Early Treat- ment Diabetic Retinopathy Study Report #18. ‹nvest Ophtalmol Vis Sci 39(2):233-52, 1998.

14. Chew EY: Diabetic retinopathy and lipid abnormalities. Curr Opin Phtalmol 8(3):59-62, 1997.

15. Auer J, Berent R, Lassnig E, Eber B: C-reactive protein and co- ronary artery disease. Jpn Heart J 43(6):607-19, 2002.

16. Pirro M, Bergeron J, Dagenais GR, Bernard PM, Cantin B, Despres JP, Lamarche B: Age and duration of follow-up as modula- tors of the risk for ischemic heart disease associated with high plasma C-reactive protein levels in men.: Arch Intern Med 161(20):2474-80, 2001.

17. Hayaishi-Okano R, Yamasaki Y, Katakami N, Ohtoshi K, Go- rogawa S, Kuroda A, Matsuhisa M, Kosugi K, Nishikawa N, Ka- jimoto Y, Hori M: Elevated C-reactive protein associates with early- stage carotid atherosclerosis in young subjects with type 1 diabetes.

Diabetes Care 25(8):1432-8, 2002.

S. Ar›-Yaylal› ve ark., Diyabetik retinopatinin ateroskleroz, yüksek duyarl› C reaktiv protein ile iliflkisi

167