Okt. İsmail GÜLCÜ Türk Dili-I Dersi
7. Hafta
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM
FAKÜLTESİ
Kelime gruplarında ve cümlede kök ve gövdelerin birbirleri ile çeşitli bakımlardan ilgilerini sağlayan eklere çekim ekleri denir.
Kelimeler arasında gramer ilişkisi kuran eklerdir. Geldikleri kök veya gövdede anlam değişikliği yapmazlar.
ÇEKİM EKLERİ
1- Çokluk Ekleri: –lar/-ler’dir.
-lar/-ler çokluk ekleri her türlü isme getirilir.
∗ Örnek: dağ-lar, dere-ler, adam-lar, kuş-lar, Türk-ler, kitap-lar, ağaç-lar.
2- Aitlik Eki: Aitlik eki –ki’dir.
İsmin kime ait olduğunu gösterir.
Örnek: benim-ki, onun-ki, yerde-ki, Erol’un-ki
İsim Çekim Ekleri
Teklik 1. şahıs iyelik eki: -m Teklik 2. şahıs iyelik eki: -n
Teklik 3. şahıs iyelik eki: -ı / -i, -u / -ü; -sı / -si, -su / -sü Çokluk 1. şahıs iyelik eki: -mız / -miz, -muz / -müz, Çokluk 2. şahıs iyelik eki: -nız / -niz, -nuz / -nüz, Çokluk 3. şahıs iyelik eki: -ları / -leri
Örnek:
baba-m kitab-ı-m baba-n kitab-ı-n baba-sı kitab-ı
baba-mız kitab-ı-mız baba-nız kitab-ı-nız baba-ları kitap-ları
3- İyelik Ekleri: İyelik ekleri sahiplik, bağlılık, aitlik gösterir. İsimleri
kendilerinden önce gelen ilgi hâlindeki bir şahıs zamirine (benim, senin, onun, bizim, sizin, onların) veya ilgi hâlindeki bir isme bağlayan eklerdir.
a) Yalın hâl: Eksizdir. İsimlerin başka bir unsura bağlı olmayan teklik, çokluk ve iyelik şekilleri yalın hâlleridir.
Örnek: adam, orman, çocuk, Türk.
b) İlgi (genitif) hâli: İsmi bazen isme, bazen fiile, bazen de son çekim edatlarına bağlar. İsmin kendisinden sonra gelen bir isme tabi olduğunu gösterir. İsmin bu hâli bazen eksiz, çok defa da ekli -ın, -in, -un, -ün; -nın, -nin, -nun, -nün) olur:
Örnek: Oda-nın (kapısı), kitap-ın (sayfası); oda (kapısı), kitap (sayfası)
4. Hâl Ekleri
İsimleri kendilerinden sonra gelen isimlere bağladıkları gibi özellikle isimleri fiillere bağlarlar. Kelime grupları yaptıkları gibi çekimli fiillerle birlikte cümle örgüsünün başlıca unsurlarını oluştururlar. Türkçede ismin şu hâlleri vardır:
c) Yükleme (akkuzatif) hâli: İsmi kendisinden sonra gelen geçişli bir fiile nesne fonksiyonu ile bağlar. İsmim bu hâli bazen eksiz, bazen ekli ( -ı, -i, -u, -ü) karşılanır.
Örnek: kapı-y-ı (aç-), kitap-ı (oku-); kapı (aç-), kitap (oku-)
Yükleme hâli ekle karşılandığında nesne belirlilik, eksiz karşılandığında belirsizlik ifadesi taşır.
d) Yaklaşma (datif) hâli: İsmi fiile, bazen de son çekim edatlarına bağlar. Her zaman ekle (-a, -e) ifade edilir.
Örnek: ev-e, okul-a
e) Bulunma (lokatif) hâli: İsmi fiile, bazen de son çekim edatlarına bağlar. Her zaman ekle (-da, -de; -ta, -te) ifade edilir.
Örnek: ev-de, okul-da
f) Uzaklaşma (ablatif) hâli: İsmi fiile, bazen de son çekim edatlarına bağlar. Her zaman ekle (-dan, -den; -tan, -ten) ifade edilir.
Örnek: ev-den, okul-dan
g) Eşitlik (ekvatif) hâli: İsmin eşitlik, benzerlik, gibilik ifade eden hâlidir.
Ekle (-ca, -ce; ça, -çe) karşılanır.
Örnek: insan-ca, kardeş-çe, güzel-ce
h) Vasıta (instrumental) hâli: İsmin fiile bir vasıta olduğunu ifade etmek için girdiği hâldir. Vasıta hâli eki, ile edatından ekleşmiş -la , -le ( < ile ) ekidir:
Örnek: uçak-la, kalem-le
I) Yön gösterme (direktif) hâli: (-ra, -re; -arı, -eri ) İsmi fiile bağlar. Bu
ekler, bugün birkaç kelimede kalıplaşmış olarak bulunur. Yön ifadesi için yaklaşma hâli ile doğru, karşı gibi yön edatları kullanılmaktadır.
Örnek: dış-arı, iç-eri, yuk-arı, üz-re, taş-ra, son-ra
6. Bildirme Ekleri
tur- / dur- yardımcı fiili bildirme ekidir. İsimlere ve fiillere eklenerek onları fiilleştirir. Ayrıca bildirme eki vokal uyumuna tabi olur: -dır/- dir; -dur/-dür; tır/-tir; -tur/-tür.
Örnek:
Evimiz güzel-dir.
O bizi görmüş-tür.
Anlattığım işte bu-dur.
5. Soru Eki: -mı, -mi, -mu, -mü ekidir.
İsmin soru şeklini yapan isim işletme ekidir. İsmi daima fiile bağlayan bir ektir.
Soru eki, kelimelerden ayrı yazılması ve hem isimlere hem de fiillere gelen bir ek olması bakımından istisna bir ektir.
a) Şimdiki Zaman köyde-y-im
odada-sın okulda-dır güçlü-y-üz güçlü-sünüz güzel-dirler i- Cevherî Fiili:
Şimdiki zaman, görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zamanda ve şart hâllerinde kullanılır.
b) Görülen Geçmiş Zaman güzel+i-di-m = güzel-di-m güzel+i-di-n = güzel-di-n güzel+i-di = güzel-di
güzel+i-di-k = güzel-di-k
güzel+i-di-niz = güzel-di-niz güzel+i-di-ler = güzel-di-ler
c) Öğrenilen Geçmiş Zaman güzel+i-miş-im = güzel-miş-im güzel+i-miş-sin = güzel-miş-sin güzel+i-miş = güzel-miş
güzel+i-miş-iz = güzel-miş-iz
güzel+i-miş-siniz = güzel-miş-siniz
güzel+i-miş-ler = güzel-miş-ler / güzel-ler-miş
d) Şart Şekli
güzel+i-se-m = güzel-sem güzel+i-se-n = güzel-sen güzel+i-se = güzel-se
güzel+i-se-k = güzel-se-k
güzel+i-se-niz = güzel-se-niz güzel+i-se-ler = güzel-se-ler
i- cevherî fiilinin olumsuz şekli değil ile kurulur güzel değil-im
güzel değil-sin güzel değil
güzel değil-iz güzel değil-siniz güzel değil-ler
güzel değil i-di-m = güzel değildim güzel değil i-miş = güzel değilmiş güzel değil i-se = güzel değilse
Zaman Ekleri (Bildirme Kipleri) a) Geniş Zaman: Ekleri -r; -ar/-er’dir.
Örnek: ye-r, de-r, açıl-ı-r, sat-ar, dön-er.
Geniş zamanın olumsuzu -maz/-mez şeklindedir.
Örnek: gel-mez, al-maz, ye-mez
b) Şimdiki Zaman: Ekleri -yor, -makta/-mekte; -mada/-mede’dir.
Örnek: al-ı- yorum, yaz-makta-yım, gez-mede-yiz
c) Görülen Geçmiş Zaman: Ekleri -dı/-di; -du/-dü; -tı/-ti; -tu/-tü’dür Örnek: al-dı, git-ti, yor-du.
d) Öğrenilen Geçmiş Zaman: Ekleri -mış/-miş; -muş/-müş’tür.
Örnek: gör-müş, bil-miş, ver-miş, al-mış e) Gelecek Zaman: Ekleri -acak/-ecek’tir.
Örnek: gör-ecek, al-acak, di-y-ecek Fiil Çekim Ekleri:
Fiil çekim ekleri, fiil kök veya gövdelerine eklenerek fiillerin zamanını, yapılış şeklini ve şahsını belirtirler.
a) Gereklilik Kipi: Ekleri -meli, -malı’dır. Eylemin yapılmasının gerekli, zorunlu olduğunu ifade eder.
Örnek: gel-meli-y-im, gel-meli-sin, gel-meli, gel-meli-y-iz, gel-meli-siniz, gel-meli-ler
Derslerime günü gününe çalışmalıyım.
Bu kitapları mutlaka okumalısın.
Not: Gereklilik kipi bazen cümleye ihtimal anlamı katabilir.
Örnek: Şimdiye dek ödevini bitirmiş olmalı.
Dilek Kipleri
b) İstek Kipi: Ekleri -e, -a’dır. Cümleye istek, dilek, temenni anlamı katar.
Örnek: gel-e-yim, gel-e-sin, gel-e, gel-e-lim, gel-e-siniz, gel-e-ler Bugün seninle sinemaya gidelim.
Doğum günüme eski arkadaşlarımı da çağırayım.
c) Şart (Dilek-Koşul) Kipi: Ekleri -se, -sa’dır. Bazı cümlelere dilek (istek), bazı cümlelere şart anlamı katar.
Örnek: gel-se-m, gel-se-n, gel-se, gel-se-k, gel-se-niz, gel-se-ler Bugün birlikte ders çalışsak.
Boyum uzasa da basketbolu daha iyi oynasam.
Otobüs erken kalksa derse zamanında yetişirdik.
d) Emir Kipi:
Eylemin yapılması gerektiğini buyruk şeklinde bildirir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur.
Örnek:
– gel gel-sin – gel-in, gel-iniz gel-sinler
Burayı hemen terk edin.
Bu konuyu sessizce dinleyin.
Kapalı alanlarda sigara içmeyiniz.
ŞAHIS EKLERİ: Fiillerin hangi şahıs tarafından gerçekleştirildiğini bildiren eklerdir.
Birleşik Zaman Çekimi:
Türkçede zaman çekimi, son derece sistemli ve basittir. Birleşik zaman aslında üst üste zaman eklerinin getirilmesi ile teşkil edilir.
A) Hikaye Bileşik Zaman: Fiil+Zaman Eki+idi+Şahıs Eki bil+miş+idi+m, bil+ecek+idi+k
B) Rivayet Bileşik Zaman: Fiil+Zaman Eki+imiş+Şahıs Eki bil+ecek+imiş+im, bil+iyor+imiş+iz
C) Şart Bileşik Zaman: Fiil+Zaman Eki+ise+Şahıs Eki bil+miş+ise+n, bil+ecek+ise+k
KAYNAKLAR
Ergin, M. (1993). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
Özkan, M., Esin, O., Tören, H. (2001). Yüksek Öğretimde Türk Dili, Yazılı ve Sözlü Anlatım. İstanbul: Filiz Kitabevi.
