EĞİTİM BİLİMİNE GİRİŞ

ii

Editör: Kadir Keskinkılıç

EĞİTİM BİLİMİNE GİRİŞ

ISBN: 975-8792-89-X

Kitaptaki bölümlerin sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2006, Pegem A Yayıncılık

Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları, Pegem A Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.’ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C.

Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Eylül 2005 3. Baskı: Ağustos 2007

Kapak Tasarımı: zulfin.eua Yayın Yönetmeni: Gürsel Avcı Dizgi: Fikret Kaplan Baskı: Baran Ofset – Ankara Tel: (0312) 367 66 92

Pegem A Yayıncılık

Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.

Adakale Sokak 4/1 Yenişehir ANKARA Tel: (312) 430 67 50 – 430 67 51 Belgeç: (312) 431 37 38 İnternet: www.pegema.com.tr E-posta: pegema@pegema.com.tr

iii

BAŞLARKEN

İnsanlarını yetiştirme çabalarında olan ülkelerin ortak hedefleri evreni, sorunları ve çözümleri ortak algılayan bireyler yaratmalarıdır. Durum böyle olunca, sorunu anlama, bilgiye ulaşma, çözüm yolları üretme ve çözümsel bilgileri ileri yaşamlara uygulama gün geçtikçe karmaşık bir hal almaktadır.

Eğitim bilimcisi olarak öğretmenlik mesleği her ne kadar yasal ve törel tanımlarla sınırlandırılmaya çalışılsa da farklılaşan beklentiler ve koşullardan dolayı her an yeniden tanımlanma gereği duymaktadır. Bilgiler engelleri aşma ve geleceği yapılandırma gücüdür. Bu günün bilgileri ile geleceğin çocuğunun eğitsel yapılandırılmasının güç olacağını anlamak zor olmasa gerek. Her nesil bir öncekinden daha donanık ve bilgi birikimli bir yaşama başlamaktadır.

Değişen zamanda daha gelişmiş olma ihtiyacı hissedecek bir neslin öğretmeni olmak geçmişteki kadar kolay olmayacağı gibi, sancılı bir sürecinde başlangıcı olacaktır.

Bu sürece aday olan öğrencilerimizi ve mesleki yaşamlarını coşku ile sürdüren öğretmenlerimizi öz verilerinden dolayı kutluyorum. Bu kitap yoğun içinde bulunan sizlere, yaşınıza yakın yaşta ve genç olarak adlandırılacak yazar kadrosuyla hazırlandı. Yetiştirirken, geliştirirken, kendi gelişimini de hedef alan bir yazar kadrosuyla…

Bu çalışmaya destek veren Pegem A Yayıncılık yöneticilerine ve çalışanlarına teşekkür ediyorum.

Çalışmanın, yazar kadrosunun öğretmenlerini sevindirecek, öğrencilerini bilgilendirecek güce gelmesini diliyorum.

Ağustos 2007 Editör Kadir KESKİNKILIÇ

iv

BÖLÜMLER ve YAZARLARI

1. Bölüm: Eğitimle İlgili Temel Kavramlar

Yahya Çıkılı, Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi

2. Bölüm: Meslek Olarak Öğretmenlik

Gürbüz Ocak, Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi

3. Bölüm: Eğitimde Yöntem

Güngör Keskinkılıç, Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi

4. Bölüm: Eğitimin İşlevleri

H. Ömer Beydoğan, Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi

5. Bölüm: Eğitimin Yasal Temelleri

Kadir Keskinkılıç, Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi

6. Bölüm: Eğitimin Psikolojik Temelleri

Mehmet Ali Çakır, Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesinde

7. Bölüm: Eğitimin Toplumsal (Sosyal) Temelleri

Mustafa Sarıtaş, Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi

8. Bölüm: Eğitimin Tarihsel Temelleri

Mustafa Şanal, Erciyes Üniversitesi Eğitim Fakültesi

9. Bölüm: Eğitimin Felsefi Temelleri

Aysel Ferah, Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi

10. Bölüm: Eğitimin Politik Temelleri

Rüştü Yeşil, Ahi Üniversitesi Eğitim Fakültesi

11. Bölüm: Eğitimin Ekonomik Temelleri

Perihan Ünüvar, Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi

12. Bölüm: Öğretmenlerin Özellikleri ve Yeterlikleri

Nihat Çalışkan, Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi

v

İİİİ İİİİ Ç Ç Ç Ç Ç Ç Ç Ç İİİİN İİİİ N N N ND N N N D D D DE D D D E E E E E E E K K K K K K K K İİİİL İİİİ L L L LE L L L E E E E E E E R R R R R R R R

sayfa no

Başlarken...iii

Bölümler ve Yazarları ... iv

İçindekiler... v

Şekiller Listesi ... xii

Tablolar Listesi ... xii

1. Bölüm EĞİTİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

Eğitim...3

Öğretme – Öğrenme Etkinlikleri ...10

Öğrenme ...12

Öğretim ...16

Program...23

Kültür ...24

Değerlendirme Soruları ...30

Kaynaklar ...33

2. Bölüm MESLEK OLARAK ÖĞRETMENLİK

Cumhuriyet Döneminde Öğretmen Yetiştirmenin Kısa Tarihi Gelişimi ...35

Öğretmen Yetiştirmenin Bugünkü Durumu ...38

Eğitim Fakültelerinde Öğretmenlik Lisans Programları ...42

Gelecek İçin Öğretmen ...49

Öğretmen Sorumlulukları ...50

Öğretmen Yeterlilikleri...59

Geleneksel Öğretmen – Çağdaş Öğretmen ...60

Etkili Öğretmen ...63

Teknoloji ve Öğretmen ...64

Öğretmenlik Mesleğinin Sorunları...66

Meslek Olarak Öğretmenlik ...66

Değerlendirme Soruları ...76

Kaynaklar ...80

vi

3. Bölüm

EĞİTİM BİLİMLERİNDE YÖNTEM

(ss: 83-96) Güngör KESKİNKILIÇ

Bilim ...83

Bilimin Tanımı ...83

Bilimin Amacı ve İşlevi...84

Bilim Dalları...84

Bilimin Temel Özellikleri...85

Bilimsel Bilgi Nedir? ...86

Bilgi Elde Etme Yolları...88

Bilimsel Yöntem ...90

Bilimsel Araştırma...90

Bilimde Araştırma Alanları ...91

Eğitim ve Bilim ...92

Eğitim Bilimleri ...92

Değerlendirme Soruları ...94

Kaynaklar ...96

4. Bölüm EĞİTİMİN İŞLEVLERİ

Küreselleşme Sürecinde Eğitimin Değişen İşlevleri ...101

Küreselleşme Olgusuyla ilgili Olumlu Görüşler ...102

Küreselleşmenin Olgusuyla İlgili Olumsuz Görüşler ...103

Eğitimin Siyasal İşlevi ...104

Eğitimin Toplumu Değiştirme İşlevi ...109

Eğitimin Kültürel İşlevleri...112

Eğitimin Ekonomik İşlevleri ...119

Değerlendirme Soruları ...122

Kaynaklar ...125

vii

EĞİTİMİN YASAL TEMELLERİ

(ss: 127-153) Kadir KESKİNKILIÇ

Eğitim ve Yasal Temelleri...127

Türk Eğitim Sisteminin Düzenlenmesinde Esas Alınanlar ...128

Eğitim Sisteminin Genel Karakteri ...129

Türkiye Cumhuriyeti Anayasalarında Eğitim...131

1924 Anayasası ...132

1961 Anayasası ...134

1982 Anayasası ...135

Türk Milli Eğitiminin Genel Amaçları...136

Türk Eğitim Sistemi...139

Sistem...139

Türk Eğitim Sisteminin Genel Yapısı ...143

Milli Eğitim Bakanlık Örgütü ...144

Merkez Örgütü...145

Taşra Örgütü ...147

Değerlendirme Soruları ...149

Kaynaklar ...153

6. Bölüm EĞİTİMİN PSİKOLOJİK TEMELLERİ

Gelişim Psikolojisi ...157

Gelişim ve Eğitim Psikolojisi ile İlgili Temel Kavramlar ...157

Gelişimin İlkeleri ...157

Gelişim Dönemleri ve Görevleri...159

Kişilik Gelişimi...164

Kişiliğin Başlıca Özellikleri ...164

Psikoseksüel Gelişim ...166

Erikson’un Psikososyal Gelişim Kuramı ...168

Öğrenme Psikolojisi...170

Davranışçı Yaklaşımlar ve Öğrenme...171

Klasik (Tepkisel) Koşullanma...171

Koşullanma Süreci...172

Klasik Koşullanmanın Temel Kavramları ...172

Edimsel (Operant) Koşullanma ...174

Sosyal Bilişsel Öğrenme Kuramı ...176

viii

Sosyal Bilişsel Kuramın Temel İlkeleri ...177

Gözlem Yoluyla Öğrenme Süreçleri ...179

Öğrenmeyi Etkileyen Faktörler...180

Değerlendirme Soruları ... 182

Kaynakça ...185

7. Bölüm EĞİTİMİN TOPLUMSAL (SOSYAL) TEMELLERİ

Sosyoloji Bilimi ...187

Eğitim Sosyolojisi...189

Toplumsal Bir Kurum Olarak Eğitim ...194

Eğitimin Bir Kurum Olarak Gelişimi...194

Eğitim Kurumlarının İşlevleri...197

Kültürel Birikim Aktarma ve Yenilikçi Bireyler Yetiştirme İşlevi ...197

Eğitim Bireyi Geliştirme İşlevi ...199

Eğitim ve Toplumsallaşma...202

Toplumsallaşma Kavramı...202

Toplumsallaşmanın İşlevleri ...203

Toplumsallaşma Biçimleri...203

Toplumsallaşmada Rol Oynayan Etmenler...203

Çocuğun Toplumsallaşmasında Ailenin Rolü ...204

Eğitim Kurumlarının Toplumsallaşmadaki Önemi...204

Eğitim ve Toplumsal Değişme...206

Değişme Kavramı ...206

Toplumsal Değişmeyi Sağlayan Faktörler ...207

Eğitim-Toplumsal Değişme İlişkisi ...207

Eğitim ve Toplumsal Hareketlilik ...209

Toplumsal Hareketlilik Kavramı ...209

Toplumsal Hareketliliğe Yol Açan Etmenler...210

Toplumsal Hareketlilikte Eğitimin Rolü ...210

Değerlendirme Soruları ...212

Kaynakça ...215

ix

EĞİTİMİN TARİHSEL TEMELLERİ

(ss: 217-253) Mustafa ŞANAL

Bölümün Amacı...217

Giriş ...218

Avrupa’da Eğitimin Tarihsel Gelişimi ...219

Türklerde Eğitimin Tarihsel Gelişimi ...221

İslamiyet Öncesi Dönemde Eğitim...221

İslamiyet Sonrası Dönemde Eğitim ...222

Karahanlılarda Eğitim ...223

Selçuklularda Eğitim...224

Osmanlılarda Eğitim ...225

Medreseler...225

Sıbyan Mektepleri ...228

Enderun Mektebi ...228

Osmanlılarda Yenileşme Hareketleri Döneminde Eğitim ...229

Tanzimat Döneminde Eğitim...230

Mutlakıyet ve Meşrutiyet Dönemlerinde Eğitim...231

Osmanlılarda Tanzimat’tan Önce Öğretmen Kaynakları...231

Tanzimat’tan Sonra Öğretmen Yetiştiren Kurumlar...234

Cumhuriyet Döneminde Eğitim ...246

Değerlendirme Soruları ...248

Kaynakça ...250

9. Bölüm EĞİTİMİN FELSEFİ TEMELLERİ

Felsefe Nedir?...257

Felsefenin Konuları ...259

Felsefi Akımlar ve İnsan Anlayışları ...264

Eğitim Felsefesi...271

Eğitim - Felsefe İlişkisi ...277

Eğitimin Felsefeye Bakışı...278

Felsefenin Eğitime Bakışı ...278

Eğitimde Felsefi Akımlar ve Eğitim Anlayışları...279

Eğitim Felsefesinin Geleceğe Açılımı ...286

Değerlendirme Soruları ...292

Kaynaklar ...295

x

10. Bölüm

EĞİTİMİN EKONOMİK TEMELLERİ

(ss: 297-315) Rüştü Yeşil

Politika...297

Politika ve Eğitim...299

Eğitim Politikası...300

Eğitimin Politik İşlevleri...302

Demokrasi ...304

Demokrasi ve Eğitim ...305

Demokrasi Eğitimi...306

Demokratik Eğitim ...307

Değerlendirme Soruları ...311

Kaynaklar ...314

11. Bölüm EĞİTİMİN EKONOMİK TEMELLERİ

Eğitim – Ekonomi İlişkisi...318

Serbest Mal ...319

Alternatif Maliyet / Vazgeçme Maliyeti...319

Ekonominin İlgili Olduğu Kavramlar ...319

İhtiyaçlar...319

Üretim ...320

Gelir...321

Harcama ...322

Eğitim ve Kalkınma ...322

Eğitim ve Verimlilik ...323

Eğitim ve Arz – Talep...324

Eğitim Talebi (İstemi) ...324

Eğitim Arzı (Sunumu) ...325

Sonuç ...326

Değerlendirme Soruları ...326

Kaynaklar ...329

xi

ÖĞRETMENLERİN ÖZELLİKLERİ VE YETERLİKLERİ

(ss: 331-366) Nihat ÇALIŞKAN

Giriş ...331

Öğretmenlik Mesleği ...332

Öğretmen Yeterlikleri...333

Öğretmenin Duyuşsal Özellikler Açısından Yeterliliği ...333

Öğretmenin Öğrenciyi Tanıma Yeterliği ...333

Öğretmenin Öğretimi Planlama Yeterliği ...334

Öğretmenin Materyal Kullanma ve Geliştirme Yeterliği ...334

Öğretmenin Etkileşim ve İletişim Kurma Yeterliği ...335

Öğretmenin Beden Dilini Kullanma Yeterliği ...336

Öğretmenin Özel Alan Bilgi ve Becerilerini Geliştirme Yeterliliği...337

Öğretmenin Öğretim Sürecini Gerçekleştirme Yeterliliği ...337

Öğretmenin Öğretim Sürecini Yönetme Yeterliliği ...338

Öğretmenin Öğretme-Öğrenme Sürecinde Kullanabileceği Yöntemler ve Tekniklere İlişkin Yeterliliği...339

Öğretmenin Başarıyı Ölçme ve Değerlendirme Yeterliliği ...340

Öğretmenin Rehberlik Yapma Yeterliliği ...341

Öğretmenin Öğrencilerin Temel Becerilerini Geliştirme Yeterliliği ...342

Öğretmenin Özel Eğitime Gereksinim Duyan Öğrencilere Hizmet Etme Yeterliliği...343

Öğretmenin Genel Kültür Bilgisini ve Kendini Geliştirme Yeterliliği...343

Öğretmenin Okulu Geliştirme Yeterliliği...344

Öğretmenin Okul – Aile ve Çevre İlişkilerini Geliştirebilme Yeterliliği...344

Öğretmenin Ders Dışı Etkinliklerde Bulunma Yeterliliği...345

Öğretmenin Yetişkinleri Eğitme Yeterliliği...346

Öğretmen ve Öğrenci Arasındaki İletişim ...346

Bir Davranış Mesleği Olarak Öğretmenlik...348

Öğretmenlik Mesleğinin Problemleri...349

Öğretmenlik Kariyer Basamakları...350

Değerlendirme Soruları ...355

Kaynaklar ...357

xii

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil 1.1: Eğitim, Öğrenme ve Öğretim Arası İlişki Şeması... 17

Şekil 2.1: Hizmetiçi Eğitim Türleri ... 72

Şekil 5.1: Milli Eğitimin Yasal Dayanakları Şeması ... 129

Şekil 5.2: Açık Sistem Şeması... 141

Şekil 9.1: Eğitim Felsefesinin Konusu ... 272

Şekil 9.2: Eğitim Felsefesinin Diğer Bilimlerle Komşuluk İlişkileri... 273

Şekil 9.3: Toplayıcı Eğitim Felsefesi ... 274

Şekil 9.4: Disiplinler Arası Eğitim Felsefesi ... 275

Şekil 9.5: İç Etkiler (Doğrudan Birikim)... 276

Şekil 9.6: Dış Etkiler (Dolaylı Etkiler) ... 276

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 2.2: Dört Yıllık Lisans Programı İçinde Yer Alan Öğretmenlik Meslek Bilgisi Dersleri ... 44

Tablo 2.3: Branş Öğretmeni Yetiştiren Anabilim Dalları... 45

Tablo 2.4: Ortaöğretim Alan Öğretmenliği Tezsiz Yüksek Lisans Programı Dersleri ...47

Tablo 2.5: Sınıf Öğretmenliği Derslerin Alanlara Göre Dağılımı... 47

Tablo 2.6: Örnek Meslek Bilgisi Dersleri (Sınıf Öğretmenliği) ... 49

Tablo 2.7: Eğitim Kademeleri ve Yerleşim Yerine Göre Okul, Öğrenci, Öğretmen ve Derslik Sayısı ... 68

Tablo 3.1: Tümevarım ve Tümdengelim Yöntemlerinin İşleyişi ... 89

Tablo 9.1: Eğitimde Geleceğe Yönelik Gereksinmeler ... 286

Tablo 9.2: Tübitak’ın 2023 Yılı İçin Öngördüğü Eğitim Felsefesini Oluşturan Öğeler ... 288

Yahya ÇIKILI

TEMEL KAVRAMLAR

Başlangıcı insanlık tarihi ile birlikte ele alınan eğitim, insanlığın en önemli problemlerinden birisini oluşturmuştur. Çünkü tarihe baktığımızda önemli ince- leme alanlarından birisinin eğitim kurumu olduğu görülmektedir. Eğitim alanın- daki değişme ve gelişmelerin de toplumlar üzerinde önemli bir etkide bulunduğu gerçeği ile karşılaşmaktayız. Glasser’a göre Ruslar, ilk aya ayak bastığında Ame- rika Birleşik Devletlerinin ilk sorguladığı yer eğitim kurumları olmuştur.

Tarihte önemli adımların atıldığı zaman dilimlerinde ilk ele alınan ve tartışı- lan yine eğitim kurumları olmuştur. Örneğin Osmanlı Devleti çeşitli yenilikleri gerçekleştirme sürecinde eğitim alanında da önemli değişikliklere gitmiştir. Bu değişikliklerin bir bölümünde direk eğitimi ile ilgili kararlar olmasa bile eğitim alanında yapılması gereken düzenlemeler zorunlu hale gelmiştir. Atatürk Türkiye Cumhuriyetini kurduğunda yine en çok üzerinde durduğu kurumlardan birisi eğitim olmuştur.

Sosyolojik olarak toplumların geçirdiği evrelere baktığımızda da eğitim ala- nındaki arayış ve yeniliklerle karşılaşmaktayız. Genel olarak toplumların, avcı ve toplayıcı, tarım, ticaret, sanayi, bilgi toplumu evrelerini geçirdiği kabul edilmek- tedir. Bütün bu evrelerde yine eğitim alanında yapılan yenilik ve değişmeler karşımıza çıkmaktadır. Sanayileşme ve bilgi toplumuna geçiş ile birlikte eğitimin önemi daha da artmıştır.

Bütün bu gelişmeler sırasında insanlar en kısa zaman içinde nitelikli bireyle- rin nasıl yetiştirileceği sorusuna cevap aramışlar ve insanın bildiklerini başka bireylere aktarma gereğini ortaya çıkarmışlardır. Bu durum insanların işbirliği yolu ile birbirlerine bildiği ve yapabildiği bilgi ve becerileri kazandırma sürecini başlatmıştır.

EĞİTİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

1.

Bölüm

Meslek Olarak Öğretmenlik 35

Gürbüz OCAK

ÖĞRETMEN YETİŞTİRME

Cumhuriyet Döneminde Öğretmen Yetiştirmenin Kısa Tarihi Gelişimi (Öğretmenlik Bugüne Nasıl Geldi?)

Dünyada hangi sistemi uygularsanız uygulayın, uygulayıcılarınız nitelikli ol- mazsa sisteminiz kapalı sisteme dönüşecek ve bir süre sonra yok olacaktır. Eği- tim sisteminin en önemli unsuru öğretmendir. Eğitim sistemin başarılı olması, sistem işgörenlerinin niteliklerine bağlıdır. Eğitim ve öğretimde hedefler ve içerik ne kadar uygun olursa olsun, o hedef ve içeriği aktaracak kaliteli öğretmen yok- sa bütün emekler boşa gidecektir. Bütün bu çabaların boşa gitmemesi için öğ- retmenlerimizi tarihin her döneminde iyi yetiştirmek zorundayız. Bu amaçla cumhuriyet dönemine kadar olduğu gibi cumhuriyet döneminden sonra da çeşitli öğretmen yetiştirme politikaları gündeme gelmiş ve uygulamaya konul- muştur.

Düşünen, eleştiren, sorgulayan ve öğrenmeyi öğrenen bireyler yetiştirebil- mek için cumhuriyetin ilanıyla birlikte eğitimin her alanında olduğu gibi öğret- men yetiştirmeye de büyük bir önem verilmiştir. Cumhuriyetin kuruluşunda öğretmen sayısı, 1.081’i kadın, 9.021’i erkek olmak üzere 10.102 idi. Bunlardan öğretmenlik eğitimi almış olanların sayısı; 378’i kadın, 2.356’sı erkek olmak üzere 2.734’tür. Geriye kalan 7.368 öğretmenden 1.357’si ilköğrenim mezunu, 711’i doğrudan medreseden ayrılmış, 152’si muntazam bir tahsil görmemiş, 2.107’si hiçbir öğretmenlik ehliyeti taşımayan kişilerdi (Akyüz 1994).

1924-1925 öğretim yılından itibaren Darulmuallimin adı Muallim Mektebi ve 1935’lerden itibaren de öğretmen okulu olarak düzenlenmiştir. Cumhuriyet

MESLEK OLARAK ÖĞRETMENLİK

2.

Bölüm

Eğitim Bilimlerinde Yöntem

Güngör KESKİNKILIÇ

"Hayatta en hakiki mürşit ilimdir, fendir".

G. M. K. Atatürk

BİLİM Bilimin Tanımı

Bilim insanın merak etme, bilme ve kontrol etme isteği ile ortaya çıkan bir çabadır. Bu çaba birçok bilimsel buluşun ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bilimin, ortaya çıkardığı ürünler ise insan hayatının her alanına etki etmeye devam etmektedir. Bununla birlikte bilim, çağı yakalamak için takip edilmesi ve girişilmesi gereken en önemli uğraşlardan birisidir. Gelişmiş olan toplumlara baktığımızda onların bilime verdikleri büyük önemi görmekteyiz.

Bilimle ilgili yapılmış olan birçok tanıma rastlamaktayız. Bu tanımlardan bir kaçına değinelim: Bilim "Evrenin ya da olayların bir bölümünü konu olarak seçen, deneysel yöntemlere ve gerçekliğe dayanarak yasalar çıkarmaya çalışan düzenli bilgi" (TDK) dir.

Karasar (2004)’ın tanımına göre “Bilim, geçerliği kabul edilmiş sistemli bilgiler bütünüdür.”

Ertürk (1981)’de bilimi süreç ve ürün yönünden ele almıştır. “Bilim süreç olarak bilimsel yönteme göre işleyiş; ürün olarak da, bu işleyişin ortaya koyabildiği bilgilerin tümü olarak anlaşılabilir” (Ertürk, 1981).

Yıldırım (1997), bilime “belli bir olgu alanına ilişkin düzenli bilgi birikimi” ve

“olgusal ilişkileri betimleme ve açıklama uğraşı” olarak iki açıdan bakılabileceğini belirtmektedir.

EĞİTİM BİLİMLERİNDE YÖNTEM

3.

Bölüm

Eğitimin İşlevleri 97

H: Ömer BEYDOĞAN

Giriş

Eğitim, bireylerin ihtiyaçlarını toplumun beklentileriyle örtüşecek şekilde karşılayan, bütün bireylerin katılımına açık, ülkenin nitelikli insan gücünü karşı- layan bir kurumdur. Hem bireyin hem de toplumun refah ve mutluluğunun sağlanmasında önemli işlevlere sahiptir. Eğitim; siyasal yönden bireylerde de- mokratik bir toplum bilincini geliştirmeye, sosyal yönden karmaşık sorunları anlaşılır kılmaya, bilimsel ve teknolojik yönden ilerlemeye ve kültürel yönden yeteneklerin keşfedilmesine yardımcı olan bir kurumdur. Bütün bu süreçleri gerçekleştirirken, ekonomik büyümeye katkı sağlayarak toplum üzerinde çok yönlü, hissedilir etkiye sahiptir (Bowen, 1977). Değişen dünya düzeninin gerek- tirdiği nitelikli insan gücü, değişen ekonominin ihtiyaçlarını karşılamakla kalmaz, aynı zamanda nitelikli işgücünün, yaratıcı düşüncenin ve ileri tekniklerin geliş- mesine de katkıda bulunur. Bireylerdeki bu yetkinlik sosyal uyumun sağlanması, ekonomik büyümenin sürdürülmesi ve değişim için en önemli temelleri oluşturur (Wykstra, 1971).

Pek çok sosyal kurum arasında olduğu gibi eğitimle toplum arasında da karşılıklı olarak gerçekleşen organik bir bağ vardır. Eğitim, toplumun yarattığı ve ortaya koyduğu bir üründür. Eğitim her ne kadar toplumun bir ürünü olsa da eğitim vasıtasıyla toplumun yaşayışı yeniden şekillenir. Toplumsal yaşayışı deği- şen toplumun, diğer toplumsal kurumları da az çok değişimden nasibini alır.

Dolayısıyla eğitim diğer toplumsal kurumların şekillenmesinde de önemli rol oynar. Çünkü onun ele alıp işlediği birey, toplumu ve toplumda yer alan sosyal kurumları meydana getiren temel yapı taşıdır. Bu nedenle eğitim, toplumda bireyin ihtiyaç ve beklentilerini karşılarken aynı zamanda diğer kurumların amaçlarını oluşturmasında ve amaçların gerçekleştirilmesinde işlevler üstlenir.

Bütün kurumlarda olduğu gibi eğitiminde kurum olarak amaç ve işlevleri vardır.

Eğitim için amaç, erişilmek istenen bir sonucu yansıtırken, işlev belirlenen amaç-

EĞİTİMİN İŞLEVLERİ

4.

Bölüm

Kadir KESKİNKILIÇ

Dünyanın her tarafında öğretmenler, toplumun en fedakâr ve saygıdeğer unsurlarıdır.

(Atatürk. 1923)

EĞİTİM ve YASAL TEMELLERİ

Ülkelerin sürdürülebilir yaşamları için bir düzene ihtiyaçları vardır. Bunu sağlamak için değişik kurallar geliştirmişlerdir. Toplumdaki insanların birbirleriyle ve devletle veya diğer toplumlarla olan ilişkilerini düzenleyen kurallar, o toplu- mun hukukunu oluşturur.

Yaptırım gücünü devletten alan hukuk, ilişkişlendiği bütün kurumları da etki ve güvence altına alır. Eğitim ve hukuk kurumları birbirilerine katkı sağlayan, des- tekleyen ve geliştiren kurumlardır.

Eğitim, hukukun üstünlüğünü bireylere davranış olarak kazandırarak değer- lere saygılı bireyler yetiştirir. Hukuk ise insanların eğitimden yararlanma hakları- nı yaptırım gücü ile kullandırarak eğitime destek sağlar.

Eğitim sistemimizin hukuksal temelleri anayasayla düzenlenmiştir. 1876 Bi- rinci Meşrutiyet Anayasası’ndan bu yana eğitim anayasalarda yer almıştır.

Cumhuriyetin ilk on beş yılını kapsayan dönemde, Atatürk’ün görüşleri doğ- rultusunda, 18’i temel ve genel olmak üzere, 39 eğitim yasasının çıkarılarak önemli eğitim reformlarının gerçekleştirildiği görülür. Bu yasalardan ilki olan ve 3 Mart 1924’de çıkarılan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile; toplumumuzda ulusal birliğin, millî egemenliğin ve millî kültürün sağlanmasında en büyük engel teşkil edecek olan; amaç ve yapı yönünden büyük farklılıklar gösteren, ayrı dünyalara insan yetiştiren medrese, mektep ve azınlık okullarından oluşan çeşitliliğe son verilerek öğretimde birlik sağlanmıştır. Medreseleri kapatarak geri kalan bütün eğitim kurumlarını Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlayan bu yasa ile aynı zamanda eğitimin lâikleştirilmesi ve demokratikleştirilmesi yönünde önemli adımlar atıl- mıştır. Bunu diğer eğitim yasaları izleyerek Türk Millî Eğitim Sisteminin yasal temelleri oluşturulmuştur (Duman, 2001).

EĞİTİMİN YASAL TEMELLERİ

5.

Bölüm

Eğitimin Psikolojik Temelleri 155

Mehmet Ali ÇAKIR

Giriş

Psikoloji bilimi, insan davranışlarını inceleyen bir bilim dalı olarak tanım- lanmaktadır. Psikoloji tek bir bireyi değil, birçok bireyi inceleyerek, bireylerin çeşitli durumlarda nasıl davrandıklarını ve bu davranışlara neden olan çeşitli etmenleri açıklamaya çalışan bir bilim dalıdır.

Bireylerin davranışları ve bu davranışların arkasında yatan nedenler hak- kında bilgi sahibi olmak, eğitim öğretim etkinliklerini etkili bir şekilde yürütüle- bilmesi için önemlidir. Eğitimin temel amaçlarından biri bireyde birtakım davra- nış değişiklikleri meydana getirmektir. Sadece bu açıdan baktığımızda dahi eği- tim ile psikoloji sürekli birbiriyle iletişim halinde olmak zorundadır.

Psikoloji biliminin alt dallarından olan gelişim psikolojisi ve eğitim psiko- lojisinin çalışma bulguları eğitim bilimi içersinde oldukça sık kullanılır. Psikoloji- nin alt dalları genel olarak şu şekilde sınıflandırılmaktadır (Baymur, 1996).

EĞİTİMİN PSİKOLOJİK TEMELLERİ

6.

Bölüm

Mustafa SARITAŞ

SOSYOLOJİ – EĞİTİM SOSYOLOJİSİ

Sosyoloji Bilimi

Sosyoloji Kavramı

Sosyoloji, toplum ‘’society’’ ve bilim ‘’logy’’kavramlarının birleşiminden

‘’sociology’’ meydana gelmektedir. “Toplum Bilimi” veya “sosyal olayların bilimi” ya da “sosyal örgütlenme ve sosyal değişimler bilimi” olarak da bilinmek- tedir.

Sosyal olaylar, insanlık tarihi ile başlamakla birlikte olaylara sosyolojik yak- laşım çabaları ancak 18. ve 19. yüzyıllarda ortaya çıkmıştır. Sosyoloji terimi, ilk kez bir sosyolog olmaktan ziyâde bir bilim felsefecisi olan Fransız August Comte (1798-1857) tarafından kullanılmıştır. Sosyolojinin geniş kitlelerle tanıştırılması konusunda ise en büyük desteği İngiliz eğitimci Herbert Spencer (1820-1903) yapmıştır. Sosyolojinin gelişmesinde, sistemleşmesinde ve bugünkü anlamda çağdaşlaşması konusunda en büyük katkıyı Fransız sosyolog Emile Durkheim sağlamıştır. Ancak tarihe ilk sosyolojik bakış getiren ve dolayısıyla bilimsel sosyo- lojinin ilk temellerini atan kişinin bir Tunuslu Sosyolog olan İbni Haldun olduğu ifade edilmektedir. W. Barthold’a göre İbni Haldun, tarih felsefesinin en seçkin simalarından birisi olduğu kadar, sosyolojinin ilk büyük kurucusudur.

EĞİTİMİN TOPLUMSAL (SOSYAL) TEMELLERİ

7.

Bölüm

Eğitimin Tarihsel Temelleri 217

Mustafa ŞANAL

BÖLÜMÜN AMACI

Bu bölümün amacı Avrupa’da eğitimin tarihsel süreç içerisinde nasıl bir ge- lişim gösterdiğini ortaya çıkarmak, İslamiyet öncesi dönemde Türklerin eğitim anlayışlarının temelinde yatan etmenlerin neler olduğunu tespit etmek, Hunlar- da, Göktürklerde, Uygurlarda eğitimin hangi özellikleri taşıdığını belirlemek, İslamiyet’in kabulü ile birlikte Türklerde eğitim anlayışının hangi değişim ve dönüşümlerden geçtiğini ortaya çıkarmak, Osmanlılarda var olan eğitim kurum- larının neler olduğunu ve hangi görevleri icra ettiklerini tespit etmek, Türkiye’de öğretmenlik mesleğinin doğuşu ve gelişimi hakkında öğretmenleri ve öğretmen adaylarını bilgilendirmek, öğretmenlerde ve öğretmen adaylarında ortak bir meslek bilinci oluşturmaya çalışmak, öğretmenlik mesleğinin tarihsel süreç içeri- sinde hangi değişim ve dönüşümlerden geçtiği hakkında bilgi sahibi olmalarını sağlamak, Cumhuriyet’in ilanı ile birlikte Yeni Türk Devleti’nin eğitim anlayışın- da ve uygulamalarında görülen değişikliklerin neler olduğunu öğretmenlere ve öğretmen adaylarına kavratmaktır.

Öğrenme Hedefleri

1. Avrupa’da tarihsel süreç içerisinde eğitimin tarihsel gelişiminin nasıl bir süreç takip ettiğini söyleyebilme

2. İslamiyet öncesi dönemde Türklerin eğitimin anlayışlarının temelinde yatan etmenlerin neler olduğunu söyleyebilme.

3. İslamiyet sonrası dönemde Türklerin eğitimin anlayışlarının temelinde yatan etmenlerin neler olduğunu söyleyebilme.

4. İslamiyet öncesi ve sonrası dönemlerde Türklerde var olan eğitim ku- rumlarını ve bu kurumların işlevlerini açıklayabilme.

EĞİTİMİN TARİHSEL TEMELLERİ

8.

Bölüm

Aysel Ferah

Giriş

Eğitim ve felsefe konusu, insanlık tarihi boyunca insanlığın en önemli sorun- larından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. İnsanın söz konusu olduğu her yerde bir felsefi düşünce de ortaya konulmuştur. Eğitim felsefesi eğitim filozoflarının uğraş alanı olarak kabul edilebilir mi? Eğitim filozoflarının görüşleri dışındaki görüşlerin değeri nedir? Ancak bu görüşler eğitim felsefesinin özünü verir mi?

Herkes eğitim felsefesinden farklı bir şey anlıyor. Eğitim felsefesi sözcüğünü du- yan bir üniversite öğrencisi de, eğitimle ilgili her şeyi bilebileceğini zannediyor.

İşte zihinleri meşgul edecek eğitim alanıyla ilgili bazı sorular:

❏ Eğitim nedir? Eğitimin amacı hedefi nedir?

❏ Eğitici eylemler mi, yoksa öğretici eylemler mi?

❏ Eğitim sözcüğü sembol mü, yoksa eylem midir?

❏ Eğitimsel gerçeklik mi, öğretim geçekliği mi?

❏ Kimler eğitilmelidir? Kimler eğitilebilir?

❏ İnsanlara ne ve nasıl öğretilmelidir?

❏ Disiplinle mi öğretilmeli, oyunla mı öğretilmeli?

❏ Öğretimde ceza ve ödülün işlevi nedir?

❏ Her konu her yaşta herkese öğretilmeli mi, yoksa bazı yaşlarda bazı şey- ler mi öğretilmeli?

❏ Eğitim kültürlenme mi, sosyalleşme mi, sosyalleştirme mi bireyselliğin geliştirilmesi midir?

❏ Eğitim geleneksel değerler mi aşılamalı, yoksa yaratıcı, üretici değerler mi geliştirmeli?

EĞİTİMİN FELSEFİ TEMELLERİ

9.

Bölüm

Eğitimin Politik Temelleri 297

Rüştü YEŞİL

Eğitim, çok yönlü ve kapsamlı bir etkinlik alanıdır. Yapı ve işleyiş yönüyle eğitim, farklı etkenlerden etkilendiği gibi aynı zamanda birçok durumu da etki- lemektedir. Bu nedenle eğitimin, çok sayıda ayak üzerine oturan üst bir yapı olduğu söylenebilir. Eğitimin yapı, işleyiş ve işlevlerini doğru anlayabilmek için ele alınması gereken yönlerden biri de hiç şüphesiz onun politika ayağıdır.

Politika

Latince bir kavram olan ve eski Yunan filozoflarından Eflatun ve Aristo’ya kadar dayanan politika, “devlet işlerini bir düzen içerisinde yürütme sanatı, siya- set, yöntem” gibi anlamlara gelmektedir. Bu çerçevede politikanın, bütün olarak devlet işlerinin düzenlenip yürütülmesinde benimsenen yaklaşım tarzını ve takip edilen yöntemleri kapsayan geniş bir kavram olduğu söylenebilir. Daha çok yönetim kavramı ile ilişkilendirilebilecek politika kavramı, devletin farklı işlerini yönetme ve yönlendirme yaklaşımlarını ifade etmektedir. Zamanla birlikte insan sayısındaki artış, birlikte yaşama zorunluluğu, yaşamın ve sosyal rollerin karma- şıklaşması gibi etkenler, mutlu ve huzurlu bir yaşam sürmeyi amaçlayan insanla- rın bir düzen oluşturmasını zorunlu hale getirmiştir. Sistem kavramı da bu zorun- luluğun bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Birçok işi bir arada, ortak değerler çerçevesinde ve belirli hedeflere ulaştıracak şekilde organize etme, yöneltme ve yönetme zorunluluğu da politik sistemleri ortaya çıkarmıştır.

İnsanların mutlu ve huzurlu bir yaşam sürmeleri, her politik sistemin temel amacıdır. Politik sistemler, bu amacı gerçekleştirmek üzere oluşturulmuş organi- zasyonlardır. Her politik sistemin ardında belirli politik görüşler bulunmaktadır.

Buna göre politikaların, insanları mutlu etme üzerine odaklanmış ve bu amaçla yaşam biçimine yön vermeye çalışan düşünceler silsilesinden oluştuğu söylene-

EĞİTİMİN POLİTİK TEMELLERİ

10.

Bölüm

Eğitimin Ekonomik Temelleri

Perihan ÜNÜVAR

Giriş

Dünyada insan yaşamının başlamasıyla birlikte var olmaya başlayan eğitim unsuruna paralel olarak değişerek ve gelişerek günümüze ulaşan ekonomi kav- ramı eğitim ile daima iç içe olmuş ve eğitim ve ekonomi sürekli olarak birbirini etkilemiştir. Eğitimdeki gelişmeler ekonomiyi etkilerken ekonominin ilke ve kav- ramları da eğitimde yaygın olarak kullanılmış ve bu ilkelere uygun eğitim gerçek- leştirilmeye çalışılmıştır.

Ekonominin başlangıcı ve bir bilim dalı olarak ekonomi- iktisat kavramları- nın gelişimine ilişkin olarak şu esprili hikaye anlatılmaktadır: “ilk insanlar dünya- da yaşamaya başladıklarında buldukları meyveleri ve bitkileri yiyerek hayatta kalmaya çalışıyorlarmış. Bir süre sonra bulundukları bölgelerdeki meyveler tü- kenmeye başlayınca ellerinde kalan meyve çekirdeklerine baka kalmışlar. İçle- rinden en bilge olanı diğerlerine “ek onu” demiş. Ekilen çekirdeklerden yeni yeni meyveler yetişince “ek onu” ifadesi daha yaygın kullanılmış ve bu günkü ekonomi kavramı doğmuştur. Ayrıca çok sayıda çekirdek ekilip çok sayıda mey- ve elde edilince de ihtiyaçtan fazla meyve ellerinde kalmış. Yine bilge olanı di- ğerlerine “ ek de sat” demiş. Onlarda ekip sattıkça “ek de sat” ifadesi bugünkü iktisat kavramına dönüşmüş.

Türkiye’de eğitimin ekonomik yönlerine ilgi, Cumhuriyet döneminde, özel- likle 1929-1930 dünya ekonomik bunalımının ülkemizi de etkilediği yıllarda başlamıştır. 1930-1950 yıllarını kapsayan dönemde eğitim politikası, kimi çağ- daşlaşma girişimlerinden biri olarak düşünülmüştür. Dolayısıyla genel kalkınma içinde eğitime öncelik tanınmıştır. Bu dönemde yurttaşların okur-yazar kılınma- sıyla iş verimliliğinin artacağı, dolayısıyla kalkınmayı hızlandıracağı kabul edile- rek kitle eğitimi, eğitim politikasına temel hedef seçilmiştir ( Adem, 1982).

EĞİTİMİN EKONOMİK TEMELLERİ

11.

Bölüm

Öğretmenlerin Özellikleri ve Yeterlikleri 331

Nihat ÇALIŞKAN

Giriş

Toplumsal dinamizm ve çevresel etmenlerin oluşturduğu hızlı değişim süreci daha nitelikli eğitim ve daha nitelikli insan gücünün yetiştirilmesi konusunda toplumları sürekli bir arayışa yöneltmektedir (Gökçe, 1999). Bilgi ve teknoloji hem bireyin hem de mesleki alanlarda yenileşmeyi ve dinamizmi zorunlu kıl- maktadır. Değişimin gerekli olduğu günümüzde daha nitelikli, becerikli insan yetiştirmenin temel şartı, nitelikli bir eğitimle mümkün görülmektedir. Bunu ger- çekleştirebilecek olanlar da, yeterliliklere sahip, öğrenci ile etkileşim ve iletişim sağlayabilen, öğretim sürecini iyi analiz edebilen ve pozitif davranış sergileyebi- len öğretmenlerle mümkün olabilir.

Öğretme, öğrenilmesi planlanan etkinliklerin gerçekleştirilmesi işidir. Öğ- retme ve öğrenme birbiriyle yakın ve karşılıklı ilişkiler içinde, davranış değişme- sini sağlamaya yönelik etkinlikleri kapsamaktadır. Bu değişmelerin planlı ve düzenli olması davranışları istendik olmasına olanak hazırlamakta olup bu alan- da başarı öğrencinin neleri öğrenmeye ihtiyaç duyduğu ile bunları nasıl kazana- cağına ilişkin kararların dikkate alınmasına bağlıdır (Sünbül, 2004).

İyi eğitilmiş bireyler yetiştirebilmek, bilgi toplumu olabilmek için hayatın bü- tün evrelerinde temel şart olarak bireylere sorgulamanın öğretilmesi gerekir.

Eğer bireye sorgulama yeteneği kazandırılabilirse; Neden? Niçin? Nasıl? Niye?

soruları bireyin hayatı algılaması ve kendine yaşantı oluşturmasında yardımcı olacaktır. İnsan her şeyi sorgulamalıdır. Zira sorgulayabildiği ölçüde öğrenecek- tir. Bilgi toplumu olabilmenin, teknolojiyi, erdemi, gelişmişliği yakalayabilmenin yolu, nasıl bir eğitim sorusuna verilecek cevapla ilintilidir.

ÖĞRETMENLERİN ÖZELLİKLERİ VE YETERLİKLERİ

12.

Bölüm