Cümlenin anlamı ve öğeleri konularını daha önceki bölümlerde inceledik. Cümle aynı zamandan farklı çeşit- lere sahiptir. Bu bölümde bunlar üzerinde duracağız.
Cümlenin türlerini tespit ederken üzerinde duracağımız en önemli unsur yüklemdir. Yüklem doğru tespit edildi- ğinde cümlenin pek çok özelliğini bulmamız mümkün olur. Cümle tür bakımından dört önemli özellik gösterir:
Yapısına göre, yüklemin yerine göre, yüklemine ve anlamına göre olmak üzere.
“İnsan, hayatının basit olgular üzerine kurmaz.” cümle- sinin nitelikleriyle ilgili:
Yapısına göre: basit Yüklemin yerine göre: kurallı Yüklemine göre: fiil
Anlamına göre: olumsuz
Yargılarına ulaşabiliriz. Şimdi bunları ayrıntısıyla göre- lim:
YAPISINA GÖRE CÜMLELER
Yapısal olarak incelendiğinde cümleler dört ayrı gruba ayrılabilir: basit, bileşik, sıralı, bağlı.
BASİT YAPILI CÜMLE
Yapısında isim veya fiil cinsinden tek yüklemin olduğu cümledir. Bu cümlelerde yargı bildiren başka bir unsur bulunmaz.
Uzun, kıvır kıvır, sarı saçları vardı.
Dün gece sabaha kadar ders çalıştık.
Basit cümleyi belirleyen yüklem dışındaki unsurların varlığı ve sayısı değildir. İçinde birçok sözcük barındıran cümleler tek yüklem taşıdıkları için basit sayılırlar.
Uzun kış geceleri, bu sıradan hayatta güzel dostluk- lar için vazgeçilmezdi.
Yapısında fiilimsi (sıfat - fiil, zarf-fiil, isim-fiil) bulunan cümleler basit cümle değildir.
Rüzgâr denizin yüzünü pürüzlendirerek küçük dalga- lar oluşturuyordu.
Aşağıdakilerin hangisinde verilen dizeler basit cüm- le oluşturmaktadır?
A) Mustafa Kemal barış olmuş, Gürül gürül akan ırmaklarda.
B) Mustafa Kemal özgürlük olmuş, Özgürlük diye çarpan yüreklerde.
C) Mustafa Kemal bereket olmuş, Uzanıp giden bu topraklarda D) Mustafa Kemal türkü olmuş,
İnanmış dudaklarda.
E) Mustafa Kemal ülkü olmuş, Uzak yakın bütün bayraklarda ÇÖZÜM
A’da “akan”, B’de “çarpan”, C’de “giden”, D’de “inanmış”
sözcükleri birer sıfat fiildir. Fiilimsiler yargı bildirir. E’de ise yan cümlecik kurabilecek bir sözcük kullanılmamış- tır. Dolayısıyla E seçeneği basit cümleden oluşmaktadır.
Cevap E’dir.
BİLEŞİK CÜMLE
Bir ana cümle ve cümlenin anlamını tamamlayan bir yardımcı cümleden oluşur. Yan cümle çeşitli yollarla oluşturulabilir: fiilimsiler, cümle, -se / -sa, ki bağlacı…
Yan cümlenin kuruluşuna göre birleşik cümleyi grupla- mak mümkündür:
GİRİŞİK BİLEŞİK CÜMLE
Yan cümleciği fiilimsilerden kurulmuş olan cümlelerdir:
Okumayı / bilmiyor.
Y.C. T.C.
Bu çocuk oynadıkça / açılıyor.
Y.C. T.C.
Senin bildiğini / ben bilmiyorum.
Y.C. T.C.
Sanat, inandığını ortaya koymak / emek vermek
Y.C. Y.C
demektir.
T. C ÖRNEK
Cümle Türleri
10 BÖLÜM
ŞARTLI BİLEŞİK CÜMLE
-se / -sa ekleriyle bir şart cümlesi yapılır ve bu temel cümlenin anlamını tamamlar. Şart cümlesi ana cümleye genellikle zarf tümleci olarak bağlanır.
Hava açarsa ben de gelirim.
Y.C. T.C.
Bir gün bir selam gitse Anadolu’mdan Y.C.
O şehirden sımsıcak bir selam gelir.
T.C.
İÇ İÇE BİLEŞİK CÜMLE
Bir cümlenin herhangi bir görevle bir başka cümlenin içinde yer almasıdır.
Şark için: “Ölümün sırrına sahiptir.” derler.
Y.C.
T.C.
Yaşamak zevki nedir, bilmez ölümden korkan.
Y.C. T.C.
Ki’li BİLEŞİK CÜMLE
İki cümleden biri diğerinin ögesi olarak düşünülebiliyorsa öge olarak düşünülen cümle bağımsız bir cümle değil, yan cümle görevindedir. Böyle cümleler “ki” bağlacıyla bağlandığı için de bu adla anılır.
Anladım ki bu kız bana yar olmaz
bağlaç
T.C. Y.C.
Ki’den sonraki cümle genellikle temel cümlenin nesnesi ya da zarf tümlecidir.
Konuş ki ne demek istediğini anlayalım.
T.C. Y.C.
l. Masallardan çekerdik dizeleri, tülbent gibi ll. Biz kaldık, koyup gitti bahar
lll. Yıldızlarda çobandık, değirmenlerde su lV. Akıyor zaman, ağır, kendi gönlünce
Yukarıdaki dizelerin hangilerinde birden çok yargı vardır?
A) l. ve ll. B) l. ve lll. C) ll. ve lll.
D) ll. ve lV. E) lll. ve lV.
ÇÖZÜM
II’de “koyup” zarf fiildir ve yan cümle kurmuştur. Ayrıca kaldık yüklemi de yargı bildirmektedir. III’de ise iki yük- lem vardır.
Yıldızlarda çobandık, değirmenlerde su (idik)
C. C.
Cevap C’dir.
SIRALI CÜMLE
Tek başına yargı bildiren birden çok cümlenin bir anlam bütünlüğü içinde sıralanmasıyla meydana gelen cümle- ler topluluğudur. Sıralı cümleler virgül ya da noktalı virgülle birbirinden ayrılır. Cümlelerin her biri yapı ve anlam bakımından farklı niteliklere sahip olabilir. Arala- rındaki anlam ilişkisi, ortak cümle unsurları, ortak kip ve şahıs ekleriyle pekiştirilir.
Tozlu ve soluk perdelerden yakıcı bir güneş taşıyor, bütün odayı dolduruyordu.
O semtlerde ağaçlar çiçek açmaz, kuşlar uçmaz, böcekler yaşamaz.
Sıralı cümlelerde öge ortaklığı varsa bağımlı yoksa bağımsız sıralı cümle adını alır.
Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.
Ort. Ö. Yüklem Yüklem
Soğanın acısını yiyen bilmez, doğrayan bilir.
Ort. N. Yüklem Yüklem
Aşağıdaki cümlelerden hangisi yapısı bakımından diğerlerinden farklıdır?
A) Koşarak boynuma atıldı.
B) Akşama kadar burada bekledik.
C) Seni çok ama çok aradık.
D) Bu konuyu iyi araştır.
E) Annem eve geç gelmişti.
ÇÖZÜM
B, C, D ve E’de tek yargı vardır, yan cümle kurabilecek başka bir sözcük olmadığı için bu cümleler yapı bakı- mından basittir. A’da ise “koşarak” sözcüğü zarf fiildir ve yan cümle kurar. Dolayısıyla bileşik cümledir.
Cevap A’dır.
BAĞLI CÜMLE
Çeşitli yapılardaki cümlelerin bağlaçlarla birbirine bağ- lanmasıyla oluşur.
Gidiyorum ama içim rahat değil.
1. cümle bağlaç 2. cümle
Bu akşam çok çalışmalıyım çünkü yarın sınava
1. C. bağlaç 2. C.
gireceğim
Bu iş için sonuna kadar çabaladı ne var ki
1. C. bağlaç
her şey istediğimiz gibi olmuyor.
2. C.
ÖRNEK
ÖRNEK
Sıralı cümlede olduğu gibi öge ortaklığı varsa bağımlı yoksa bağımsız bağlı cümle olur.
Babası onu görmek istiyordu çünkü özlemişti.
Ort. N.
Son dönemde romanlarını modern tarzda Ort. N.
düşünmeye ve yazmaya başladı.
Yeniden baktım “Başaklar” tablosuna. Belli ki rüzgar var, başaklar eğilmiş. Başakların kimisi yanındakine yaslan- mış, kimisi baş başa vermiş. Kırılacak gibi büküleni de, usulca eğileni de var. Dimdik duran başak görünmüyor hiç.
Bu parçada aşağıdaki cümle türlerinden hangisi yoktur?
A) Ad (isim) cümlesi B) Eksiltili cümle C) Sıralı cümle D) Bileşik cümle E) Basit cümle
ÇÖZÜM
“Belli ki rüzgâr var” cümlesi A’yı, “Başakların kimisi yanındakine yaslanmış, kimisi baş başa vermiş.” cümle- si C’yi, “Dimdik duran başak görünmüyor hiç.” cümlesi D’yi, “Yeniden baktım başaklar tablosuna.” cümlesi E’yi verir. Eksiltili cümle yüklemi olmayan cümledir ve parça- da yoktur.
Cevap B’dir.
YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER
Yüklemin türüne göre bir cümle ya fiil cümlesidir ya da isim cümlesidir.
FİİL CÜMLESİ
Yüklemi çekimli bir fiil veya fiil grubu olan cümlelerdir.
Her türlü iş, oluş, durum fiil cümleleriyle karşılanır. Bu nedenle fiil cümleleri isim cümlelerinden daha fazla kullanılır.
Bugün güzel bir hava olacak. (Fiil C.) Y
Biraz temizlik yapalım. (Fiil C.) Y
Geçişli fiil cümlelerinde bütün ögeler bulunabilir.
Sadrazam / o zaman / kethüdasını /
Ö. ZT. Bl. N.
Muhsin Çelebi’nin Üsküdar’daki evine / gönderdi
DT. Y
Geçişsiz fiil cümlelerinde nesne bulunmaz.
Çocuk / birden / yere / düştü.
Ö ZT. DT. Y
Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yüklemi ekeylem almış bir zamirdir?
A) Bizi böyle çaresiz bırakıp giden odur.
B) Kardeşlerinizi boşuna aramayınız.
C) Uzaktan sevmenin faturası büyüktür.
D) Hepinize eşit davranmaya çalışıyorum.
E) İnsanın hatalarını kapatan kişi, dosttur.
ÇÖZÜM
B seçeneğinde yüklem ara - fiili, C’de büyük sıfatı, D’de çalış-fiili, E’de dost ismi kullanılmış A seçeneğinde o, kişi zamiri ekeylem olarak yüklem olmuş ve isim cümlesi olarak kullanılmıştır.
Cevap A’dır.
Yüklemi fiilimsiyle kurulmuş cümleler isim cüm- lesi olarak kabul edilir.
Bizim tek görevimiz kazanmaktır.
Başarılı olanlar, emek verenlerdir.
Bu bey tanıdığımdır.
Hem isim hem de fiil olarak kullanılan sözcükler yüklem olduğunda anlama bakmak gerekir.
Bu dünyada her türlü zorluk vardı (İsim) Akşam eve oldukça geç vardı (fiil cümlesi) Bu işin biteceği nokta bindir (isim cümlesi) Teyzeni bir zahmet otobüse bindir. (fiil cümlesi)
Var, yok sözcüklerine dikkat etmek gerekir.
Yüklemin kökü isim soylu ve yapım ekiyle fiil yapılmışsa bu cümle fiil cümlesi kabul edilir.
Bu yaz, Bodrum’da güzelce güneşlendik.
Yüklemin kökünde görülen güneş sözcüğü isim soyludur. Ancak güneş - le şeklinde yapım eki olarak fiil olmuş ve fiil cümlesi olarak kabul edilmelidir.
Küçük bir çocuğun ihtiyaçlarından biri de güneştir. (İsim cümlesi)
Bu cümlede güneş sözcüğü ek - eylem alarak isim cümlesi yapılmıştır.
Çekimli fiiller -ma, -me ile, ekeylem almış isimler değil ile olumsuz yapılır.
Size yarın müjdeli bir haber gelecek (gel- meyecek) fiil cümlesi
Az önce gelen, kardeşimin oğluydu (değildi) isim cümlesi
ÖRNEK
ÖRNEK
İSİM CÜMLESİ
Yüklemi ek fiille çekimlenmiş bir isim veya isim grubu olan cümledir.
Akşama doğru köydeydim.
Y Evde hiç odun yoktu.
Y
Çözülecek birçok problemimiz vardı.
Y
Aşağıdaki cümlelerden hangisi yüklemin türüne göre diğerlerinden farklıdır?
A) Bu konuyu yeniden konuşalım.
B) Tek amacım bu konuyu anlamaktır.
C) Dünden beri bu olayı düşünüyorum.
D) Doğrusu sizi çok özledik.
E) Bahçeyi yeniden sulamalıydınız.
ÇÖZÜM
A, C, D ve E’de yüklemin türü fiildir ve bu nedenle bu cümlelere fiil cümlesi denir. B’de ise yüklem fiil soylu sözcük olmasına rağmen aldığı isim fiil eki (mak) saye- sinde isim olmuştur. Bu nedenle bu cümle bir isim cüm- lesidir.
Cevap B’dir.
YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER
Yüklemin cümle içindeki yerine göre iki çeşit cümle vardır. Türkçe’nin söz dizimi, Özne + Tümleçler + Yük- lem şeklindedir.
KURALLI CÜMLE (DÜZ CÜMLE)
Yüklemi sonda bulunan cümledir. Türkçede cümlenin ana unsuru yüklemdir ve genellikle cümlenin sonunda bulunur. Diğer ögeler ona yakınlığıyla vurgu kazanır.
Çocuklar bu işin olmasını çok istiyorlardı.
Ben de bu konuyu merak ediyordum.
Senin telefon numaran sanırım bende yok.
DEVRİK CÜMLE
Yüklemi sonda bulunmayan cümledir. Bu tür cümleler genellikle şiir dilinde görülür. Atasözlerinde ve günlük konuşma dilinde de devrik cümleden faydalanılır.
Çok insan anlayamadı onu.
Y
Biliyordum onun beni aradığını.
Y
Dalgalan sen de şafaklar gibi ey nazlı hilal.
Y
Aşağıdaki cümlelerin hangisi yüklemin yerine göre diğerlerinden farklıdır?
A) Gidiyor bütün hatıraları geride bırakarak.
B) Biz seni uyarmıştık bu konuda.
C) Aslında bu sorular oldukça zordu.
D) Böyle sözler söylenmez bu zamanda.
E) Akşamları gelir incir kuşları.
ÇÖZÜM
A, B, D ve E’de yüklem sonda olmadığı için devrik cüm- ledir. C’de ise yüklem sondadır ve kurallı cümledir.
Cevap C’dir.
ANLAMINA GÖRE CÜMLELER
Anlamına göre cümleleri dört gruba ayırabiliriz:
OLUMLU CÜMLE
Yargının gerçekleştiğini anlatan cümle, olumlu cümledir.
Köyün büyükleri gece yarısı toplandı.
Öğrenciler bahçeye çıkmıştı.
Yapı bakımından olumsuz cümleler, anlamca olumlu olabilir. Yükleminde olumsuzluk unsuru taşıyan cüm- le “değil” edatını alınca ortaya olumlu bir anlam çı- kar.
Ben seni tanımıyor değilim. (tanıyorum) Falakadan korkmayan yoktur. (korkar)
Yapı bakımından olumsuz olan bazı cümleler, soru yoluyla olumlu bir anlam kazanır.
Seni anlamaz olur muyum? (Anlarım)
“-den başka” kalıbı bir soru sözcüğüyle birlikte cüm- leyi olumlu yapar.
Okumak hayata hazırlanmaktan başka nedir? (Hayata hazırlanmaktır)
OLUMSUZ CÜMLE
Yargının gerçekleşmediğini anlatan cümle olumsuz cümledir. Bu cümlenin anlamı “yapmama, yapılmama”
anlamı bildirir.
“-ma, -me” olumsuzluk eki, “değil” edatı ve “yok”
sözcüğü, cümleyi olumsuz yapan unsurlardır.
“değil” edatı hem isim, hem de fiil cümlelerini olum- suz yapar.”
ÖRNEK
ÖRNEK
Sanat eserleri doğadan kopye edilmiş değildir.
(edilmemiştir)
Onu artık okulda gören yok. (görülmüyor) Bu alanlardan haberim yok (habersizim)
Hiçbir şey lisan kadar bir ağaca benzer değil.
(benzemez)
“ne … ne” bağlacı da cümlenin anlamını olumsuz yapar.
Ne şair yaş döker, ne âşık ağlar. (dökmez, ağlamaz) Ne bir vefa gördüm, ne fayda buldum. (görmedim, bul- madım)
Yapı bakımından olumlu olan bazı cümleler anlamca olumsuzdur. Soru eki olumlu bir cümleye olumsuz anlam kazandırabilir.
Geçmişi karanlık insanın geleceği aydınlık olur mu?
(olmaz)
Hasret nedir bilir mi gurbeti yaşamayan? (bilmez) Ben bu sözü söyler miyim? (Söylemem)
Aşağıdaki cümlelerden hangisi anlamca olumsuz bir yargı taşımaktadır?
A) Seni anlamıyor değiliz.
B) Bizim paramız yok değil.
C) Seni hatırlamaz olur muyum?
D) Bu konuyu hâlâ tartışmış değiliz.
E) Sizin sözlerinizi işitmemiş değilim.
ÇÖZÜM
A’da “anlıyorum”, B’de “var”, C’de “hatırlarım” E’de
“işittim” anlamları vardır. D’de ise “tartışmadık” anlamı olumsuz bir anlamdır.
Cevap D’dir.
SORU CÜMLESİ
Soru yoluyla bilgi almayı amaçlayan cümlelerdir. Soru cümlesi olumlu ya da olumsuz olabilir. Soru sıfatları, soru zarfları, soru zamirleri, soru edatları bir cümleye soru anlamı kazandıran unsurlardır.
Neden coşkun suların sesi gittikçe dindi?
Babam beni sordu mu?
Bu akşam nerede kalacaksın?
Soru “mı, -mi” yalnız yüklemin değil, diğer unsurların da sorusunu hazırlar.
Yaşadın mı bir hüzün çiçeğinin yalnızlığını?
Hiç yürüdün mü dalgalar ayaklarını okşarken?
Evimi zorla mı alacaksın?
Bu soruyu baban mı çözdü?
Biz mi yapmıştık bunları?
Aşağıdaki cümlelerin hangisi cevap isteyen bir soru cümlesi değildir?
A) Tuzluğu uzatır mısın?
B) Ödevini yaptın mı?
C) Niçin gitmediniz?
D) Bu çocuğu tanıyor musun?
E) Bu ödevi nasıl yaptın?
ÇÖZÜM
B, C, D ve E gerçek soru cümlesidir; çünkü bir cevap almak için sorulmuştur? A’da ise bir rica söz konusudur, o bir nezaket cümlesidir. Gerçekten cevap istemiyor.
Cevap A’dır.
ÜNLEM CÜMLESİ
Duygusal tepkilerimizi ifade eden sözcükler birer ünlem- dir. Bu sözcükler kullanıldığında elbette ünlem cümleleri elde edilir. Bazı cümlelerde ünlem sözcüğü kullanılma- dan da ünlem anlamı elde edilebilir. Bunlar da birer ünlem cümlesi sayılır.
Bıktım senden!
Bırak yakamı artık!
Seslenmeler de ünlem cümlesi kabul edilir.
Anne, karnım aç!
Sütçü, yukarı gel!
Aşağıdakilerden hangisi bir ünlem cümlesidir?
A) Ne kadar da yaramaz bir çocuk B) Havalar yavaş yavaş ısınıyor C) Bu kitabı yeni aldım
D) Yemeğimi henüz yemedim E) Yarın geziye çıkabiliriz
ÇÖZÜM
A’da bir şikâyet duygusu işlenmiştir. Diğerleri yargı bildiren cümlelerdir. Herhangi bir duygusal tepki söz konusu değildir.
Cevap A’dır.
ÖRNEK ÖRNEK
ÖRNEK
EKSİLTİLİ CÜMLE
Yüklemi olmayan cümlelere eksiltili cümle denir. Bazen cümlede yüklem söylenmeyecek kadar anlam açıktır.
Yüklemi isim olan cümleler de ek fiille yargıları derinleş- tirilmezse eksiltili cümle kabul edilir.
Dışarda yağmur, dışarda kar…
Seni bağışlarım ama onu…
Benim arkadaşım, bildiğim kadarıyla bu konulardan uzak.
Renk renk çiçeklerle kaplı yaylaları ve ahşap evlerden oluşan dağ köyleriyle Yalnızçam, büyük şehirden kaç- mak isteyenler için bulunmaz bir yer.
Bu cümleyle ilgili olarak aşağıda verilenlerden han- gisi yanlıştır?
A) Birden çok sıfat tamlaması vardır.
B) Bağlaç vardır.
C) Birleşik ad kullanılmıştır.
D) Basit yapılı bir fiil cümlesidir.
E) İlgeç tümleçleri vardır.
ÇÖZÜM
Bu cümlede “büyük şehir”, “renk renk çiçekler”, “bulun- maz yar” sıfat tamlamaları; “ve” bağlacı; “Yalnızçam”
bileşik adı ve zarf tümleçleri kullanılmıştır. Ancak cüm- lede fiilimsi olduğundan cümle basit yapılı değil bileşik yapılıdır. Fiil cümlesi değil isim cümlesidir.
Cevap B’dir.
Aşağıdakilerden hangisi bir istek cümlesidir?
A) Neden gelmedi bu çocuk?
B) Ben sana bunun böyle olacağını söylemiştim.
C) Uzak ülkelere gitmek güzel olsa gerek.
D) Tanrım, lütfen bize yardım et.
E) Bu iş böyle olmasa iyi olurdu.
ÇÖZÜM
A’da soru cümlesidir. B’de bir hatırlatma anlamı verilmiş- tir. C’de bir kanaat ifade edilmiştir. E’de bir sitem var.
D’de ise bir yalvarış söz konusudur.
Cevap D’dir.
I. Okuyucuyla yazarın doğrudan iletişime geçmenin yolunu bulmaya çalışmak gerekir.
II. Okumak insanın dünyasına yeni boyutlar kattığında bir anlam kazanır.
III. Aydın bir insan, kitapların değerini, kıymetini çok iyi bilir.
IV. Yazarı eleştirebilmek, okumanın işlevinin yerine getirildiği anlamına gelir.
V. Okuma yalnız bilgi edinmede işimize yarayan bir unsur değildir.
Yukarıda numaralanmış cümlelerden hangisi yapı bakımından diğerlerinden farklıdır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
ÇÖZÜM
I. cümle geçme, bulma fiilimsileri II. cümle okumak, kattığında fiilimsileri IV. cümle eleştirebilmek, getirildiği fiilimsileri
V. cümle edinme, yarayan fiilimsilerini bulundurduğun- dan girişik bileşik cümlelerdir.
III numaralı cümle yapı bakımından basittir.
Cevap C’dir.
(I) İnsan kendi gereksinimlerini karşılayabilecek bir varlıktır. (II) Hangi şartlarda olursa olsun gereksinimleri- ni çözmüştür. (III) Bunu çözerken de diğer varlıklardan yararlanmayı da bilmiştir. (IV) İnsanın doğayla ilgisi de bu noktada başlar. (V) Teknik, doğayla insanın çatışma- sından doğmuştur.
Parçada numaralanmış cümlelerden hangisi yükle- mine göre diğerlerinden farklıdır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
ÇÖZÜM
Parçada numaralanmış cümlelerden birincisi yüklemine göre isim cümlesidir. Diğer cümleler yüklemlerine göre fiil cümlesidir.
II – çözmüştür.
III – bilmiştir.
IV – başlar.
V – doğmuştur.
II, III, IV ve V numaralı cümleler –ma, –me olumsuzluk ekiyle olumsuz yapılabilen, çekimli fiillerle kurulmuş fiil cümleleridir.
Cevap A’dır.
ÖRNEK
ÖRNEK ÖRNEK
ÖRNEK
1. İletişim, günümüzde en popüler meslek dalları arasında gösteriliyor.
Bu cümleyle ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?
A) Fiil cümlesidir.
B) Olumlu cümledir.
C) Basit yapılı cümledir.
D) Fiilimsi kullanılmıştır.
E) Kurallı cümledir.
2. “Gülmesi, konuşması; oturuşu, kalkışı hep kendine özgüydü.”
Bu cümleyle ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?
A) İsim cümlesidir.
B) Birden fazla fiilimsi kullanılmıştır.
C) Birleşik yapılı bir cümledir.
D) Dönüşlülük zamiri kullanılmıştır.
E) İsim tamlaması kullanılmıştır.
3. Her akşam babam beni okuldan almaya gelirdi.
Yukarıdaki cümlenin özellikleri aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?
A) Olumlu, kurallı, fiil, basit cümle B) Olumlu, kurallı, fiil, bileşik cümle C) Olumsuz, kurallı, isim, birleşik cümle D) Olumsuz, kurallı, fiil, bileşik cümle E) Olumlu, devrik, fiil, basit cümle
4. Aşağıdakilerden hangisinde verilen dizeler basit cümle oluşturmaktadır?
A) Aklıma gelmedik bilmece sorar Beni hülyalara salan gözlerin B) Sabahın hüznünü beklemeden
Gidiyorum bu şehirden C) Kırağındır o yalnız kelebekler
Siyah bir gülü takınca yakana D) Gururu yıkılmış soy atlar gibi
Bu şehirden gidiyorum E) Komşu dağlardaki leylaklarda
Gözlerine belgeler sunulur
5. Kapıyı zorladım, kapı açılmadı. İçeride, taşlıkta bir sürü çocuk... Taşlıktan geçip yan odalardan birine girdim. Bir süre çocuklarla yalnız kaldım. İlkin kar- şılıklı bakıştık. Beni inceden inceye süzüyorlardı.
Sonra uzun, uzun sohbet ettik.
Bu parçada aşağıdaki cümle türlerinden hangi- si yoktur?
A) Ad ( isim ) cümlesi B) Basit cümle C) Sıralı cümle D) Bileşik cümle E) Eksiltili cümle
6. (I) Elimizi öpüp yanımıza oturmuştu. (II) Yüzü kıpkırmızı olmuştu. (III) Şimdi yalnız kırmızı küçük kulaklarını görüyorum. (IV) Bir an içinde değişmiş- ti. (V) O anda ondan her şey beklenirdi.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangisi yapısı bakımından diğerlerinden farklıdır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
7. Aşağıdaki ikili dizelerden hangisi bitmemiş bir cümle durumundadır?
A) Bara durmuş bir barbaşı Eksiksiz çarşı yerinde B) Uzatmalı bir onbaşı
Mânâ arıyor erinde C) Ceylanlar suya inmiş
Sürek avında avcılar D) Mazlum karar bekliyor
Kalem kırıyor savcılar E) Bir sultanın otağında
Ay, mum, gece
8. En çok okunan kitaplardan biridir Çalı kuşu.
Bu cümle için aşağıdakilerden hangisi söyle- nemez?
A) Devrik cümledir.
B) Basit yapılı cümledir.
C) İsim cümlesidir.
D) Anlamına göre olumlu bir cümledir.
E) Sıfat fiil kullanılmıştır.
Ç Ö Z Ü M L Ü T E S T
9. Annemin onları nereden tanıdığını çıkaramıyorum.
Belki uzaktan bir yakınlık vardı aramızda. Bizim geldiğimizi görünce delicesine sevinirlerdi. İffet Hanım defalarca saçlarımı öpüp koklardı. Taşlık- tan girilince karşımıza düşen odaya koşardım. Bu- rada İffet Hanım’ın annesi yaşıyordu.
Bu parçada aşağıdaki cümle türlerinden hangi- si yoktur?
A) Ad (isim) cümlesi B) Basit cümle C) Bileşik cümle D) Devrik cümle E) Sıralı cümle
10. Aşağıdaki cümlelerden hangisi anlamca olum- ludur?
A) Böyle yalancı birinin sözünü dinler miyim hiç?
B) Ne kadar maaş aldığını hiç mi söylemez?
C) Beni reddetmedin ya, ölsem de gam yemem artık.
D) Ne kızı verir, ne de dünürü küstürür.
E) Bizimle oynamasın demiyoruz ki...
11. Aşağıdakilerden hangisi anlamca olumlu bir cümle değildir ?
A) Ne şair yaş döker, ne âşık ağlar.
B) Ben de sizi sevmiyor değilim.
C) Böyle bir günde konuşmasın demiyoruz ki...
D) Su testisi su yolunda kırılır.
E) Ben sana mecburum, adını mıh gibi aklımda tutuyorum.
12. Bir insanı insan gibi eğitmek istiyorsak bu işe küçükten başlanmalıdır.
Bu cümle ile ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?
A) Fiil cümlesidir.
B) Ad eyleme yer verilmiştir.
C) Belgisiz sıfat kullanılmıştır.
D) Zarf - fiile yer verilmiştir.
E) İlgeç vardır.
13. Aşağıdaki cümlelerden hangisi yüklemin yeri- ne göre diğerlerinden farklıdır?
A) Unutulmadık bir acı olup çıkıyor ölüm.
B) Erkenden yaverle beraber çıktılar karargahtan.
C) Akşama doğru bir çam ormanının içine gir.
D) Çok isterdim uğurlamak onu rıhtıma kadar.
E) Usandım yeşil fasulyelerin kılçıklarını ayıkla- maktan.
14. Aşağıdaki cümlelerden hangisi yapı yönünden diğerlerinden farklıdır?
A) Sizinle konuşmak beni rahatlatıyor.
B) Oraya gittikçe rahatlıyoruz.
C) Koşan, oynayan çocuklar beni mutlu ediyor.
D) Adam ayağa kalktı, kütüphaneye doğru yürü- dü.
E) Sen konuştukça benim dikkatim dağılıyor.
15. Sınavı kazanmak için günlerce çalıştı.
Bu cümleyle ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Fiil cümlesidir
B) Anlamca olumlu cümledir C) Yapısı bakımından basit cümledir D) Ad eyleme yer verilmiştir
E) Yüklemin yerine göre kurallı cümledir.
16. Aşağıdakilerden hangisi, biçimce olumlu an- lamca olumsuz cümle değildir?
A) Bu gürültüde çalışabilirsen çalış.
B) Kaç gündür ne yazdın, ne okudun.
C) Bundan iyi not olur mu?
D) Gel de bu adama güven.
E) Sizi hiç sevmez miyim?
1. Cümlenin nitelikleriyle ilgili,
A göstermek fiili çekimlendiğinden fiil cümlesi B olumlu cümle
C tek yargıdan oluştuğu için basit cümle E Yüklem sonda olduğundan kurallı cümle, olduğu söylenebilir cümlede fiilimsi kullanılmamıştır.
Cevap D’dir.
2. Cümle yapı bakımından fiilimsi kullanıldığından bileşik yapılıdır. İsim cümlesidir. Kendi zamiri dö- nüşlülük zamiridir. Cümlede ad tamlaması yoktur.
Cevap E’dir.
3. gelirdi yüklemi olumlu ve kurallı bir nitelik göste- rir. Yüklemi çekimli fiildir. Fiilimsi (almaya) bulun- duğundan da bileşik yapı söz konusudur.
Cevap B’dir.
4. A’da gelmedik, B’de beklemeden C’de takınca, D’de ise yıkılmış fiilimsilerinden dolayı dizeler bile- şik yapılıdır. E seçeneği tek yargılı bir cümledir.
Cevap E’dir.
5. İlkin karşılıklı bakıştık basit cümle Taşlıktan geçip …. bileşik cümle
Kapıyı zorladım, kapı açılmadı sıralı cümle
….. bir sürü çocuk eksiltili cümle Parçada ad cümlesi yoktur.
Cevap A’dır.
6. l numaralı cümle “Elimizi öpüp yanımıza otur- muştu” cümlesi yapı bakımından bileşik, diğer cümleler basit yapılıdır.
Cevap A’dır.
7. E seçeneğindeki dizelerde cümle tamamlanma- mış, yargı bitmemiştir.
Cevap E’dir.
8. Cümle, yüklem sonda olmadığından devriktir. İsim soylu bir yüklem vardır. Anlam olarak olumludur.
-an , -en sıfat fiili kullanılmıştır. Cümle basit değil bileşik yapılıdır.
Cevap B’dır.
9. ….tanıdığını çıkaramıyorum bileşik
….vardı aramızda isim, devrik
Burada İffet Hanım’ın annesi yaşıyordu. Basit cümle örnekleridir. Cümlede sıralı cümlelerin ör- neği yoktur.
Cevap E’dir.
10. “Böyle yalancı birinin sözünü dinler miyim hiç”
cümlesinde anlam aslında dinlemem, şeklindedir.
E seçeneğindeyse bizimle oynamasın demiyoruz “ ifadesi oynasın, oynayabilir anlamını taşıdığından anlamca olumluluk bildirir.
Cevap E’dir.
11. A’da şair yaş dökmez, aşık ağlamaz anlamı sözkonusu. Ne … ne bağlacı olumlu cümleleri an- lamca olumsuz yapar.
Cevap A’dır.
12. Cümle fiil cümlesidir. “eğit - mek” -isim fiili kulla- nılmış, “Bir insan” tamlamasında “bir” sözcüğü belgisiz sıfattır. Zarf fiil kullanılmamıştır. İlgeç yok- tur. “gibi” ilgecine yer verilmiştir.
Cevap D’dir.
13. Seçeneklerde A, B, D, E cümleleri yüklemleri sonda olmadığından devrik, C ise yüklemi sonda olduğundan düz (kurallı) bir nitelik taşır.
Cevap C’dir.
14. A’da konuşmak, B’de gittikçe C’de oynayan, E’de konuştukça eylemsilerinden dolayı cümleler bileşik D seçeneği ise sıralı bir cümledir.
Cevap D’dir.
15. Cümlede çekimli fiili kullanıldığından fiil cümlesi, yüklem sonda olduğundan kurallı, anlamca olum- ludur. (kazanmak) ad eyleme yer verilmiş; ancak yapı bakımından basit değildir.
Cevap C’dir.
16. Sizi hiç sevmez miyim, cümlesinde anlam olumsuz değil olumludur.
Cevap E’dir..
Ç Ö Z Ü M L E R
1. Aşağıdaki cümlelerin hangisi, yüklemine göre ötekilerden farklıdır?
A) Bence, bu, çok tutarsız bir görüş.
B) Babam, bu saatte eve çoktan varmıştır.
C) Onun dünyasında şiire yer yoktur.
D) Amcamın tek amacı daha çok kazanmaktı.
E) En sevdiğim öğrenci, derslerine çok çalışandır.
2. Bu hesaba göre, günün her saatinde dedikodu yapan insanların sayısı azımsanamaz.
Bu cümle ile ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?
A) Fiil cümlesidir.
B) Bileşik sözcük kullanılmıştır.
C) İşaret sıfatı vardır.
D) Belgisiz sıfat kullanılmıştır.
E) Bağlaç vardır.
3. Aşağıdaki cümlelerden hangisi anlam bakı- mından olumludur?
A) Ne bahçedeki güllerle, ne de ağaçlarla meşgul oldu.
B) Öyle tutarsız konuşuyor ki, söylediklerinin hangisinin doğru olduğunu anlamak mümkün değil.
C) Oradaki arazi daha üç yıl önce ağaçsızdı.
D) Deniziyle, taşıyla toprağıyla, her şeyiyle hiç sevmez olur muyum ülkemi?
E) Bahçede biten otlar, yolmakla tükenir mi hiç?
4. Aşağıdaki cümlelerden hangisi yapısı bakımın- dan diğerlerinden farklıdır?
A) Sabahleyin dergiyi okuyor, bir yandan notlar a- lıyordu.
B) Evi aldım, sahibine verdim.
C) Dershaneye erkenden geldim, arkadaşımı a- radım.
D) Evin içinde epey dolaştı, aradı.
E) Geçenlerde bize gelirken yolda kaza yapmış.
5. Aşağıdaki soru cümlelerinde hangisi bir cevap gerektirir?
A) Aramızda bunun lafı mı olur?
B) Ay, bu nasıl söz?
C) Bunları şimdi mi söylüyorsun?
D) Seninle bu akşam ders çalışalım mı?
E) Nasıl katlanacağım ben bu hasrete!
6. Aşağıdakilerden hangisinde asıl cümlenin hiçbir ögesi olmayan açıklayıcı bir ara söz var- dır?
A) Karnesinde tek bir zayıfı bile yoktu; başarılı bir öğrenci sayılırdı.
B) Boş zamanlarında resim çizmeyi, şiir yazmayı seviyordu.
C) Bu toplantıda işçi sorunları, ülkede yaşanan olaylar ele alınacak.
D) Kurtuluş Savaşı, herkes iyi biliyor, pek kolay kazanılmamıştır.
E) Çanakkale’de birçok öğretmen,sanatçı, doktor şehit oldu.
7. Aşağıdakilerden hangisinde yan cümlecik, temel cümlenin öznesi durumundadır?
A) Ünlü yazarları taklit etmek, bir sanatçıyı başa- rılı kılmaz.
B) İşlerimizin her geçen gün düzeldiğini biliyorsu- nuz.
C) Dostluğumuzun gelişmesini ben de çok iste- rim.
D) Bu şiiri, sözünü ettiğim kitaptan aldım.
E) İstanbul’da yapılacak toplantıya yabancılar da katılacak.
8. Aşağıdaki atasözlerinden hangisi anlamca olumsuz değildir?
A) Su uyur, düşman uyumaz.
B) Yalancının evi yanmış, kimse inanmamış.
C) Su testisi, su yolunda kırılır.
D) Zurnada peşrev olmaz.
E) Olacakla öleceğe çare bulunmaz.
K O N U T E K R A R T E S T İ 1
9. I. Onu bekleyerek zaman kaybetme!
II. “Senden korkuyorum.” diyordu bana.
III. Dikiş makinesini hâlâ onaramadım.
Bu cümlelerde aşağıdakilerden hangisinin örneği yoktur?
A) Girişik birleşik cümle B) Eylem (fiil) cümlesi C) Sıralı cümle D) İç içe birleşik cümle E) Basit cümle
10. Aşağıdaki cümlelerin hangisi, anlamına göre ötekilerden farklıdır?
A) Ev almayı düşünmüyor değilim.
B) Arada bir bizi de aramıyor değil.
C) Onunla gitmeyi düşünmedim değil.
D) Onun ne yapmak istediğini iyi biliyorum.
E) Ne bizi ne de kendisini düşünüyor.
11. Aşağıdaki cümlelerin hangisi, basit, devrik bir eylem cümlesidir?
A) Çok güçlü rakiplerle güreşti dün.
B) Adamın üstündeki gömlek kırış kırıştı.
C) Son derece anlamsız bir yarıştı bu.
D) Hırsız koşarak kalabalığa karıştı.
E) Anlattığı fıkraların çoğu komik değildi.
12. Aşağıdaki sıralı cümlelerin hangisinde nesne ortaklığı söz konusudur?
A) Öğrencileri yanıma çağırdım, onlara bazı öğüt- ler verdim.
B) Bu köyde orman yok, erozyon çok oluyor.
C) Hükümet üyeleri toplandı, yeni karalar alındı.
D) Hafta sonları köye gider, ağaçları sulardı.
E) Şehrin sorunlarını biliyoruz, en kısa zamanda çözeceğiz.
13. I. Boş fıçı çok langırdar.
II. Bir adamın adı çıkacağına canı çıksın.
III. Bal tutan parmağını yalar.
IV. Bir fincan kahvenin kırk yıl hatırı vardır.
V. Babanın sanatı oğula mirastır.
Yukarıdaki cümlelerden hangileri isim cümle- sidir?
A) I. ve II. B) I. ve III. C) II. ve IV.
D) III. ve V. E) IV. ve V.
14. Aşağıdaki cümlelerin hangisi yapıca diğerle- rinden farklıdır?
A) Az önce bizimle beraberdi.
B) Sıra bize gelince konuşuruz.
C) Pencere, rüzgârın etkisiyle açılıverdi.
D) Bu ilde akşamları sokağa çıkılmaz.
E) O yıllarda ben öğrenciydim.
15. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yan cümlecik, görevi yönünden diğerlerinden farklıdır?
A) Onun yarın geleceğini söylemiştim.
B) Yolsuzluk yapanları bağışlayamayız.
C) Ben sadece konuştuklarını biliyorum.
D) Özveriyi başkalarından bekleyen, zor durumda kalır.
E) Yurt dışında okumayı, bunun için istiyorum.
16. Aşağıdakilerden hangisi birleşik, kurallı, olum- suz bir isim cümlesidir?
A) İnsanları aldatarak zengin olmaya çalışanlar tutarlı değildir.
B) Ödevlerini büyük bir titizlikle yapardı.
C) Alkışların dinmemesi üzerine konuşmasına ara verdi.
D) Bu tarzda hikâye yazmaya çocukken başlamış.
E) En sevdiği şey sabah saatlerinde tek başına yürümekti.
1. Aşağıdaki cümlelerin hangisi yapıca diğerle- rinden farklıdır?
A) Çağdaş insan, insanlığın yasalarını bilir.
B) Önüne geçilmez sorunlarla karşı karşıyaydı.
C) Öndekilere yetişip biraz yavaşlamalarını istedi.
D) Eve dönünce hiç dinlenmeden çalışmaya baş- ladı.
E) Civarda birkaç tanıdık yüze rastlanmıştı.
2. Aşağıdaki cümlelerin hangisi basit değildir?
A) Tam o sırada sokak kapısı büyük bir gürültüyle açıldı.
B) Bütün paramı bu işe yatırmayı düşünmüyorum aslında.
C) Bu yörenin önemli geleneklerinden biri de bu- dur.
D) Oyunun ikinci perdesi çok güzeldi.
E) Gazetenin ilk sırasındaki bir haber çok şaşırttı beni.
3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birden çok yan cümlecik vardır?
A) Sınavı kazananlar, sevinç içinde yanıma geldi- ler.
B) Ona buna sataşmaktan vazgeçmelisin artık!
C) O buradan gideli bizde huzur kalmadı.
D) Eve dönünce vakit geçirmeden beni ara.
E) Eşinden ayrılması hepimizi çok üzdü.
4. Aşağıdakilerden hangisinde yan cümlecik, temel cümlenin zarf tümleci görevindedir?
A) Sizleri sık sık uyarmak bizim görevimizdir.
B) Ayağı kırıldığı için işyerine gidememişti.
C) Senden beklediğim tek şey, topluma yararlı olmandır.
D) Ödevlerini erken bitiren öğrenciler,dışarı çık- mıştı.
E) Edebiyat derslerine giren öğretmen, bizim komşumuzdu.
5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde arasöz yok- tur?
A) Bugünlerde, açlıktan olmalı, çok bitkindi.
B) Önde oturanlardan biri, mavi gömlekli olanı, söz istedi.
C) Geçenlerde Türkçe öğretmenimizi, Yusuf Bey’i ziyaret ettik.
D) Bu problemi, konuya çalışmışsanız, siz de çö- zersiniz.
E) Yaz tatilinde, dayımlarla birlikte İstanbul’a gi- deceğiz.
6. Aşağıdakilerden hangisinde arasöz, özne gö- reviyle kullanılmıştır?
A) Bu film, Kurt Kanunu, seyirciyi pek etkiliyor.
B) Yarın dershane müdürü Salih Bey’i ziyaret edeceğiz.
C) Bu şairi,Yahya Kemal’i lisede iken tanımıştık.
D) Çocuklardan birini, Muhtarın Ali’yi yanıma ça- ğırdım.
E) Sorun çıkaran ülkeleri, Suriye’yi ve Yunanis- tan’ı şikâyet etmeliyiz.
7. Aşağıdakilerden hangisinde virgülden önceki bölüm eksiltili bir cümledir?
A) Nehrin kenarında durduk,azgın suları seyrettik.
B) Yaptığımız iş çok zordu, üstelik hava da sıcak- tı.
C) Çanta burada kalsın, sen bavulu götür.
D) Toplantıdan önce kısa bir konuşma,tartışmalar başlıyor.
E) Hava bugün çok kötü, isterseniz dışarı çıkma- yalım.
8. Aşağıdaki cümlelerin hangisi biçimce olumlu, anlamca olumsuzdur?
A) En kısa zamanda oraya git.
B) Bu işi zaman geçirmeden bitir.
C) Gel de bu işin içinden çık.
D) Bu konuda bir öykü yaz.
E) Türkiye’nin sorunlarını iyi öğren.
K O N U T E K R A R T E S T İ 2
9. Aşağıdakilerin hangisinde yan ve temel cümle- lerin öznesi aynıdır?
A) Sıkıntılı yattığım zaman uykularım bölünüyor.
B) Maçı izleyen genç kız çok heyecanlıydı.
C) Rüzgâr çıkınca kuşlar dağılıverdi.
D) Bahar geldikten sonra beni tutamazsınız.
E) Yazar kahkahalarla gülünce, herkes kızmıştı.
10. Bu şairi, Arif Nihat Asya’yı, ben de çok beğeniyo- rum.
Bu cümle için aşağıdakilerden hangisi söyle- nemez?
A) Fiil cümlesidir.
B) Yapısı bakımından basittir.
C) Özne açıklayıcısıyla birlikte verilmiştir.
D) Bir ara söz kullanılmıştır.
E) Kurallı bir cümledir.
11. Dostluklar ömür boyu sürünce güzel!
Bu cümlenin nitelikleri aşağıdakilerin hangi- sinde doğru olarak verilmiştir?
A) Kurallı, birleşik, olumlu, isim B) Kurallı, basit, olumlu, fiil C) Devrik, birleşik, olumlu, isim D) Devrik, basit, olumsuz, fiil E) Kurallı, basit, olumsuz, isim
12. I. O gün üç öğrenci yoktu sınıfta.
II. Bakamam menekşe mavisi gözlerine III. Okuldan ayrılmayı mı düşünüyor?
IV. Sevgidir hayatı anlamlı kılan.
V. Yabancı dil öğrenmek, bir ihtiyaçtır.
Yukarıdaki cümlelerden hangisi devrik bir fiil cümlesidir?
A) l. B) ll. C) lll. D) lV. E) V.
13. “Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı!
Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı.”
Bu dizeler için aşağıdakilerden hangisi söyle- nemez?
A) Birden çok fiilimsi kullanılmıştır.
B) İkinci dize devrik bir isim cümlesidir.
C) “Diyerek” sözcüğü bağ-fiildir.
D) “Kefensiz” sözcüğü yapıca türemiştir.
E) Çekimli fiiller, emir kipindedir.
14. Aşağıdaki sıralı cümlelerin hangisinde öge ortaklığı yoktur?
A) Uzun cümleler kuruyorsun, vazgeç bu alışkan- lıktan!
B) Hava çok soğuk, paltonu giysen iyi olur.
C) Çok uğraştım, ama onu ikna edemedim.
D) Konu çok önemli, ilk toplantıda mutlaka tartı- şılmalı.
E) Hepimiz çok korkmuştuk, konuşmayı değil susmayı tercih ettik.
15. Yazarın ilk misyonu, ilk görevi yapıtının bir sanat değeri taşımasıdır. Okurlara ulaştıracağı mesaj daha sonra gelir. Edebiyat yapıtları insana yaşa- mın anlamını sunar.
Parçada aşağıdakilerden hangisinin örneği yoktur?
A) Sıralı cümle B) Basit cümle C) Girişik bileşik cümle D) Kurallı cümle E) Fiil cümlesi
16. (I) Roman yazmayı çok seviyor, roman kuramı üzerinde kafa yoruyordu. (II) Romanlarının dili ol- dukça sadeydi. (III) Romanların dili üzerinde çalı- şıp geliştirmek istiyordu. (IV) Gazeteler köşelerin- de yazma teklifi geldiğinde çok sevindi. (V) Ancak gazete köşelerinde yalan yanlış haberler yazmak onun harcı değildi.
Parçada numaralanmış cümlelerden hangisi yapısı bakımından diğerlerinden farklıdır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V
