Annelerin emzirme konusundaki bilgi ve tutumlar›
Ahmet M. fiENGÜL (*), fiule YILDÖN (**), Mehmet SARGIN (***)
ÖZET
Tan›mlay›c› bir araflt›rmayla annelerin emzirme konusundaki bilgilerinin ve bu bilgileri etkileyen faktörlerin belirlenmesi amaçland›. Çal›flma, ‹stanbul Üniversitesi T›p Fakültesi Ka- d›n Do¤um klini¤inde alt› ayl›k süre içinde ileriye yönelik sis- tematik örnekleme ile seçilen annelerden görüflmeyi ve haz›r- lanan anketi yan›tlamay› kabul edenlerle gerçeklefltirildi. 300 anneden miad›nda do¤um yapan 211 anne çal›flmaya al›nd›.
Annelerin 42'si (% 20.2) sezaryen, 169'u (% 79.8) normal do-
¤um yapm›flt›. Ö¤renim düzeyleri % 79.9'unda ilkokul ve alt›,
% 20.1'inde ortaokul ve lise, % 10’unda ise üniversite ve yük- sek-okul idi. Normal do¤um yapan annelerde bebe¤ini ilk iki saatte emzirme oran› (% 60.4), sezaryenle do¤um yapan an- nelere (% 30.3) göre yüksek bulundu (p<0.01). Normal do-
¤um yapan annelerde do¤umdan sonraki iki saate kadar be- be¤ini emzirme oran›, ilkokul ve alt› ö¤retimlilerde % 63.2, ortaokul ve lise ö¤retimlilerde % 67.8 iken, üniversitelilerde
% 65.4 idi. Anne ö¤renim düzeyleri ile bebe¤e ilk alt› ay bo- yunca anne sütünün tek bafl›na yeterli oldu¤u hakk›ndaki bilgi ve bebeklerini emzirmeyi planlad›klar› süre aras›nda anlaml›
iliflki bulunmad›. Sonuç olarak, “baflar›l› emzirme için 10 öneri” uygulamas›n›n yayg›nlaflt›r›lmas› sonucu anne ve be- bek sa¤l›¤›nda elde edilecek faydalar için, emzirme e¤itimi bir dan›flmanl›k hizmeti fleklinde sürekli olarak hem do¤um öncesi hem de do¤um sonras›nda verilmesi gerekti¤i düflüncesindeyiz.
Anahtar kelimeler:E¤itim, anne sütü, emzirme, al›flkanl›k
SUMMARY
Mothers’ insight and attitude about breast feeding This descriptive study was designed to evaluate the insight and attitude of mothers about breast feeding and the factors influencing it. The study was carried out in Istanbul Univer- sity of gynecology and obstetrics clinic during a six-month pe- riod. Mothers were selected by means of systematic sampling.
They all want to participate in face-to-face interviews and responding to a questionnaire. Of three-hundred mothers, 211 mothers with term delivery were inclueded into the study. Fo- urty-two mothers (20.2 %) underwent caesarean section deli- very and 169 mothers (79.8 %) normal spontaneous delivery, respectively. Education levels were primary school or lower in 79.9 %, secondary school or gymnasium in 10.1 % and university % 10. The incidence of breast feeding within the first two hours of delivery was higher in mothers with normal births (60.4.0 % vs. 30.3 %). The incidence of breast feeding until after two hours of normal delivery was 63.2 % in those with primary school or lower education, and 67.8 % in those with secondary school and 65.4 % in university degree. Mot- hers' education levels were not correlated with their knovv- ledge on the sufficiency of breast milk during the first six months and the planned periods for breast feeding.‘Ten rules for succesful breast feeding’ must be widespread through whole country to improve both infant and mother health, the- refore breast feeding counselling should be continuously gi- ven particularly during antenatal and the early postpartum periods.
Key words:Education, Breast feeding, infant nutrition, ma- ternal behavior
fiiflli Etfal E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi, Aile Hekimli¤i Uzman›*; Hürriyet Gazetesi ‹flyeri Hekimi, Aile Hekimli¤i Uzman›**; Kartal E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi, Aile Hekimli¤i Uzman›***
Anne sütü yaflam›n ilk evrelerinde en ideal besin olarak kabul edilmektedir. Anne sütü ile beslemenin bilinen tüm üstünlüklerinin yan› s›ra, henüz bilinmeyen özellik- lerinin oldu¤u da düflünülmelidir (1). Bu yüzden, günü- müzde anne sütü ile beslenme "insan hakk›" olarak ka- bul edilmifltir. Dünya Sa¤l›k Örgütü'nün Çocuk Yaflat- ma ve Gelifltirme Devrimi olan GOB‹'nin (Growth mo- nitorization, Oral rehydration, Breast feeding, Immuni- zation) B harfi emzirmeyi (breastfeeding) vurgulamak- tad›r (2). Ayr›ca, koruyucu sa¤l›k hizmetlerinin önemli
bir bölümü olan dan›flmanl›k hizmetlerinden, "Emzirme Dan›flmanl›¤›" da emziren annelerin sorunlar›na anne- lerle birlikte çözüm bularak ça¤dafl hekimlik prati¤i içindeki yerini alm›flt›r (3).
"Beslenme," özellikle koruyuculuk yönü ile, "Temel Sa¤l›k Hizmetleri" içinde yer alan önemli bir toplum sa¤l›¤› konusudur. Bu yönü ile, ilk 4-6 ay yaln›zca anne sütü ile beslemenin önemi göz önüne al›narak, annele- rin emzirme bilgilerini ve bu bilgileri etkileyen faktör-
KL‹N‹K ARAfiTIRMA Aile Hekimli¤i
Göztepe T›p Dergisi 20: 104-107, 2005
104
ISSN 1300-526X
leri tan›mlay›c› bir çal›flma planland›.
MATERYAL ve METOD
Çal›flma, betimleyici yöntemle, ‹stanbul Üniversitesi T›p Fa- kültesi Kad›n Do¤um klini¤inde 6 ayl›k süre içinde ileriye yö- nelik sistematik örnekleme ile seçilen annelerden görüflmeyi ve haz›rlanan anketi yan›tlamay› kabul edenlerle gerçekleflti- rildi. 300 anneden miad›nda do¤um yapan 211 anne çal›flma- ya al›nd›. Daha önce bu konuda yap›lm›fl çal›flmalar rehber al›narak, verilerin toplanmas› için yafl, ö¤renim, anne çal›flma durumu, do¤um biçimi, bu gebeli¤in istenme durumu ve be- bek beslenmesine iliflkin sorulardan oluflan bir anket haz›rlan- d›. Daha sonra, do¤um servisinde, çal›flma için ayr›lan günler- de ileriye dönük sistematik örnekleme ile seçilen ve çal›flma- ya kat›lmay› kabullenen 211 anne ile yap›lan yüz-yüze görüfl- mede anket sorular› cevapland›r›ld›.
Do¤um servisinde görüflülen annelerin tamam› son 72 saat içinde do¤um yapm›flt›. Bire bir ten temas› ve ilk emzirme za- manlar› gibi parametrelerde objektif olmayabilecekleri düflü- nüldü¤ünden, erken do¤um yapan 64 anne ile bebeklerindeki problem nedeniyle yeterli düzeyde emzirme yapamayan 25 anne çal›flmaya al›nmad›. Böylece, yap›lan 300 görüflmenin içinden, miad›nda do¤um yapan 211 annenin (42 sezaryen, 169 normal do¤um) verileri SPSS 9.0 istatistik program›nda ki-kare testi, frekans ve yüzde oran kullan›larak de¤erlendiril- di.
BULGULAR
Annelerin yafl gruplar›na göre da¤›l›m› Tablo 1'de özet- lendi. Ö¤renim düzeyleri % 79.9'unda ilkokul ve alt›, % 20.1'inde ortaokul ve lise, % 10’unda ise üniversite ve
yüksek-okul idi. Benzer flekilde, % 91’i ev kad›n› ve % 9.0’u çal›flan kad›nlard›.
Miad›nda do¤um yapan 211 annenin % 20.2'si sezar- yen, % 79.8'i normal do¤um yapm›flt›. Annelerin be- beklerini ilk emzirme zamanlar› Tablo 2'de gösterildi.
Normal do¤um yapan annelerde ilk iki saatte emzirme (% 60.4), sezaryenle do¤um yapan annelere (% 30.3) oranla istatistiksel olarak anlaml› biçimde yüksek bu- lundu (p<0.05). Yedi anne (% 4.1) bebekleri ile do¤ar do¤maz bire bir ten iletiflimi kurmufl; bunlar›n hepsi be- be¤ini do¤ar do¤maz emzirmiflti. Bu anneler normal do¤um yapan annelerdi.
Annelerin 144'ü (% 68.2) son gebeliklerini isteyerek planlam›fl; 67'si (% 31.8) planl› ve istenen bir gebelik olmamas›na karfl›n çeflitli nedenlerle gebeli¤i sonland›- ramad›klar› için do¤um yapmak zorunda kalm›fllard›.
Normal do¤um yapan annelerde, anne ö¤renim duru- muna göre ilk emzirme zamanlar›na bak›ld›¤›nda 2 sa- atten önce emzirme ortaokul ve üstü ö¤renim gören an- nelerde ve üniversite mezunlar›nda, ilkokul ö¤retimi gören annelere göre daha yüksek oranda olmas›na ra¤- men, farkl›l›k istatistiksel aç›dan anlaml› bulunmad›
(p=0.55). Normal do¤um yapan annelerden çal›flan 10 annenin 8’i (% 80.0), çal›flmayan 161 annenin 98'i (%
61.0) bebeklerini ilk iki saatten önce emzirmiflti. ‹ki sa- atten önce emzirmede annenin çal›flma durumu etkili de¤ildi (p=0.82).
Emzirmenin yararlar›na iliflkin görüfller Tablo 3'te özet- lendi. En s›k ifade edilen yarar "besleyici olmas›" idi (% 61.2). Annelerin % 40.5'inin bu konuda do¤ru bilgi- leri yoktu. Do¤ru bilgiye sahip olma ilkokul ve alt› ö¤- retimlilerde % 42.3, üniversitelilerde % 65.0 bulundu (p=0.014). Annelerin % 60.2'sine göre, "bebek her
Yafl grubu 16-20 21-25 26-30 31-35 36 ve üstü
Tablo 1. Annelerin yafl gruplar›na göre da¤›l›m›.
% 22.7 30.8 24.6 15.6 6.2 Say›
48 65 52 33 13
Yan›tlar Do¤ar-do¤maz 2 saatten önce 2- 5 saate kadar 6-12 saat 13 saat ve sonras›
Emzirme yok Toplam
Tablo 2. ‹lk emzirme zamanlar› ile do¤um biçimi aras›ndaki iliflki.
% - 30.3 37.3 20.4 7.4 4.6 100.0 n - 14 16 7 3 2 42
% 4.1 60.4 25.0 7.0 2.4 1.1 100.0 n 7 100
42 13 5 2 169
% 3.1 53.0 30.0 9.4 3.1 1.4 100.0 n 7 114
58 20 8 4 211 Sezaryen Normal Do¤um Toplam
Yan›tlar Besleyicidir
Kanseri ve süt ateflini önler Haz›rd›r
Temiz ve ucuzdur Gebelikten korur Duygusal yoldan anneyi Bilgisi yok
Tablo 3. Emzirmenin yararlar›.
% 60.2 29.4 40.5 38.2 50.4 32.4 44.2 n 101
50 68 65 84 54 74
‹lkokul (n=168)
% 60.4 27.7 33.3 30.3 55.5 30.3 49.2 n 13 6 8 7 12
7 10 Ortaokul
ve üstü (n=22)
% 66.6 33.3 52.4 42.8 61.9 23.8 33.3 n 14 7 11
9 13
5 7 Üniversite
(n=21) A.M. fiengül ve ark., Annelerin emzirme konusundaki bilgi ve tutumlar›
105
arand›¤›nda ve a¤lad›¤›nda emzirilmeli," idi (do¤ru bil- gi); % 34.1'i ise saatli beslemenin gerekti¤ini düflünü- yordu (yanl›fl bilgi). Anne ö¤reniminin bebeklerin bes- lenme zaman› üzerinde anlaml› bir etkisi bulunmad›
(p>0.05). "Bebe¤ine verdi¤i ilk g›da anne sütü olan"
annelerin oran› % 82.6 idi. Bu oran üniversitelilerde % 72.4, orta ve üstü ö¤retimlilerde %78.4, ilkokul ve alt›
ö¤retimlilerde % 90.1 idi. Aradaki farkl›l›k Fisher'in ke- sin ki-kare testi ile anlaml› bulundu (p=0.039).
Annelerin "anne sütünün bebeklerine tek bafl›na ne ka- dar süre yetebilece¤i" konusundaki görüflleri ile kendi- lerinin emzirmeyi düflündükleri sürelere bak›ld›¤›nda, gerek tek bafl›na anne sütü yetme süresi, gerekse bebek- lerini emzirmeyi planlad›klar› sürelere anne ö¤renimi- nin anlaml› bir etkisi yoktu. Tek bafl›na anne sütü yetme süresi bilgisi, anne ö¤renimi ne olursa olsun 4, 5 ve 6.
aylarda yüksek oranlarda bulundu (ilkö¤retim ve alt›
ö¤retimli annelerde % 64.7, ortaö¤retim ve üstü ö¤re- timli annelerde % 78.4, üniversitelilerde ise % 72.4 ve toplam % 66.1). Annelerin bebeklerini emzirmeyi plan- lad›klar› süreler en yo¤un olarak 7-12 ay ve 12 ay üze- rinde belirtilmiflti ve bu yan›tlar anne ö¤reniminden ba-
¤›ms›zd›. Annelerin çal›flma durumlar› ile bebeklerini emzirmeyi planlad›klar› süreler de¤erlendirildi¤inde, annelerin ö¤renim durumlar› gibi, çal›flma durumlar›n›n da bebeklerini beslemeyi düflündükleri süreler üzerinde anlaml› bir etkisi saptanmad›.
TARTIfiMA
Bebeklerin yaflama flanslar›n› art›rman›n en güvenilir yolu, onlar› anne sütü ile beslemektir. Anne sütü ile beslenenlerde ölüm oran›, her ay için % 0.05 oran›nda azalmaktad›r (4). Rekabete dayal› piyasa ekonomisi ne- deniyle de¤iflik mamalar›n kullan›m alan› bulmas›, kent yaflam›, do¤umda anne ile bebe¤in birbirinden uzak kalmalar› (bebe¤in anneden ayr›lmas›), stres, vb. neden- ler, anne sütü verememe ve memeden erken kesme du- rumlar›n› h›zl› bir flekilde art›rmaktad›r. Dünyada anne sütünün erken kesilmesine ve zaman›ndan önce ek be- sinlerin bafllanmas›na annelerin gösterdi¤i en önemli neden, anne sütünün yetersiz ya da kalitesiz olmas›d›r.
Ayr›ca anneler, bebekleri için en de¤erli besin olan ken- di sütleri ile besleme yöntemini çevrenin olumsuz etkisi ile kolayca terk edebilmektedirler. Di¤er bir deyiflle, be- beklerini iyi besleyememe kayg›s› ile özgüvenlerini ko- layca yitirmektedirler. Ülkemizde, do¤ru olmamas›na karfl›n özellikle k›rsal yörelerde yayg›n bir geleneksel
uygulama da ilk 4-5 haftadan sonra ek besinlere bafllan- mas›d›r (5). Ülkemiz için belirtilen tüm nedenlerin yan›
s›ra, ek besine geçmedeki gereksiz acelecilik, fliflman görünümlü çocuk isteme ve emzirme ile ilgili dan›fl- manl›k hizmetlerinin yetersizli¤i sonucu bebeklerin ye- terince anne sütü alamad›klar›n› düflünüyoruz.
1993 Türkiye Nüfus ve Sa¤l›k Araflt›rmas› (TNSA) so- nuçlar›na göre, do¤umdan sonra ilk üç ay emziren anne oran›n›n % 93.6'dan ilk y›l›n sonunda % 56'ya düflmesi, 4 ayl›ktan küçük bebeklerin yaln›zca % 14'ünün kat›k- s›z anne sütü ile beslenmifl olmas› bu görüflümüzü do¤- rulamaktad›r (6). Dört-alt› ay yaln›zca anne sütü alma oran› TNSA 1998 verilerine göre % 1.3'tür; çeflitli çal›fl- malarda bu oran % 9.3 ile 16.7 aras›nda de¤iflmektedir
(7-11). Çal›flmam›zda, annelerin % 10.1'i ilk 3 ay, % 65.4'ü ise 4-6 aya kadar tek bafl›na anne sütünün bebe¤i için yeterli olaca¤› görüflünde idi. Annelerin % 7.2'si 0- 3 ay, % 12.2'si 4-6 ay, % 50.4'ü 7-12 ay emzirmeyi dü- flünüyordu. 1998 TNSA sonuçlar›na göre halen emziril- mekte olan bebeklerin oran›, 0-1 ayl›k bebeklerde % 96.1, 4-5 ayl›k bebeklerde % 82.3 10-11 ayl›k bebekler- de % 50.6'd›r (7).
Gebeli¤in istenerek gerçekleflmesi sa¤l›kl› bir anne-be- bek iliflkisinde ilk kurald›r. Çal›flma grubumuzdaki an- nelerin % 31 8'nin istemeyerek yaflad›klar› bir gebelik- ten sonra bebekleriyle buluflmalar›, anne-çocuk sa¤l›¤›
ve aile planlamas› hizmetlerinde al›nmas› gereken daha çok yolumuz oldu¤unu göstermektedir. Anne-bebek iliflkisi ne kadar erken gerçekleflirse, emzirme o kadar baflar›l› ve yararl› olmaktad›r (12).
Hac›o¤lu ve ark.’n›n (13) Küçükçekmece Sa¤l›k Grup Baflkanl›¤›'na ba¤l› bölgelerde 566 anne ile yapt›klar›
çal›flmada, hastane do¤umlar›nda annelerin % 51.9'u emzirmeye do¤ar do¤maz, % 48.1'i ise ilk iki saatte bafllam›flt›r. O¤uzöncül ve Bostanc›'n›n (14) 1993 y›l›n- da 336 anne ile yapt›klar› çal›flmada, bu oranlar s›ras›y- la % 8 ve % 79.5 idi. Özcebe ve ark.’n›n (15) Ankara'da Bebek Dostu Do¤umevleri çal›flmas›na göre, do¤umdan sonra ilk iki saatte anne sütü alma oran› % 79 idi. Ba¤c›
ve ark.’n›n Etlik Do¤umevi çal›flmas›nda (16) 160 bebek için ilk bir saatte emzirilme oran› % 66, 1998 y›l› Anka- ra Bebek Dostu üç do¤umevinde 509 anne ile yapt›klar›
çal›flmada (17)% 45.3 olarak bulunmufltur.
Günümüzde bebeklerin emzirilecekleri zaman› kendile- rinin belirlemelerinin daha do¤ru oldu¤u ve bebeklerin
Göztepe T›p Dergisi 20: 104-107, 2005
106
her istediklerinde emzirilmelerinin gereklili¤i annelere emzirme dan›flmanl›¤› içinde ö¤retilmelidir (19). Günay ve ark.’n›n (20)Kayseri E¤itim Araflt›rma Sa¤l›k Grup Baflkanl›¤›'nda 1988 y›l›nda do¤um yapan 160 ka- d›nla yapt›klar› çal›flmada, annelerin % 58.5'i çocuklar›- n› 6-12 ay, % 37.6's› 12 aydan uzunca süre emzirmeyi düflünmektedir. Her annenin kendi çocu¤unun gereksi- nimi kadar süt üretebilece¤i göz önüne al›nd›¤›nda, Sa¤l›k Bakanl›¤›'n›n yürütmekte oldu¤u "Bebek Dostu Hastaneler" kampanyas›nda bebeklerin emzirilmeleri ile ilgili mesajlar aras›nda erken dönemde ek besin ve- rilmemesine yönelik olanlara a¤›rl›k verilmesi yararl›
olacakt›r. Yaln›zca anne sütü ile en az 4-6 ay beslenme- nin önem ve ›srarla üzerinde durulmas›n›n gereklili¤i, ülkemizin çeflitli bölgelerinde bebeklerin anne sütü ile beslenme süresini araflt›ran çok say›daki çal›flmada da vurgulanmaktad›r (7-11).
Emzirmenin anne sa¤l›¤›na olan katk›lar›n› irdeleyen sorumuzu yan›tlayan annelerin % 52.4’ünün emzirme- nin gebelikten korudu¤una de¤inmifl olmas› dikkat çe- kici bulundu. Cari Djerassi’de, "Dünya çap›nda düflünü- lürse, günümüzde bile emzirme, di¤er kontraseptiflerin hepsinden daha çok do¤umu önlemektedir." görüflü, emzirmenin aile planlamas› aç›s›ndan da iyi bir yöntem oldu¤unun vurgulay›c›d›r (21).
Çal›flmam›zda annelerin % 65.4'ü bebeklerine anne sü- tünün daha yararl› oldu¤unu, bebe¤i besledi¤ini ve has- tal›klardan korudu¤unu ifade etmifltir. Öktem ve ark.’n›n (22)1997 y›l›nda Isparta'da 261 anne ile yapt›k- lar› çal›flmada, sütlerinin bebeklerini daha iyi gelifltirip hastal›klardan koruyaca¤›na inanan annelerin oran› % 83 bulunmufltur.
Bu sonuçlar ›fl›¤›nda, ülkemizde annelerin bebeklerini sadece anne sütü ile besleme al›flkanl›¤›n›n yerlefltiril- mesinde sa¤l›k kurulufllar›na büyük görevler düflmekte- dir. Birinci ve ikinci basamak sa¤l›k kurulufllar›nda ge- be izlemlerinde annelerin bilgilendirilmesi ve destek- lenmesi ile ilk 4-6 ay sadece anne sütü ile besleme uy- gulamas› yayg›nlaflt›r›labilir. Ayr›ca, yaz›l› ve görsel iletiflim araçlar›ndan yararlan›larak tüm ailelerin ve top- lumun bu konuda bilgilendirilmesine katk›da bulunula- bilir. Do¤um yap›lan tüm hastane ve kliniklerde organi- zasyon de¤iflikli¤ine gidilerek yeni do¤anlar›n anne ya- n›nda kalmas› ve ‘baflar›l› emzirme için 10 öneri’nin desteklenerek yayg›nlaflt›r›lmas› ile hem anne hem de
yenido¤an sa¤l›¤›nda istenilen hedefleri yakalamak da- ha kolay olacakt›r.
KAYNAKLAR
1. Koço¤lu G, Aslan M: Anne sütü. Sendrom Dergisi 5:14-8, 1997.
2. UNICER The state of the world's children. London: Oxford University Press;
1996.
3. ‹nce N: Baflar›l› emzirmede önemli bir etken: Emzirme dan›flmanl›¤›. Sürekli T›p E¤itimi Dergisi 4:299-300, 1995.
4. fiafak N: Anne sütünün immünolojik ve antibakteriyel özellikleri. Sendrom 7(12):37- 42, 1995.
5. Acarvaizo¤lu S: Sütüm yetersiz. Hacettepe Toplum Hekimli¤i Bülteni 3-4:5, 1996.
6. Sa¤l›k Bakanl›¤›, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etüdleri Enstitüsü ve Makro International Inc. 1994. Türkiye Nüfus ve Sa¤l›k Araflt›rmas› 1993. Ankara;
1993. s. 113-8.
7. Sa¤l›k Bakanl›¤›, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etüdleri Enstitüsü. Türkiye Nüfus ve Sa¤l›k Araflt›rmas› 1998. Ankara: 1998. s. 123-8.
8. Tümerdem Y, ‹nce N, Çölgeçen E, Ayhan B: ‹stanbul kentinde anne sütü beslenme araflt›rmas›, in: Öztürk M, Ülser E, editörler. V. Halk Sa¤l›¤› Günleri (Beslenme ve Yasal Durum) Kongre Özet Kitab›; 8-10 Eylül 1997; Isparta.
1997. s. 71.
9. Ba¤c› T, Egemen A: Hemflirelerin kendi bebeklerini besleme tutum ve dav- ran›fllar›, in: II. Ulusal Halk Sa¤l›¤› Kongresi Bildiri Özet Kitab›; 22-25 May›s 1990; ‹stanbul. 1990.
10. Akgün B, fiensoy F, Egemen A, Boztok D: Çubuk bölgesinde 0-48 ayl›k çocuklarda anne sütü ile beslenme, in: II. Ulusal Halk Sa¤l›¤› Kongresi Bildiri Özet Kitab›; 22-25 May›s 1990; ‹stanbul. 1990.
11. Öztürk M, Öktem F, Dinçtürk M: Isparta Yediflehitler Sa¤l›k Oca¤› Böl- gesindeki 0-24 ayl›k bebek ve çocuklarda anne sütü alma durumu, in: Öztürk M, Ülser E, editörler. V. Halk Sa¤l›¤› Günleri (Beslenme ve Yasal Durum) Kongre Özet Kitab›; 8-10 Eylül 1997; Isparta. 1997. s. 134.
12. Anisfeld E, Lipper E: Early contact, social support, and mother-infant bon- ding. Pediatrics 72:79-83, 1983.
13. Hac›o¤lu S, Temiz S, Erdal S, K›yak M: Küçükçekmece bölgesinde 0 yafl grubu bebeklerde emzirme durumu, in: Öztürk M, Ülser E, editörler. V. Halk Sa¤l›¤› Günleri (Beslenme ve Yasal Durum) Kongre Özet Kitab›; 8-10 Eylül 1997; Isparta.1997. s. 96.
14. O¤uzöncül F, Bostanc› M: Elaz›¤ il merkezinde bulunan hastanelerde do¤um yapan annelere anne sütü ve emzirme konusunda hastane sa¤l›k per- sonelinin yaklafl›m›, in: V. Ulusal Halk Sa¤l›¤› Kongresi Kongre Özet Kitab›;
12-16 Ekim 1996; ‹stanbul.1996. s.446.
15. Özcebe H, Bertan M, Do¤an GB: Anne sütü ile beslenme Ankara'da Bebek Dostu Hastaneleri. Çocuk Sa¤l›¤› Hastal›klar› Dergisi 34:305-16, 1991.
16. Ba¤c› T, Arslan D, Yard›m M: Etlik Do¤umevi Hastane'sinde bebeklerin anne sütü ile beslenme durumu, in: Öztürk M, Ülser E, editörler. V. Halk Sa¤- l›¤› Günleri (Beslenme ve Yasal Durum) Kongre Özet Kitab›; 8-10 Eylül 1997;
Isparta. 1997. s. 60.
17. Ba¤c› T, Öztek Z, Aslan D, ve ark: Ankara'da "Bebek Dostu" olan üç do¤umevinde do¤um yapan kad›nlar›n anne sütü ile ilgili bilgi ve davran›fllar›, in: VI. Ulusal Halk Sa¤l›¤› Günleri Kongre Özet Kitab›; 14-18 Nisan 1998, Adana. 1999. s. 165.
18. F›rat S, Aykut M, Öztürk Y: Sa¤l›k personeli ve ö¤retmen kad›nlar›n an- ne sütü ve emzirme konusunda bilgi tutum ve davran›fllar›n›n de¤erlendirilmesi, in: Öztürk M, Ülser E, editörler. V. Halk Sa¤l›¤› Günleri (Beslenme ve Yasal Durum) Kongre Özet Kitab›; 8-10 Eylül 1997; Isparta.1997. s. 5.
19. WHO/UNICEF Breastfeeding Counseling: A Training Course. Geneva:
World Health Organization, CDR/93.5; 1993.
20. Günay O, Aykut M, Ceyhan O, Öztürk Y: Emzirme, gebelikten korunma ve do¤urganl›k, in: II. Ulusal Halk Sa¤l›¤› Kongresi Bildiri Özet Kitab›; 22-25 May›s 1990; ‹stanbul. 1990.
21. Hatcher RA, Kowal D, Guest FJ ve ark: Contraceptive technology. Inter- national edition. Çeviri editörü: Senlet P, Çeviren: Derviflo¤lu AA. Kontraseptif yöntemler.
22. Uluslararas› Bas›m. Ankara: ‹nsan Kayna¤›n› Gelifltirme Vakf›; 1990. s.
195-211. 25.
23. Öktem F, Öztürk M, Beydilli ED: Isparta bölgesinde yenido¤an bebek an- nelerinin anne sütü hakk›ndaki bilgileri ve uygulamalar›, in: Öztürk M, Ülser E, editörler. V. Halk Sa¤l›¤› Günleri (Beslenme ve Yasal Durum) Kongre Özet Kitab›; 8-10 Eylül 1997; Isparta. 1997. s. 129.
A.M. fiengül ve ark., Annelerin emzirme konusundaki bilgi ve tutumlar›
107
