Renda Türk Siyasi Hayatının Ardında Kalan İsim: Mustafa Abdulhalik

(1)

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print) Volume 6 Issue 5, p. 31-50, September 2014

JHS

H i s t o r y S t u d i e s Volume 6 Issue 5 September

2014

Türk Siyasi Hayatının Ardında Kalan İsim: Mustafa Abdulhalik Renda

A Forgotten Name in Turkish Politics: Mustafa Abdulhalik Renda

Yrd. Doç. Dr. Cengiz Atlı Iğdır Üniversitesi - Iğdır

Öz: Bu makale Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemi ve Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarında bürokrasinin ve siyasetin çeşitli kademelerinde görev yapmış Mustafa Abdülhalik Renda’nın hayatını ve hizmetlerini inceleyerek Cumhuriyetin kurulup gelişmesinde önemli katkıları olduğunu tespit etmektedir.

Anahtar Kelimeler: TBMM, Yanya, Arnavutluk, Çankırı, Mustafa Abdulhalik Renda

Abstract: This article examines the life and services of Mustafa Abdülhalik Renda in the bureaucracy and politics of the late Ottoman Empire and the early Turkish republic and shows that Renda made great contributions to the establishment and development of the Turkish republic.

Keywords: Turkish Parliament, Yanya, Albania, Turkey, Ottoman Empire, Mustafa Abdulhalik Renda

Giriş

Mustafa Abdülhalik Renda Osmanlı’nın son dönemlerinde ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluĢ dönemlerinde görev yapmıĢ, Yeni Türk Devleti’nin temellerinin atılmasında çok önemli görevler üstlenmiĢtir. Osmanlı’nın son dönemlerinde kaymakamlık ve valilik gibi görevlerle memleketin çeĢitli bölgelerinde vatana hizmet etmiĢtir. Cumhuriyet’in ilan edilmesiyle birlikte ikinci meclise Çankırı Milletvekili olarak girmiĢ ve altı dönem Çankırı Milletvekilliği görevini yürütmüĢtür. Milletvekilliği görevlerinin yanı sıra Maliye Bakanlığı ve TBMM BaĢkanlığı görevlerini de uzun süre yürütmüĢtür. Türkiye Cumhuriyeti’nin sivil kökenli ve en uzun süre görev yapan ilk meclis baĢkanıdır. Bu çalıĢmada, hem siyasetçi hem de çeĢitli devlet kademelerinde bürokrat olarak çok baĢarılı bir hayat geçiren Mustafa Abdulhalik Bey’in hayat hikâyesini vesikaların imkân verdiği ölçüde ortaya koymaya çalıĢtık.

1. Doğumu ve Tahsil Hayatı

Mustafa Abdülhalik Renda, Rendazade ailesindendir.¹ Babası Rendazade Arslan Efendi annesi Nafia hanımdır.² 13 Ocak 1881 tarihinde Yanya’nın³ ġemsüddin Mahallesinde 27

1 Cemal Kutay, Mustafa Abdülhalik Renda’nın Renda soy ismini nasıl aldığını Ģöyle anlatıyordu “ Abdülhalik Renda’nın dedesinin babası tımar eshabından idi. Yani çevresinin devlete ait gelirlerinden hisse alıyordu. Dedesinin dedesi Çankırı’nın KurĢunlu Nahiyesinden giden Rendecioğullarından sipahi kurt Ġsmail BeĢe idi. Ġsmail BeĢe askerliğini Budin’de yaptı. Askerde önemli görenler üstlendi eshabı tımar olarak Yanya’da iskân edildi.

Rendecioğlu soyadının önce Rendacıoğlu sonradan mahalli Ģive olarak Rendazade’liğe dönüĢtü. 1934 yılında soyadı Kanunu’nun çıkması ile Renda soy ismini aldı. Cemal Kutay, Örtülü Tarihimiz, Hilal Matbaası Ġstanbul, 1975, s.132.

2 C. Kutay, Örtülü Tarihimiz…, s.132.

3 Yanya: Günümüzde Ioannina denilen Ģehir Yunanistan’ın kuzeybatısında dağlık bir bölge olan Epir’in (Epirus) siyasal ekonomik ve kültürel merkezidir. 70.000 nüfus (2007) ile Yanya Kuzeybatı Yunanistan’ın en büyük merkezidir. Ortadoks BaĢpiskoposluğu ve Yunan ordusunun bölge komutanlığı buradadır. Yanya gümüĢ tel

(2)

Türk Siyasi Hayatının Ardında Kalan İsim: Mustafa Abdulhalik Renda

JHS 32

2014

numaralı evde doğdu.⁴ 1907 yılında Saadet Hanımla evlendi. Nerime Renda ve Nezihe Fazilet Sayar isminde iki çocuğu vardır.⁵ Türkçe, Fransızca, Rumca ve Ġngilizce biliyordu. 30 Haziran 1899’da Mülkiye Ġdadisi’nden ve 28 Haziran 1903’de Yüksek Mülkiye Ġdadisi’nden pekiyi derece ile diploma alarak Mektebi Mülkiyeyi bitirdi. Mülkiyeyi bitirmesinden hemen sonra 14 Temmuz 1903’de Ziraat Bankası Muhasebe Kalemi Mukayyit Refakati görevine baĢladı.⁶ Bu görevde bir buçuk ay kalarak 31 Ağustos 1903’te istifa etti.⁷

2. Meslek Hayatı ve Malta’ya Sürgüne Gönderilmesi

Mustafa Abdulhalik Bey kısa bir dönem görev yaptığı Ziraat Bankası’ndan sonra 14 Ekim 1903’te 700 kuruĢ maaĢla Rodos Ġdadisi’nde hendese (geometri), cebir, matematik, ziraat, sağlık ve Fransızca öğretmenliği görevlerinde bulundu.⁸ 11 Ağustos 1904’te 500 kuruĢ maaĢla Cezayir Bahr-i Sefid (on iki ada) vilayeti maiyet memurluğuna; 13 Temmuz 1905’te aynı maaĢ ile Yanya vilayeti maiyet memurluğuna getirildi.

Mustafa Abdulhalik Bey, birçok yerde önemli görevlerde bulundu. 1917-1918 tarihleri arasında ifa etmiĢ olduğu görevler ve almıĢ olduğu maaĢ miktarlarıı aĢağıdaki tabloda verilmektedir.

Görevde Bulunduğu Yer Görevde Bulunduğu Tarih Aldığı Maaş

(Kuruş)

Tepedelen Kaymakamlığı 10 Mart 1907-14 Kasım 1907 1125

Miçuva Kaymakamlığı 14 Kasım 1907-12 Aralık 1908 1125

Poğon Kaymakamlığı 12 Aralık 1908-18 Ocak 1910 1125

Dilvine Kaymakamlığı 18 Ocak 1910-4 ġubat 1912 2000

Beraat Mutasarrıflığı vekâleti 28 Nisan 1910- 30 Haziran 1910

iĢletmeciliği ile tanınır. Machiel Kıel,“Yanya Maddesi” İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, C 43, Ġstanbul, 2013, s.320.

4 Mustafa Kemal PaĢa, Nutuk adlı eserinde Mustafa Abdülhalik Bey’e ve doğduğu Yanya’ya yer vermiĢti. Doktor Rıza Nur Beyin Mecliste yaptığı bir konuĢmada Yanyalıların Türklüğünü Ģüpheli gösterecek Ģekilde sözler söylemesi üzerine söz aldı. Abdülhalik Bey, Rıza Nur Beyin düĢüncesindeki yanlıĢlığı aĢağıdaki cümleler ifade etmeye çalıĢtı: “ Doktor Bey, altı yüzyıl önce Arnavutluk’un bir parçası olan Yanya’ya giden atalarımızın orada bıraktıkları torunlarının baĢka bir soydanmıĢ gibi göstererek onları itham ediyor. Hem de kim? Maalesef öyle saygıdeğer bir arkadaĢım ki altı yıldan beri mutaassıp bir milliyetçi olmuĢtur. Daha önce öyle değildi kendisi daha iyi bilirler ben o Yanyalı dedikleri adam Türklük için silahla savaĢırken kendileri tam tersine Arnavutları Türklüğe karĢı ayaklansınlar diye kıĢkırtmıĢtı”. Kemal Atatürk, Nutuk (Haz. Zeynep Korkmaz), Atatürk AraĢtırma Merkezi Yayınları Ankara, 2009, s. 599.

5 Türk Parlamento Tarihi, (II. Dönem (1923-1927) Türkiye Büyük Millet Meclisi Yayınları, Ankara, 1995, s.200.

6 Ġdâdî: Sözlükte “bir Ģeyi hazırlamaya mahsus yer” anlamına gelen Ġdadi (Ġ’dâdî) kelimesi önceleri, Tazminat döneminin ilk yıllarına kadar Batı tarzında açılan okulların hazırlık sınıfları için kullanılmıĢ, 1847’de faaliyete geçen rüĢtiyelere öğrenci hazırlamaya ayrılan sıbyan mekteplerine de Ġdâdî denilmiĢtir. Cemil Öztürk, “Ġdâdî Maddesi” İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, C 21, Ġstanbul, 2013, s.464.

7 Emekli Sandığı ArĢivi, No: MOO53.692.

8 Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü, (1920-1950), TBMM Yayınları, Ankara, 2010, s.317.

(3)

Cengiz Atlı

JHS 33 H i s t o r y S t u d i e s Volume 6 Issue 5 September

2014

Beraat Mutasarrıflığı vekâleti 14 Haziran 1911- 29 Ekim 1911

Kavala Kaymakamlığına 4 ġubat 1912- 4 Mart 1912 2500

Çamlık Mutasarrıflığına vekâleten

4 Mart 1912-18 Haziran 1912 2666

Ergiri Mutasarrıflığı vekâleti 18 Haziran 1912-30 Eylül 1912 3333 Siirt Mutasarrıflığına 7 Haziran 1913-26 Mart 1914 4000

Bitlis Valiliği 26 Mart 1914-6 Eylül 1915 10.000

Kastamonu Valiliği 6 Eylül 1915 10.000

Halep Valiliği 4 Ekim 1915-29 Nisan 1917 12.500

Osmanlı Hükümeti, Batum’un 1918 yılında Anavatana katılmasından sonra Elviye-i Selase’de (Kars, Ardahan, Batum) idari yapının yeniden düzenlenmesi için Dâhiliye Nezareti MüsteĢarı Abdulhalik Bey’i görevlendirdi.⁹ 16 Nisan 1917-23 Eylül 1919 tarihleri arasında ilk defa Dâhiliye MüsteĢarı olarak görev yapan Mustafa Abdülhalik Bey, Batum’a gidecek Türk heyetinin reisliğini üstlenmiĢti. Rusların Kars-Ardahan ve Batum’u boĢaltmaları üzerine Osmanlı Hükümeti Gülnihal Vapuru ile buraya bir heyet gönderdi. Rusların Doğu cephesinden çekilmesi üzerine Rusya’da yönetime gelen BolĢevikler, Brest-Litovsk AntlaĢmasıyla iĢgal altında bulunan bu bölgelerde halkın hangi idareyi istediğine dair bir plebisit (halk oylaması) yapılmasına karar vermiĢlerdi. Osmanlı Hükümeti, bu oylama için Dâhiliye Nezareti MüsteĢarı olarak görev yapan Mustafa Abdülhalik Renda’nın reisliği altında ġakir Kesebir, Necati ve Asaf Talat Beylerle Hilmi(Uran) Beyi görevlendirmiĢti. Mustafa Abdülhalik Bey maiyetinde gidecek heyeti Babıali’de kabul ederek görevin önemi hakkında bir konuĢma yaptı. Heyetin gidiĢ tarihi belli olduktan sonra Mustafa Abdülhalik Beyin emriyle gerekli teçhizat ve malzemeler gemiye yüklendi. Heyeti uğurlayanlar arasında Enver ve Talat PaĢa da vardı.

Batum’da gerekli çalıĢmaları yaptıktan sonra ayrılan heyet Kars’a geçti. Kars’ta Mustafa Abdülhalik Renda’nın baĢında bulunduğu heyet oylama konusunda halkın görüĢlerini almak için bir toplantı düzenledi. Toplantı sonunda Kars halkı Türk idaresini isterken Malakanlar oylamaya katılmak istemeyerek çekimser kalmıĢlardı. Mustafa Abdülhalik Bey, toplantı sonuçlarını belirten mazbataları alarak Ġstanbul’a geri döndü.¹⁰

Halep Vilayetine ikinci atanması 6 Ekim 1918 tarihinde oldu. 12 Kasım 1918’e kadar 15.000 kuruĢ maaĢla bu görevini yürüttü.¹¹ Halep Valiliği sırasında yaptığı önemli görevlerden birisi 1916 yılında Harim Kaza Merkezini halkı Türk olan Reyhaniye’ye (Reyhanlı) naklettirmesi ve memurlarını da oraya taĢıtmasıdır.¹² Halep’in iĢgali üzerine aynı maaĢla 12 Ekim 1918’de Hüdavendigar (Bursa) Valiliğine atandı. Fakat göreve baĢlamadan 7 Aralık 1918 tarihinde Damat Ferit Hükümeti tarafından görevinden alındı. Ġstanbul’a döndüğü zaman tutuklanarak Bekir Ağa Bölüğüne kapatıldı. Burada altı ay kaldıktan sonra Mayıs 1920’de

9 Yüksel Nizamoğlu, Vehip Paşa Kahramanlıktan Sürgüne, Yitik Hazine Yayınları, Ankara, 2013, s.124.

10 Hilmi Uran, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti, Hatıralarım (1908-1950), ĠĢ Bankası Yayınları, Ġstanbul, 2000, s.84-86.

11 TBMM Riyaseti Azasına Mahsus Tercüme-i Hal Varakası Devre VII, No: 174.

12 Mehmet Tekin, Hatay Tarihi, Kültür Turizm ve Sanat Vakfı, Hatay, 1993, s.90.

(4)

JHS 34

2014

tutuklanarak Ġngilizler tarafından “Kırım Suçlusu”¹³ olarak Malta’ya sürgüne gönderildi.¹⁴ 24 Kasım 1920’de Ġstanbul Yüksek Komiseri Horace Rumbold, Malta Sürgünleri konusunda Londra’ya bir rapor sundu. Raporunda Malta’da sürgünde bulunan içlerinde Mustafa Abdülhalik Bey’inde bulunduğu 58 kiĢinin Sevr AntlaĢması’nın 230. maddesi gereğince kurulacak müttefik mahkemesince kesinlikle yargılanmaları gerektiği bildiriliyordu.¹⁵

7 Mart 1921’de Malta Sürgünleri konusunda yapılan görüĢmelerde Ġngiliz Hükümeti bir antlaĢma tasarısı hazırladı. Tasarıda Anadolu’da tutuklu yirmi bir Ġngiliz yurttaĢına karĢılık bazı Malta sürgünlerinin sabit bırakılacağı öngörülüyordu. Malta sürgünleri iki gruba ayrılmıĢtı. Bunlardan birincisi görüĢmeler neticesinde serbest bırakılacak olanlar; ikincisi ise, yargılanmak üzere Malta’da bırakılacak olanlardı. Ġkinci gruptakiler Sevr AntlaĢmasının VII.

Bölümü gereğince savaĢ suçlusu sayılıp yargılanacaklardan oluĢuyordu. GörüĢmelere Ankara Hükümeti Hariciye Vekili olarak katılan Bekir Sami Bey Ġngilizlerin suçlu saydıkları, serbest bırakılmasına razı olmadıkları sürgünler arasından 27 kiĢinin serbest bırakılmasını istedi.

Ġngilizlerin serbest bırakmayarak cezalandırmak istediklerinden birisi 2800 numara ile tutuklu bulunan Mustafa Abdülhalik Beydi. Bekir Sami Bey tutuklanmak ve cezalandırılmak için belirlenen isim listesini Ġngiliz Yüksek Komiserliğine iletti. Fakat Yüksek Komiserlik cevabında, belirlenen 27¹⁶ kiĢiden 17 kiĢinin serbest bırakılmasında bir sakınca olmadığını geriye kalan 10 kiĢinin ise cezalandırılmak üzere serbest bırakılmayacağını açıkladı. Bu 10 kiĢinin içinde Mustafa Abdülhalik Renda da vardı.

16 Mart 1921’de Türkiye adına Bekir Sami Bey, Ġngiltere adına DıĢiĢleri yetkilisi Robert Vansittant tarafından imzalanan anlaĢmada Türkiye’ye iade edilecek kiĢiler belirlendi.¹⁷ AntlaĢmanın dıĢında kalan Mustafa Abdülhalik Bey on yedi ay Malta’da kaldıktan sonra 25 Ekim 1921 günü yapılan esir değiĢimi antlaĢması doğrultusunda Anadolu’ya doğru Chrysanthemum adlı savaĢ gemisiyle yola çıktı. 6 günlük yolculuktan sonra 1 Kasım 1921’de Ġnebolu’ya geldi.¹⁸

Malta’dan Anadolu’ya dönen Mustafa Abdülhalik Bey, 7.500 kuruĢ ile 2 Ocak 1922’de Ġktisat Vekâleti MüsteĢarlığına ve 20 Ocak 1922’de Dâhiliye MüsteĢarlığına tayin oldu.

Dâhiliye MüsteĢarlığı görevinde iken aynı zamanda Konya Vilayeti Vali vekilliği görevini de bir ay süreyle yürüttü. 29 Nisan 1922 yılında Konya Vilayeti Valiliğine asaleten atandı ve bu görevini 19 Eylül 1922 yılına kadar sürdürdü. Mustafa Abdülhalik Renda’nın Türk siyasi hayatına atılmadan önceki son görevi Ġzmir Valiliği idi. Ġzmir Valiliğine 19 Eylül 1922 yılında atanarak 29 Nisan 1923’ ye kadar bu görevi yürüttü.

Renda Ġzmir Valisi iken Ġzmir’i ziyarete gelen Mustafa Kemal PaĢa’ya refakat etmiĢ, PaĢa’nın annesinin kabrini ziyaretinde de yine en yakınındaki kiĢilerden biri olmuĢtur.¹⁹

13 Kırım Suçlusu kavramı Mustafa Abdulhalik Renda’nın Bitlis ve Halep valiliği döneminde Ermenilerle sürdürdüğü mücadeleyi sert yöntemlerle karĢıladığı gerekçesiyle Ġngilizlerin tarafından nitelendirilen addır.

14 Bilal ġimĢir, Malta Sürgünleri, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2009, s.26.

15 Bilal ġimĢir, Malta Sürgünleri …, s.268.

16 Belirlenen 27 kiĢi Ģu isimlerden oluĢuyordu. Cemal PaĢa, Cevat PaĢa, ġevket Bey, Yakup ġevki PaĢa, Ali Ġhsan PaĢa, Ġsmail Canbulat Bey, Zekeriya Zihni Bey, Ahmet Muammer Bey, Süleyman Numan PaĢa, Memduh Bey, Ġbrahim Pirzade, Ahmet Nesimi Bey, Fahrettin PaĢa, Abbas Halim PaĢa, Sait Halim PaĢa, Mithat ġükrü Bey, Mahmut Kamil PaĢa, Halil Bey, Ali Münif Bey, Ahmet ġükrü Bey, Ahmet Ağaoğlu, Tahsin Bey, Mustafa Abdulhalik Bey, Ali Cenani Bey, Süleyman Faik PaĢa, Süleyman Necmi Bey, Ahmet Adil Bey, B. ġimĢir, Malta Sürgünleri… s.450.

17 Bilal ġimĢir, Malta Sürgünleri…, s.504.

18 Malta Sürgünlerinden Mustafa Abdülhalik Renda ve beĢ arkadaĢı 1927 yılında Ġngiliz Hükümeti aleyhine Malta’da suçsuz yere cezalandırıldıkları gerekçesiyle tazminat davası açmıĢlardır. Fakat bu dava 29 Haziran 1927 günü mahkeme tarafından reddedilmiĢtir Bilal ġimĢir, Malta Sürgünleri…, s.512.

19 Ġsmet Bozdağ, Atatürk’ün Sofrası, Truva Yayınları, Ġstanbul, 2009, s.58

(5)

Cengiz Atlı

2014

Ġzmir’deki 29 Ocak 1923 günü Muammer UĢaklıgil’in konağında Muammer Bey’in kızı Halid Ziya UĢaklıgil’in yeğeni Latife Hanım ile Mustafa Kemal Atatürk’ün nikâh töreni sırasında Latife Hanım’ın Ģahitliğini yapanlardan birisi yine Ġzmir Milletvekilliği görevini yürüten Abdülhalik Bey idi. Mustafa Kemal PaĢa nikâh töreni sırasında “PaĢam, siz benim; Abdülhalik Bey de Latife Hanım’ın Ģahitliğini kabul buyurun da bizim mihri müeccel ve mihri muaccelleri tayin edip nikâhımızı kıyıverin” dedi.²⁰ Nikâh kıyıldıktan sonra gelini ilk kutlayan Abdülhalik Bey idi. Kutlamasında, “Tebrik ederim sizi hanımefendi, İzmir’in fatihini fethettiniz”.²¹

3. Siyasi Hayatı

3.1. II. Dönem TBMM Üyeliği

Milli Mücadele’nin ağır sorumluluğunu üstlenen I. Meclis, 1923’ün Nisan ayına kadar önemli konularla uğraĢtı. Mustafa Kemal PaĢa, CHF’nin kuruluĢunu anlatmak amacıyla çıktığı yurt gezilerinden dönüĢünde I. Meclis’in görevini yerine getirirken iyice yıprandığını belirterek 1 Nisan 1923 günü seçimlerin yeniden yapılması kararını açıkladı.²²

Yeniden seçim kararını alan I. Meclis görevini tamamlayarak 1 Nisan 1923 günü kendini fesh etti. 3 Nisan 1923’te seçimde uygulanacak kanunlar yeniden gözden geçirilerek değiĢikliklere gidildi. Buna göre her yirmi bin erkek nüfus bir milletvekili;²³ nüfusu yirmi binden az olan bölgenin yine bir milletvekili seçmesi, on sekiz yaĢını dolduran her erkeğin seçme hakkına sahip olması,²⁴ öğretmenler hariç tutulmak üzere bütün memurlar, müftüler, belediye baĢkanları seçimden iki ay önce istifa etmedikçe milletvekili seçilememesi, birinci ve ikinci seçmen olabilmek için vergi vermek koĢulunun olmaması Ģartları getirildi. Gerekli koĢullar oluĢturulduktan sonra seçimin iki dereceli ve mutlak çoğunluk yöntemine göre yapılması kararlaĢtırıldı.²⁵

Haziran-Temmuz 1923’te yapılan seçimlerde yetmiĢ iki seçim bölgesinden iki yüz seksen yedi milletvekili seçildi. Seçilen milletvekillerinin büyük bir kısmı Halk Fırkası adayları tarafından seçilirken sadece birkaç yerde bağımsızlar kazandı.²⁶ Bu dönemde TBMM’nin Ġkinci Dönem seçimlerine katılan Mustafa Abdulhalik Bey, Çankırı (Kangırı) Milletvekilliğine seçildi. Çankırı merkezden 165, ÇerkeĢ’ten 98, Ilgaz’dan 79, toplam 342 oyla milletvekilliğine getirildi. 11 Ağustos 1923’te meclise katıldı. 2 Ocak 1924 tarihinde Maliye Bakanlığı görevine seçilerek dönem sonuna kadar bu görevi yürüttü.

20 Ġpek ÇalıĢlar, Latife Hanım, Doğan Kitap, Ġstanbul, 2006, s. 109-110.

21 Ġpek ÇalıĢlar, Latife Hanım…, s. 115; Mehmet Önder, Atatürk’ün Yurt Gezileri, Türkiye ĠĢ Bankası, Ankara, 1975, s. 192.

22 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Türk Ġnkılâp Tarihi ve Enstitüsü Yayını I, Ankara, 1997, s.329; Mustafa Kemal PaĢa’nın yurt gezisi mart ayı sonunda bitti. Bu sırada önemli bir geliĢme oldu. II. Grubun önde gelen milletvekillerinden Trabzon Milletvekili Ali ġükrü Bey 27 Mart günü aniden ortadan kayboldu. Cesedi 2 Nisan tarihinde bulundu. Ali ġükrü Bey’i Mustafa Kemal’in Muhafız Alayı Komutanı Topal Osman’ın öldürüldüğü anlaĢılınca Topal Osman’da silahlı bir çatıĢma sonucu öldürüldü. Bu olay adeta meclisi çalıĢamaz hale getirdi. Bkz.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, I/I/2, Yılmaz Gülcan, Cumhuriyet Halk Partisi (1923-1946), Alfa Yayınları, Ġstanbul,2001, s.64.

231923 yılında mevcut olan Ġntihab-ı Mebusan Kanunu Muvakkati’nin her elli bin erkek nüfusun bir mebusu temsil edeceği hükmü değiĢtirilerek her yirmi bin erkek nüfusun bir mebus seçeceği hükmü getirildi. Bkz. Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, I/I/2; Milletvekilleri Genel Seçimleri (1923-2007), Türkiye Ġstatistik Kurumu, Ankara, 2008, s.11-12.

241923 yılında seçilen II. TBMM ilk meclisin 20 Ocak 1920’de kabul ettiği TeĢkilat-ı Esasiye Kanunu’nda değiĢiklik yaparak milletvekilliği görev süresini iki yıldan dört yıla çıkardı. Seçme yaĢını on sekiz, seçilme yaĢını ise otuz olarak belirledi. Bkz. TBMMZC, (Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi), I/I/2, Milletvekili Genel Seçimleri…, s.12.

25Ülkü Varlık-Banu Gören, Seçim Sistemleri ve Türkiye’de Seçimler, Der Yayınları, Ġstanbul, 2002, s.77.

26IĢıl Çakan, Türk Parlamento Tarihinde II. Meclis, ÇağdaĢ Yayınları, Ġstanbul, 1999, s.65-74.

(6)

JHS 36

2014

1925 tarihinde Maliye Vekilliği görevi sırasında Ankara’nın su sorununu çözmek amacıyla KoĢunlar Yeraltı Projesi yaptırılmıĢtı. Projenin amacı Ankara’nın artan nüfusunun ihtiyacını karĢılayacak Ģekilde fen kurallarına uygun sağlıklı ve yeterli basınçta ulaĢacak bir su altyapısı kurmaktı. Belediyenin bütçesi yeterli olmadığı için barajın inĢaat aĢaması bitirilememiĢti. Maliye vekili olan Abdülhalik Bey kıymeti düĢmüĢ olan iç borçlanma tahvillerini piyasada ucuz bedellerle farklı zamanlarda toplatarak arada oluĢan fiyat farkının özel bir kanunla Ankara’nın içme suyu iĢlerine tahsisini kabul etmiĢti. Fakat hazinece yapılan bu yardımın Ankara Belediyesince değil de Nafia vekâletinin denetlenmesi altında oluĢacak bir komisyon tarafından yapılmasını Ģart koĢmuĢtu.²⁷

Mustafa Abdülhalik Bey ülkenin içinde bulunduğu sorunlara da duyarsız kalmayan bir kiĢilikti. Cumhuriyet’in ilan edilmesinden sonra özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde çıkan isyanları yerinde incelemek amacıyla kurulan komisyona baĢkanlık etti. 14 Eylül 1925’te ġeyh Sait Ġsyanından sonra Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesini gezerek 14 sayfadan oluĢan doğu raporunu Ġsmet PaĢa’ya sundu.²⁸

Maliye Vekâleti görevi sırasında, yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin kendine özgü kâğıt parasının olmaması ve 1927 yılına kadar Osmanlı döneminden kalan kâğıt paraların kullanılması üzerine 30 Aralık 1925 tarihinde “Mevcut Evrak-ı Nakdiyenin Yenileriyle Ġstibdaline Dair Kanun” ile Türkiye Cumhuriyetinin banknotlarının basılması kararı alındı. Bu kanun ile mevcut evrak-ı nakdiyenin aynı nitelik ve miktarda kâğıt para ile değiĢtirilmesi esas alındı.²⁹ Dönemin Maliye Bakanı Abdülhalik Renda baĢkanlığındaki komisyon dokuz aylık bir çalıĢma sonunda 1, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1.000 liralık kupürlerden oluĢan banknotların basılması kararını aldı. Cumhuriyet döneminin ilk banknotları harf devriminin henüz gerçekleĢmediği 1927 yılında Britanya’da Thomas De la Rue isimli Ģirket tarafından basıldı.

Ġlk banknotlarda yazılar Osmanlıcaydı. Bununla birlikte banknotların üzerinde Fransızca ibareler vardı. Bu banknotların bir diğer özelliği ise üzerinde Atatürk’ün ya da Ġnönü’nün portresinin olmamasıydı. Paraların alt kısmında ise Maliye Bakanı olarak görev yapan Mustafa Abdülhalik Renda’nın imzası bulunuyordu.³⁰

Mustafa Abdulhalik Bey bu dönemde Merkez Bankası’nın da kurulması için de büyük bir çaba göstermiĢtir. Birinci Dünya SavaĢı’nın ardından, dünyada ortaya çıkan emisyonu sağlayacak merkez bankalarının oluĢturulması ve ülkelerin kendi para politikalarını bağımsız olarak belirlemeleri yönünde bir eğilim oluĢmuĢtur. Bu eğilimin etkisi ve ülkemizde KurtuluĢ SavaĢı ile kazanılan siyasi bağımsızlığı ekonomik bağımsızlıkla güçlendirmek amacıyla bir merkez bankası kurulması yönündeki tartıĢmalar ve çalıĢmalar hız kazanmıĢtı. Bu konu ilk olarak 1923 Ġzmir Ġktisat Kongresi’nde ele alınmıĢ ve “Millî Devlet Bankası” kurulması fikri üzerinde durulmuĢtur. 1927 yılında Maliye Bakanı Abdülhalik Renda merkez bankası kurulması hakkında bir kanun taslağı sunmuĢ, bu taslağın kabul edilmesi üzerine merkez bankasının kuruluĢ aĢamasında ülkemiz yetkililerine yardımcı olmak üzere diğer ülkelerin merkez bankalarından da görüĢ istemiĢtir.³¹

Mustafa Abdulhalik Bey, bu dönemde siyasetle iç içe olduğu kadar sosyal ve kültürel etkinliklerle de uğraĢmıĢtı. Bu amaçla Anadolu Kulübünün kurulmasında büyük gayretli çalıĢmalarda bulunmuĢtur. Anadolu Kulübü 31 Ekim 1926 yılında Ankara’da Mustafa Kemal

27 H. Uran, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti, Hatıralarım…, s. 228.

28 5. Askeri Tarih Semineri Bildirileri, Genelkurmay Basımevi. Ankara, 1996, s.555; Uğur Ümit Üngör, The Making of Modern Turkey Nation and State in Eastern Anatolia 1913-1950, Oxford, 2011, s.114.

29 TBMMZC, 20.33.299-310; Resmi Gazete 12 Ocak 1926,No:269; Kanunlar Dergisi C.4.

30 “Kağıt Paranın Tarihçesi”, www.tcmb.gov.tr/yeni/egm/b001000.html (E.T: 09/24/2014).

31 “Tarihçe”, www.tcmb.gov.tr/yeni/banka/tarihce.html (E.T: 09/24/2014).

(7)

Cengiz Atlı

2014

PaĢa’nın talimatıyla kuruldu. Kulübün açılıĢ amacı, Ankara’da oturan Türk ve yabancı üyelere buluĢup görüĢme imkânı sağlamak ve BaĢkentte bir kuruluĢ meydana getirerek kulübe girecek üyeler arasında sosyal iliĢkileri kolaylaĢtırmak ve geliĢtirmektir. Kurulan Anadolu Kulübünün üyelerinden birisi de Mustafa Abdülhalik Renda idi. Abdülhalik Renda yapılan görev dağılımında da kulübün ikinci baĢkanlığına getirildi. Anadolu Kulübü ilk yönetim kurulu toplantısı 3 Kasım 1926 tarihinde Abdülhalik Renda’nın baĢkanlığında yapıldı. Kısa bir sonra Abdülhalik Renda Anadolu Kulübünün ikinci baĢkanlık görevinden ayrılarak yerine Hasan Saka getirildi.³²

3.2. III. Dönem TBMM Üyeliği

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin ikinci dönemi 26 Haziran 1927’de çalıĢmalarına son verdi. Meclisin dağılmasından önce 24 Haziran 1927’de CHF Meclis Grubu parti nizamnamesinde önemli bir değiĢiklik yaptı. Parti nizamnamesinin değiĢtirilmeden önceki hükmüne göre, parti büyük divanı, milletvekili adaylarını yönetim kurulu ile yazıĢarak saptamaktaydı. Yeni değiĢiklikle bu yetki doğrudan tek seçici olarak parti genel baĢkanı olan Mustafa Kemal PaĢa’ya bırakıldı.³³ Mustafa Kemal PaĢa, adayları belirlemek için 29 Ağustos 1927’de beĢ maddelik bir genelge yayınladı. Milletvekillerinin özel hayatlarında ticaret, ziraat, sanayi benzeri ekonomik ve mali çalıĢmaları için bağlayıcı bazı kararlar alındı. Bununla birlikte milletvekilliği sıfatı ticari amaçlı olarak kötüye kullanılamayacaktı. Milletvekilleri devlete ait kurum ve ortaklıklarda görev alamayacaklardı. Büyük Millet Meclisi’nin baĢkan ve baĢkan vekilleri, bakanlar kurulu ile parti genel sekreteri ve parti grubunun baĢkanı, baĢkan vekilleri ve parti müfettiĢleri özel ortaklık ve kurumlarda müdürlük ve yönetim kurulu üyeliği gibi görevlerde bulunamayacaklardı. Milletvekillerinin göreve devam durumları Büyük Millet Meclisi’nin özel durumlarına bağlıydı. CHF’ye mensup olan milletvekillerinin yukarıdaki kurallara uyması partinin genel baĢkanlığa karĢı söz verdiği anlamındaydı.³⁴ Mustafa Kemal PaĢa bu bildiriyi yayınlamakla CHF listesinden kendi belirleyeceği adayların seçilmesi halinde bir usulsüzlük olmayacağına dair halka söz vererek kendi adaylarına oy istemekteydi.³⁵

Mustafa Kemal PaĢa, 30 Ağustos 1927 günü: “Aziz vatandaĢlarım Cumhuriyet Halk Fırkası adına bütün ülkede Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliği için milletvekili adayı olarak belirlediğim kiĢilerin bütününü bilginize sunuyorum. Her vatandaĢ için yeni devrede beraber çalıĢmayı uygun gördüğüm arkadaĢların bütününün beraber görülmesini yararlı saydım.

Bunlardan her seçim bölgesine ayıracağım milletvekili adaylarını ayrıca imzam altında bildireceğim”³⁶ dedi.

Adayların belli olmasıyla birlikte 1927 yılında sadece CHF’nin katıldığı 18 yaĢını tamamlamıĢ her erkek vatandaĢın oy verebildiği, askerlik yapmayanların aday olamadığı bir seçim yapıldı. Hepsi CHF adayı olan 316 milletvekili seçimi kazandı. Ġki dereceli olarak gerçekleĢen seçimlerde ikinci seçmenler için yapılan seçim 30 Temmuz’da baĢladı ve 5 Ağustos’ta sona erdi. Ġkinci seçmenlerin katıldığı milletvekili seçimleri ise 2-6 Eylül tarihleri arasında gerçekleĢtirildi. Mustafa Abdülhalik Renda da 1927 yılında yapılan seçimde 330 oyla tekrar Çankırı milletvekilliğine seçildi. 3 Ekim 1927’de mazbatasını aldı. 1 Kasım 1927’de meclise katıldı. Genel Kurulda milletvekili olarak 2, Maliye Vekili olarak 7 ve Milli Savunma Bakanı olarak 11, toplam 20 değiĢik konuda 30 kez söz aldı.³⁷ 2 Kasım 1927- 25 Aralık 1930

32 Mahmut Goloğlu, Atatürk ve Anadolu Kulübü, Anadolu Kulübü, Ankara, 1981, s. 9-10.

33 Vakit, 24 Haziran 1927; Hâkimiyeti Milliye, 26 Haziran 1927.

34Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri…, s.587; Hakimiyeti Milliye, 30 Ağustos, 1927.

35 Cemal Avcı, III. Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Yapısı ve Faaliyetleri, Atatürk AraĢtırma Merkezi, Ankara, 2008, s.24.

36Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri…, s.588; Hakimiyeti Milliye, 31 Ağustos, 1927.

37 Türk Parlamento Tarihi, TBMM V. Dönem (1927-1931) Ankara, 1995, s. 185.

(8)

JHS 38

2014

Milli Müdafaa Vekilliği, 2 Kasım 1927-16 Ocak 1928 tarihlerinde Milletvekilliği yürütürken aynı zamanda Bahriye Vekilliği, görevlerini yürüttü.

3.3. VI. Dönem TBMM Üyeliği

Ülkede 1927 yılından beri yapılan ekonomik alandaki köklü değiĢimler ve Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF), milletvekillerinin hala mecliste oluĢu yüzünden seçimlerin yenilenme kararı alındı. Bu karar 3 Mart 1931’de Mustafa Kemal PaĢa’nın partiye verdiği yazılı bir önerge üzerine gerçekleĢti. Bu önerge Ģöyle idi: “Son aylarda CHF’nin memleketteki, TBMM’deki ve hükümetteki idari ve siyasi faaliyeti aleyhinde bir hava yaratılmaya çalıĢıldığı malumdur. Asırlarca mühmel bırakılmıĢ olan bir memlekette ve millet hayatında birçok eksiklikler ve ihtiyaçlar olması tabiidir. Bundan baĢka milleti kurtarıcı esaslı bir siyasetin tatbikatından memnun olmayacak kimselerin bulunacağı Ģüphesizdir. Yüksek esasları görmeyerek veya görmek istemeyerek milletin bütün düĢünceleri ve duyguları tesviĢ ve tadile çalıĢılmıĢtır. Bunun için yer yer kullanılmıĢ vasıtalar ve vesileler dikkate ve intihaba da Ģayandır. Buna rağmen millet kütlesinin doğru görüĢü ve iyi görüĢü ve iyi hisleri bozulmamıĢtır.

Geçen zamandan beri hemen bütün memlekette yaptığım tetkiklerde bu hareketi yerinde ve yakından gördüm. Bununla beraber hakikate göz yumanlar ve hakikati olduğundan baĢka göstermeye çalıĢanlar da olmuĢtur. Fırkamın, millet ve memleket için hayırlı isabetli programının kendi programı olduğuna ve milletimizin kendisiyle beraber bulunduğuna tam kanaatı vardır. Fırkamız milletin kendisine olan emniyet ve itimadını en Ģüpheli ve tereddütlü nazarlar karĢısında her zaman ispat edebilecek vaziyettedir. Bir defa bunun için bundan baĢka önümüzdeki yıllarda tabii ki muvafık gördüğüm tedbirlerle milletin iĢtirak ve uygunluk derecesini anlamak için genel baĢkanı bulunduğum CHF milletvekillerinin seçimlerini yenilemelerini uygun görüyorum. Her türlü giriĢimlerimizde ilham ve kudret kaynağı olan milletimizin hakkımızdaki güveni yeniden belirince, milli idealimize yürümekte dayandığımız temelin ne kadar sarsılmaz olduğunu bir daha görülmüĢ olacağı kanısındayım.”³⁸ Seçim kararının alınmasından sonra 20 Nisan 1931’de Mustafa Kemal PaĢa millete seçim beyannamesi yayınlayarak halktan kendisine ve CHF’ye güvenmelerini istedi. Mustafa Kemal PaĢa milletvekili olmak isteyen adayların isimlerini belirleyerek; “En doğru, en yüksek ve kesin karar sizindir”³⁹ diyerek milletine olan inancını dile getirdi.

Seçimler 25 Nisan 1931’de yapıldı. Toplam 317 milletvekili CHF listelerinden seçildi.⁴⁰ Mustafa Kemal PaĢa seçimde gösterilen bu büyük baĢarıdan dolayı 27 Nisan 1931’de yaptığı konuĢmada: “Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin yenilenen seçimi sebebiyle CHF’nin uygulayacağı esasları ana çizgileriyle büyük milletimize sunmuĢtum. Bundan önceki seçimlerde olduğu gibi bu seçimde de daha önceki seçimlerde olduğu gibi adayları yine kendisi belirledi. Fakat ilk kez Ankara, Afyon, Antalya, Denizli, EskiĢehir, Ġstanbul, Ġzmir, Konya Kütahya, Sivas, Tokat, Muğla, Niğde, Yozgat, Çankırı ve Kastamonu illerinde bağımsız milletvekillerine imkân vermek için birer milletvekilliği adaylığı boĢ bırakıldı.⁴¹ Mustafa Abdülhalik Renda da 1931 seçimlerinde Çankırı Milletvekili olarak 4 Mayıs 1931’de Meclise tekrar katıldı. Mustafa Abdülhalik Renda Milli Müdafaa Vekili olarak görev yaparken, 1927-1930 yılları arasında Maliye Vekilliği yapan Mehmet ġükrü Saraçoğlu’nun hastalığından dolayı görevden çekilmesi üzerine Maliye Vekâleti vekilliğine getirildi.⁴² 23 Aralık 1930’da

38Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri…, s.611.

39 Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri…, s.616.

40 BaĢbakanlık Cumhuriyet ArĢivi, Katalog No: 030.10.74.488.14, Tarih: 7 Nisan 1931.

41Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri…, s.649.

(9)

Cengiz Atlı

2014

Ġsmet PaĢa kabinesine atandığı Maliye vekilliğini bu dönemde de sürdürdü. 3 ġubat 1934’te istifa ederek bu görevinden ayrıldı. Bu dönem süresince dilekçe komisyon kararlarından dördünün genel komisyonda görüĢülmesi için dört önerge verdi. Genel kurulda özellikle Maliye vekâletine iliĢkin konularda 75 konuĢma yaptı.⁴³ Maliye vekilliği görevi sırasında Mustafa Abdülhalik Bey, Ġsmet Ġnönü’nün ülkenin ulaĢım sorununu çözmek için demiryollarının geniĢletme çalıĢmalarına gerekli para desteğini sağlayarak katkıda bulunmuĢtu.⁴⁴

3.4. V. Dönem TBMM Üyeliği

8 ġubat 1935’te yapılan seçimler sonucunda üç yüz doksan dokuz milletvekili V. Dönem TBMM’ye seçildi.⁴⁵ Türk siyasi hayatında genel oy ilkesinin uygulanması, meclise on sekiz kadın milletvekilinin⁴⁶ ve Müslüman olmayan dört vatandaĢın¹ meclise girmesi Cumhuriyetin kuruluĢundan beri yaĢanan ilkler olacaktır. Bu seçimlerin en önemli özelliklerinden biri de vatandaĢlar arasında seçmen kültürünü küçük yaĢtan itibaren vermeyi sağlamak ve yapılan uygulamaların halkın yararına olduğunu göstermek amacıyla; ilkokul öğrencileri sınıflar halinde seçim yerlerine götürülerek ve seçim sürecine doğrudan tanık olmalarıdır.⁴⁷

1935 yılında yapılan seçimlerde tekrar Çankırı Milletvekilliği görevine seçilen Mustafa Abdülhalik Renda Çankırı merkezden 195 ÇerkeĢ’ten 126 ve Ilgaz’dan 91 olmak üzere toplam 412 oy alarak milletvekilliğine seçildi.⁴⁸ Milletvekilliği tutanağı 8 ġubat 1935 yılında düzenlenen Renda, bu tarihte meclise katıldı. 7 Mart 1935’te tutanağı onaylandı. 1 Mart 1935 yılında TBMM’nin 5. Ġçtimai dönemi açıldı. Meclis açıldıktan sonra meclis reisliğine 377 oyla Abdülhalik Renda Bey,⁴⁹ reis vekilliklerine ise Hasan Saka, Nuri Conker ve Fikret Sılay seçildi.⁵⁰ Seçildikten sonra “sayın arkadaĢlar, beni baĢkanlığa seçmek suretiyle gösterdiğiniz yüksek itimattan dolayı hepinize teĢekkür ederim. Bu görevi yaparken çok kıymetli yardımlarınızı benden esirgememenizi bilhassa dilerim” diyerek kısa bir konuĢma yaptı.⁵¹ Hilmi Uran hatıralarında Abdülhalik Renda’nın meclis baĢkanlığına seçilmesi durumunu Ģu sözlerle aktarmıĢtı: “Yıllardan beri meclis reisliği yapan Kazım Özalp Antalya’ya gidecekti ve orada kendisine büyük törenler düzenlenecekti. Hatta bunun için Antalya’daki sokaklarda Kazım Özalp’ın adına zafer takları dikilecekti. Bu habere kızan Mustafa Kemal Atatürk ani bir kararla Antalya’ya gitti ve orada düzenlenen törenlere katıldı. 1 Mart 1935’te de Ankara’ya dönerek TBMM’nin açıldığı sırada meclis baĢkanlığına Kazım Özalp’ın seçilmesini istemeyerek reislik için Nuri Conker’in seçilmesinde ısrar etti. Fakat baĢvekil ismet Ġnönü meclis reisliğine Abdülhalik Renda’nın seçilmesine Atatürk’ü ikna ettiğinden Nuri Conker reis

43 Türk Parlamento Tarihi, TBMM IV. Dönem (1931-1935) Ankara, 1996, s. 158.

45Mahmut Goloğlu, Tek Partili Cumhuriyet (1931-1938), ĠĢ Bankası Yayınları, Ġstanbul, 2009, s.170.

46Bu dönem mecliste yer alan kadın milletvekillerinin seçildikleri iller Ģunlardı: Mebrure Gönenç (Afyon), Hatı Çırpan (Ankara), Türkan BaĢtuğ (Antalya), Sabiha Gökçül (Balıkesir), ġekibe Ġnsel (Bursa), Hatice Özgöner (Çankırı), Huriye Önüz (Diyarbakır), Fatma Memik (Edirne), Nakiye Ergün (Erzurum), Fakiye Örmen (Ġstanbul), Benal Arıman (Ġzmir), Ferruh Gürgüp (Kayseri), Bediz Morava (Konya), Mihri PektaĢ (Malatya), Meliha UlaĢ (Samsun), Esra Nayman (Seyhan), Sabiha Gürkey (Sivas), Beniha Hızal )Trabzon). Bkz. AyĢegül Akgül ġahin, Türkiye’deki Kadın Milletvekilleri ve Meclisteki Çalışmaları, Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilmler Enstitüsü, (YYT), Niğde, 2008, s.89.

47Varlık Ören, Türkiye’de Seçimler…, s.158.

48 TBMM Tercume-i Hal Varakası, IV. Dönem, Sicil No: 476.

49 Abdulhalik Renda’nın Meclis baĢkanlığına seçilmesinin önemli taraflarından biriside ilk kez sivil bir kiĢinin meclis baĢkanlığına seçilmesidir. Kendisinden önce meclis baĢkanlığı görevini yürüten Mustafa Kemal Atatürk, Ali Fethi Okyar ve Kazım Özalp asker kökenli kiĢilerdi.

50 Duygu, 18 Mayıs 1935, s.232.

51 Ġsmet Binark, Türkiye Büyük Meclisi Başkanları ve Meclis Konuşmaları, TBMM Yayınları, Ankara, 2002, s.205.

(10)

JHS 40

2014

vekilliğine seçildi. Kazım Özalp ise Milli Müdafaa vekilliğine getirildi”.⁵² Mustafa Abdülhalik Bey 1935 yılında meclis baĢkanlığı görevine ilk defa seçilmesinden sonra her yıl yapılan seçimlerle 1946 yılına kadar Meclis BaĢkanlığı görevi yürüttü.

Mustafa Abdülhalik Bey, meclis baĢkanı seçildikten sonra TBMM’nin ikinci meclis binasının fiziki Ģartlar bakımından yetersiz olduğunu gören CumhurbaĢkanı Mustafa Kemal Atatürk’ün talimatıyla TBMM’nin 11 Ocak 1936 tarihinde düzenlediği toplantıda meclisin çalıĢmalarını yürütecek modern bir binanın yapılması kararlaĢtırıldı. TBMM baĢkanlık divanının 4 Aralık 1936’da aldığı karar ile TBMM baĢkan vekili Tevfik Fikret Sılay baĢkanlığında idare amirlerinden oluĢan bir inĢaat komisyonu yeni yapılacak meclis binası için uluslararası bir proje yarıĢması hazırladı. 11 Ocak 1937’de TBMM’nin çıkardığı bir yasayla TBMM meclis binası ile BaĢvekâlet ve Hariciye Vekâleti binalarının yapılması için taahhüt icrasına mezuniyet verilmesi hakkındaki kanun görüĢmelerinde “Türkiye Cumhuriyeti’nin varlığını yirminci asrın mimari özelliklerine uygun ve bir abide niteliği içeren yeni parlamento binasının yapımı için proje yarıĢması açmaya onay verdi”.⁵³ 14 projenin katıldığı yarıĢma, 28 Ocak 1938’de sona erdi. YarıĢmayı Avusturyalı mimar Clemens Holzmeister’in çizdiği proje kazandı. Clemens Holzmeister’in meclis binasını baĢlatma projesi mecliste yapılan görüĢmelerden sonra Nafia ve Maarif Vekilliklerine 500.000 liralık tahsilat ayrıldı. Fakat Maarif Vekili olarak görev yapan ReĢit Galip projede değiĢiklik yaparak tahsisatta 50.000 lira daha ilave bütçe istemesi üzerine Mustafa Abdülhalik Bey, bütçenin uygun olmadığını ileri sürerek bu teklifi kabul etmedi.⁵⁴ Proje TBMM’de yapılan görüĢmelerde tekrar ele alındı görüĢmeler sonucunda ilk altı yılda yeni TBMM binasının 4,5 milyon liraya yaptırılması kararlaĢtırıldı.⁵⁵ CumhurbaĢkanı Mustafa Kemal Atatürk’ün komisyon kararını onaylamasıyla üçüncü TBMM binasının yapılmasına karar verildi. Binanın inĢaatına Mustafa Kemal PaĢa’nın vefatından sonra, 26 Ekim 1939’da dönemin meclis baĢkanı Abdülhalik Renda’nın attığı temelle baĢlandı.⁵⁶

Mustafa Abdülhalik Renda ülkenin iç sorunları ilgili olduğu kadar dıĢ sorunlarıyla da ilgilenen bir kiĢilikti. 15 Mart 1937’de Türkiye ile Romanya arasındaki samimi dostluğu gösteren Romanya Hariciye Nazırı Antonesco’nun Türkiye’ye ziyaretinde iki ülke iliĢkilerinde dostluğu pekiĢtirmek üzere, gerekli tüm gayreti gösterdi. 15 Mart 1937’de Romanya heyeti saat 11’de meclis baĢkanı olarak görev yapan Abdülhalik Renda’yı ziyaret etti. Meclis BaĢkanlığı görevi yapan Abdülhalik Renda da konuklara iade-i ziyarette bulundu.⁵⁷

Mustafa Abdulhalik Bey, Mustafa Kemal Atatürk’ün 10 Kasım 1938 tarihinde vefat etmesinin ardından 11 Kasım 1938’de bir gün süreyle Anayasa’nın 33. maddesi gereğince CumhurbaĢkanlığı görevini yürüttü. Mustafa Kemal Atatürk’ün ilk komaya girdiği günlerde Tevfik RüĢtü Araz ve ġükrü Kaya Mustafa Abdulhalik Renda’yı Ġstanbul’a davet etti.

Mustafa Abdulhalik Bey HaydarpaĢa’da devlet baĢkanı gibi karĢılandı. O sırada Bern’den izinli gelen Yakup Kadri Karaosmanoğlu da vekil arkadaĢlarının davetine uyarak bu karĢılamaya katıldı. KarĢılamaya katılanlar Mustafa Abdulhalik Bey’e Pera palasta

“Atatürk’ten boĢalacak riyasete” kendini münasip gördüklerini belirterek Meclisi buna göre

53 Resmi Gazete, 21.01.1937, No: 3513; TBMMZC, 15/ 19/8, 9,30-36.

54 H. Uran, Meşrutiyet, Tek parti, Çok parti, Hatıralarım…, s. 226.

55 Resmi Gazete, 21 Ocak 1937, S. 3513; TBMMZC, 15/19/ 8-9-30-36.

56 Ulus, 23 ġubat 1938. Renda, 1946’ya kadar Meclis baĢkanı olarak görev yaptı. Ġkinci Dünya SavaĢı’nın baĢlamasıyla binanın yapımı için finansal sıkıntılar yaĢandı ve inĢaatına belli dönemlerde ara verildi. Renda’nın attığı temel yani yeni meclis binası 22 yıl sonra1961’de tamamlandı.

57 Cumhuriyet, 18 Mart 1937, No: 4612.

(11)

Cengiz Atlı

2014

hazırlamaya teminat verdiler. Fakat Mustafa Abdulhalik Bey bu teklifi kabul etmedi.⁵⁸ CumhurbaĢkanı Vekili olan Abdulhalik Renda anayasanın 34. Maddesi gereğince yeni cumhurbaĢkanının seçimi için TBMM’yi 11 Kasımda toplantıya çağırdı.⁵⁹ Yapılan seçimde Ġsmet Ġnönü CumhurbaĢkanlığına seçildi. Mustafa Kemal Atatürk’ün vefatından sonra cenazesi 20 Kasım 1938 günü Ankara’ya geldi. Atatürk’ün cenaze töreninde bulunanlar arasında Abdülhalik Renda da vardı.⁶⁰ Mustafa Kemal Atatürk’ün vefatının ardından 26 Aralık 1938 tarihinde de CHP kurultayı olağanüstü olarak Ankara’da toplandı. Kurultayda BaĢkan vekilliklerine Abdülhalik Renda ile ġevki Ergün seçildi.⁶¹

3.5. VI. Dönem TBMM Üyeliği

Mustafa Kemal Atatürk’ün ölümünden sonra yapılan ilk milletvekili seçimlerinde CumhurbaĢkanlığı makamında Ġsmet Ġnönü bulunmaktaydı. Ġsmet Ġnönü seçim çalıĢmalarının büyük bir titizlik içinde yürütüldüğünü, II. Dünya SavaĢı’nın baĢlaması nedeniyle, ülkenin içinde bulunduğu durumu ve yine ülkenin menfaati için CHP adaylarına destek verilmesini isteyen bir beyanname hazırladı. 30 Mart 1939 yılında yapılan seçimlerde Mustafa Abdülhalik Renda tekrar Çankırı’dan milletvekilliğine seçildi.⁶² Çankırı merkezden 221, ÇerkeĢ, 139, Ilgaz, 105 toplam 465 oyla milletvekilliğine seçildi.⁶³ 3 Nisan 1939’da Meclis BaĢkanlığı görevine seçildi.⁶⁴ Bu görevi 1943 yılına kadar devam etti.

3.6. VII. Dönem TBMM Üyeliği

VI. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 12 Ocak 1943’te seçimlerin yenilenmesine karar vermesiyle seçim çalıĢmaları baĢladı.⁶⁵ Seçim çalıĢmalarında ilk kez propaganda plakları hazırlandı ve Türkiye’nin çeĢitli illerine dağıtıldı. Bu plaklar belediye hoparlörlerinden halka dinlettirildi.⁶⁶ CHP ilk defa illerdeki aday sayısını arttırarak seçmene bunlardan birini tercih etme olanağı tanır.⁶⁷ 455 kiĢilik milletvekili kontenjanı için 530 kiĢi aday oldu. Seçimlerden bir yıl önce Milletvekili Seçim Kanunu çıkarıldı. Yeni seçim kanunu sistem bakımından yenilik getirmese de meĢrutiyet sonrasının ve kurulan demokratik devletin ilk seçim düzenlemesi olarak tarihteki yerini aldı. Bu seçim kanunu ile seçim iĢleri dağınık bir takım özel kanunlardan kurtarılarak tek bir kanuna bağlandı.⁶⁸

Buna göre; seçimlerde iller esas alınacak, her il bir seçim bölgesi oluĢturacaktı. Her 40.000 nüfus bir milletvekili seçecekti. Birinci ve ikinci seçmen olabilmek için Türk olmak, yirmi iki yaĢını bitirmiĢ olmak, kamu hizmetlerinden yasaklanmamıĢ olmak, kısıtlı olmamak, yabancı devlet vatandaĢlığı iddiasında bulunmamak gerekliydi. Bunun yanında silâh altında bulunan erler, jandarmalar, subaylar, polisler, askeri memur ve hâkimler ile askeri okul öğrencileri birinci ve ikinci seçmen olamayacaklardı. Milletvekili seçilebilmek için yabancı devletlerin resmi hizmetinde bulunmamak, ağır hapis cezasıyla veya hırsızlık, dolandırıcılık, emniyeti sui istimal ve hilal-i iflas suçlarından biriyle mahkûm olmamak, yabancı devlet

58 Rıdvan Akın, Gazi’den Günümüze Cumhurbaşkanlığı, Seçimleri, 1923-2007, Türkiye ĠĢ Bankası Yayınları, s.266.

59 Enser Yılmaz, Çankaya Savaşları, Birey Yayıncılık, Ġstanbul, 2007, s.51.

62 BCA, Fon Kodu: 30.10.75. 497. 22. Tarih: 30 Mart 1939.

63 TBMM Tercume-i Hal Varakası, Sicil No: 91, Kutu No: 15.

64 Cumhuriyet, 1 Kasım 1945.

65 Ulus, 13 Ocak 1943.

66 Mehmet Alkan, “Osmanlıdan Günümüze Türkiyede Seçimlerin Tarihi”, Görüş, 48 (Mayıs-Haziran 1999), s.44.

67 Vatan, 21 ġubat 1943.

68Servet Erdoğan, “Türkiye’de Parlamento Seçimleri” , İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, XXXIII Ġstanbul, 1968), s.4.

(12)

JHS 42

2014

vatandaĢı iddiasında bulunmamak, kamu hizmetlerinden yasaklanmamıĢ olmak, Türkçe okuyup yazma bilmek, otuz yaĢını doldurmuĢ olmak gerekirdi. Seçimler iki dereceli olarak yapılacak, en fazla iki derece seçmen oyunu alanlar milletvekili seçileceklerdi.⁶⁹

Seçim kararının alınmasından sonra yapılan ikinci seçmenlerin seçim iĢlemi 15 ġubat günü baĢladı 20 ġubat günü tamamlandı.⁷⁰ Seçimlerin bitmesinden üç gün sonra CumhurbaĢkanı ve DeğiĢmez Genel BaĢkan Ġsmet Ġnönü, milletvekili adaylarının listesini açıkladı. Ġsmet PaĢa aynı zamanda bir de bildiri yayınlandı:

CHP’nin yeni adaylarını size sunarken düşünüyoruz ki yeni mecliste memlekette muvazeneyi ve zamanın öğretebileceği isabeti koruyacak tecrübelilerle memleketin gelecek idaresinde mesuliyet hislerini alacak istidatlı gençlerle beraber çalışsınlar. Şüphe yok ki en zor iş mesuliyet mevkiinde bulunanların omuzlarındadır. Birçok yerde namzetler mebus sayısından fazladır.

Aralarında bugün mebus olanlar ve olmayanlar bulunan bu namzetler için küçük hislerden kendinizi koruyarak ve büyük bir vazifenin zevkini ve ağırlığını ruhunuzda duyarak reylerinizi kullanacaksınız. Bu tarz reylerle meydana getireceğiniz meclis memleket için kuvvet ve muvaffakiyetin en büyük kaynağı olacaktır.⁷¹

Listeler açıklandığında bazı illerde seçilecek milletvekili adayları belirlenir. Seçilecek toplam milletvekili sayısı 455 iken otuz sekiz ilde gösterilen dört yüz on iki milletvekili adayının yalnız 334’ü seçimi kazanabilecektir. YetmiĢ sekiz milletvekili adayı fazladan gösterilir.⁷² Ġkinci tur seçimleri 28 ġubat günü yapılır. VII. Dönem için dört yüz elli beĢ milletvekili seçilir. Bu dönem seçilen milletvekillerinin çoğunluğu ilk defa aday gösterilerek seçilir. Geçen döneme göre toplam mebus sayısının yaklaĢık üçte biri Meclis’te ilk kez görev yaptı.⁷³ Çankırı’da yapılan seçimlerde de Mustafa Abdulhalik Bey tekrar Çankırı Milletvekilliğine seçildi. Bu dönemde mecliste yapılan seçimde son kez meclis baĢkanlığı görevine seçilerek 1946 yılına kadar bu görevi yürüttü.⁷⁴

3.7. VIII. Dönem TBMM Üyeliği

1946 yılında çok partili hayata geçiĢ denemesinin gerçekleĢtiği bir dönemde tekrar Çankırı CHP milletvekili olarak mecliste görev yaptı.⁷⁵ Çankırı’da 88209 seçmenin 71733’nün oy kullandığı seçimlerde, Çankırı merkez 14415, ÇerkeĢ 10257, Yabanözü, 6816, KurĢunlu 4134, Ilgaz 2830, Eskipazar 4556, toplam 43008 oyla milletvekilliğine seçildi.⁷⁶

19 Eylül 1946-20 ġubat 1948 tarihleri arasında Devlet Bakanlığı görevinde bulundu. Bu dönemde Mübadele, Ġmar ve Ġskân, Ticaret Nafia, Milli Müdafaa ve Bahriye, Ġktisat, Sıhhat ve Muavenet vekilliklerinde görev aldı.⁷⁷ Mustafa Abdulhalik Renda Demokrat Parti’nin iktidarda olduğu 1950 seçimlerinden itibaren yapılan milletvekili seçimlerine katılmayarak siyasetten çekildi.

69 Tarhan Erdem, Anayasalar ve Seçim Kanunları (1876-1982), Milliyet Yayınları, Ġstanbul, 1982, s.138-173.

70 Vatan, 21 ġubat 1943, Cumhuriyet 21 ġubat 1943.

71 Kadri Kemal Kop, Milli Şef’in Söylev, Demeç ve Mesajları, Cumhuriyet Kitapevi, Ġstanbul 1945, s.150-154.

72 Ulus, 24 ġubat 1943.

73 Mahmut Goloğlu Tek Partili Cumhuriyet, (1939-1945), Goloğlu Yayınları, Ankara, 1974, s.190.

74 TBMMZC, 1/1/2-3.

75 Erol Tuncer, 1946 Seçimleri, Toplumsal Ekonomik Siyasal AraĢtırmalar Yayınevi, Ankara, 2008, s. 261.

76 TBMM Tercume-i Hal Varakası, Defter No: 223, Zarf No: 15.

77 Maliye Bakanları, (1920-2000), Maliye Bakanları Yayınları, Ankara; Mehmet Ali Keskin, İzmir Valileri (Kurtuluşa Kadar Aydın Valileri 1390-1922), Memleket Yayınevi, Ġzmir, 1992, s. 81.

(13)

Cengiz Atlı

2014

4. Şahsiyeti

Mustafa Abdulhalik Bey siyasi kiĢiliğinin yanı sıra anı zamanda hayır iĢleriyle de tanınırdı. Ankara’da Necati Bey Caddesi YeĢilırmak Sokakta bulunan Sarar Ġlköğretim Okulunun arsası Mustafa Abdulhalik Bey tarafından bağıĢlandı. Okul 1939-1940 Öğretim yılında Atatürk Lisesi’nin bünyesinde Maltepe Ġlkokulu adıyla öğretime baĢladı. 1943-1944 yılında asıl binasına taĢındı. Okula ailesinin isimlerinin baĢ harflerinden dolayı Sarar adı konuldu. Sarar Okulu’nun yanı sıra, Sıhhıye’deki Ordu Evi’nin ve yanındaki parkın arsasını Milli Savunma Bakanlığı’na; Kavaklıdere’de Amerikan Büyükelçiliğinin bitiĢiğindeki evini Kızılay’a bağıĢladı. Burası günümüzde Renda KöĢkü olarak bilinir.⁷⁸ Ayrıca Maltepe Caminin bulunduğu arsa da bağıĢladıkları araziler arasındaydı.

Hayırsever kiĢiliğinin bir diğer göstergesi yoksul ailelere çocuklarının eğitimi için her ay yaptığı yardımlardı.⁷⁹ Mustafa Abdulhalik Bey milletvekili olarak seçildiği Çankırı Ġline de elinden geldiği kadarıyla faydalı olmaya çalıĢmıĢtı. Maliye Vekili iken Çankırı’ya içme suyunun demir borulardan akıtılması için devlet bütçesinden ilk yardımı yaptırmıĢtı.

Çankırı’ya ilk defa elektrik sağlayan iki dizel motorun teminini sağlamıĢtı. Ilgaz Kasabası’nın suyu için yardımda bulunmuĢtu. Irmak-Zonguldak demiryolunun Çankırı merkezinden geçmesi için çalıĢmıĢ ve 23 Nisan 1931’de Ankara Çankırı yolunun açılıĢını yapmıĢtı. 1940 yılında Ġstanbul Maltepe’den Anadolu’ya nakli kararlaĢtırılan Piyade AtıĢ Okulu’nun Çankırı’da kurulması için çaba sarf etmiĢti. ÇerkeĢ zelzelesinde yıkılan ÇerkeĢ’in imarı için büyük yardımlar sağlayan Abdulhalik Renda Çankırı merkez ilçe ve köylerinden pek çok çocuğu okutmak için onları üniversitelere göndererek memuriyete atanmalarına vesile olmuĢtu.⁸⁰ Çankırı’ya yaptığı bu değerli çalıĢmalardan ötürü Çankırı’da bir mahalleye Abdulhalik Renda ismi verilmiĢti.

5. Vefatı

1 Ekim 1957, salı günü saat 20.00’de Erenköy’deki evinde vefat etti.⁸¹ 3 Ekim 1957’de cenazesi Ankara’ya nakledildi. Saat 11’de Erenköy’deki köĢkünden alınan cenaze HaydarpaĢa’ya getirildi ve HaydarpaĢa Köprüsü baĢında top arabasına konuldu. Askeri törenle Ġstasyon garına kadar getirilen cenaze, saat 12.35’te Ankara trenine nakledildi. Törene vali ve belediye reis vekili Kemal Hadımlı, arkadaĢlarından ġükrü Kaya, Kazım Özalp ve kalabalık bir halk topluluğu katıldı.⁸²

Sonuç

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluĢunda imzası bulunan, bu imza ile yetinmeyerek Türkiye Cumhuriyeti’nin hızlıca geliĢmesi için her adımı atan Mustafa Abdulhalik Renda, günümüzde adı çok fazla duyulmayan ancak kendi döneminin en usta siyasetçilerinden biridir. Meslek hayatına memur olarak baĢlayan Renda, bu görevden kısa sürede en yüksek mevkilere kadar baĢarılı adımlarla ilerledi. Uzun yıllar milletvekilliği yaptı. Ġngilizler tarafından soykırım suçlusu olarak lekelendirilip Malta’ya sürgün edilmiĢ olsa da kısa sürede Renda’nın haklılığı ortaya çıkarak yurduna geri dönmüĢ ve vatana hizmete kaldığı yerden devam etmiĢtir. Siyasi hayatındaki baĢarılar kadar, sivil hayattaki hayırseverliği ve cömertliğiyle bilinen Renda’nın her alandaki bağıĢları saymakla bitecek gibi değildir. Okul, devlet kurumu ve cami yapılması

78 MüĢerrref Hekimoğlu, Başkent Günleri, ÇağdaĢ Yayınları, Ġstanbul, 1990, s.38.

79 Yukarıda yer alan bilgiler ve eklerde gösterilen resimler hayatta olan torunu Sabancı Üniversitesinde Prof.Dr.

Sabri Sayar’dan alınmıĢtır.

80 Doğruyol Gazetesi, 9 Ekim 1957.

81 Cumhuriyet, 10 Ekim 1957, s.3; Milliyet, 03.10. 1957.

82 Milliyet, 04.10.1957.

(14)

JHS 44

2014

için kendi arsalarını devlete bağıĢladı. Ülke için çalıĢsınlar diye, üniversitelere öğrenci gönderdi. ġebeke suyu, demiryolu gibi onlarca hizmetin altına adını yazdı. YaĢamının her dönemine farklı farklı hizmetler sığdıran Renda’nın ülke siyasi hayatında ve ülkenin kalkınma geçmiĢinde oldukça büyük ve önemli yeri vardır.

Ekler

EK:1 Mustafa Abdulhalik Bey’e Ait Resimler

(15)

Cengiz Atlı

2014

EK 2: Mustafa Abdulhalik Bey Meclis Başkanlığı Görevi Sırasında

(16)

JHS 46

2014

Ek 3. Mustafa Abdulhalik Bey’e Ait Tezkere

(17)

Cengiz Atlı

2014

Ek: 4. Mustafa Abdulhalik Bey’e Ait Nüfus Kayıt Örneği

Ek: 5. Mustafa Abdulhalik Bey’e Ait Tercüme-İ Hal Varakası

(18)

JHS 48

2014

Kaynakça

Arşiv Belgeleri ve Zabıtlar BaĢbakanlık Cumhuriyet ArĢivi.

BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi.

Emekli Sandığı ArĢivi.

Türkiye Büyük Millet Meclisi ArĢivi.

TBMMZC.

TCMB.GOV.TR.

Süreli Yayınlar

Cumhuriyet 21 ġubat 1943.

Cumhuriyet, 10 Ekim 1957.

Cumhuriyet, 18 Mart 1937.

Cumhuriyet, 1Kasım 1945.

Doğruyol Gazetesi, 9 Ekim 1957.

Duygu Gazetesi, 18 Mayıs 1935.

Hâkimiyeti Milliye, 26 Haziran 1927.

Kanunlar Dergisi.

Milliyet, 03.10. 1957.

Milliyet, 14.10.1957.

Resmi Gazete, 21 Ocak 1937.

Resmi Gazete, 21.01.1937.

Ulus, 13 Ocak 1943.

Ulus, 24 ġubat 1943.

Vakit, 24 Haziran 1927.

Vatan, 21 ġubat 1943.

Kitaplar ve Makaleler

ALKAN, Mehmet, “Osmanlıdan Günümüze Türkiye’de Seçimlerin Tarihi”, Görüş, 48 (Mayıs-Haziran 1999).S.49-61.

AKIN, Rıdvan, Gazi’den Günümüze Cumhurbaşkanlığı, 1923-2007, Türkiye ĠĢ Bankası Yayınları, Ġstanbul, 2009.

5. Askeri Tarih Semineri Bildirileri, Genelkurmay Basımevi. Ankara, 1996.

(19)

Cengiz Atlı

2014

Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Türk Ġnkılâp Tarihi ve Enstitüsü Yayını I, Ankara, 1997.

ATATÜRK, Kemal, Nutuk (Haz. Zeynep Korkmaz), Atatürk AraĢtırma Merkezi Yayınları Ankara, 2009.

AVCI, Cemal, III. Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Yapısı ve Faaliyetleri, Atatürk AraĢtırma Merkezi, Ankara, 2008.

BĠNARK, Ġsmet, Türkiye Büyük Meclisi Başkanları ve Meclis Konuşmaları, TBMM Yayınları, Ankara, 2002.

BOZDAĞ, Ġsmet, Atatürk’ün Sofrası, Truva Yayınları, Ġstanbul, 2009.

ÇAKAN, IĢıl, Türk Parlamento Tarihinde II. Meclis, ÇağdaĢ Yayınları, Ġstanbul, 1999.

ÇALIġLAR, Ġpek, Latife Hanım, Doğan Kitap, Ġstanbul, 2006.

ERDEM, Tarhan, Anayasalar ve Seçim Kanunları (1876-1982), Milliyet Yayınları, Ġstanbul, 1982.

ERDOĞAN, Servet “Türkiye’de Parlamento Seçimleri” , İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, XXXIII, Ġstanbul, 1968.

GOLOĞLU, Mahmut, Tek Partili Cumhuriyet, (1939-1945), ĠĢ Bankası Yayınları, Ankara, 1974.

GOLOĞLU, Mahmut, Atatürk ve Anadolu Kulübü, Anadolu Kulübü, Ankara, 1981.

GÜLCAN, Yılmaz, Cumhuriyet Halk Partisi (1923-1946), Alfa Yayınları, Ġstanbul,2001.

“Kağıt Paranın Tarihçesi”, www.tcmb.gov.tr/yeni/egm/b001000.html (E.T: 09/24/2014).

KESKĠN, Mehmet Ali, İzmir Valileri (Kurtuluşa Kadar Aydın Valileri 1390-1922), Memleket Yayınevi, Ġzmir, 1992.

KIEL Machiel “Yanya Maddesi” İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, C. 43, Ġstanbul, 2013.

KOP, Kadri Kemal, Milli Şef’in Söylev, Demeç ve Mesajları, Cumhuriyet Kitapevi, Ġstanbul, 1945.

KUTAY, Cemal, Örtülü Tarihimiz, Hilal Matbaası, Ġstanbul, 1975.

Maliye Bakanları, (1920-2000), Maliye Bakanları Yayınları, Ankara, 1987.

Milletvekilleri Genel Seçimleri (1923-2007),Türkiye Ġstatistik Kurumu, Ankara, 200 HEKĠMOĞLU, MüĢerrref, Başkent Günleri, ÇağdaĢ Yayınları, Ġstanbul, 1990.

NĠZAMOĞLU, Yüksel, Vehip Paşa Kahramanlıktan Sürgüne, Yitik Hazine Yayınları, Ankara, 2013.

ÖNDER, Mehmet, Atatürk’ün Yurt Gezileri, ĠĢ Bankası Yayınları, Ankara, 1975.

ġAHĠN, AyĢegül Akgül, Türkiye’deki Kadın Milletvekilleri ve Meclisteki Çalışmaları, Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilmler Enstitüsü, (YYT), Niğde, 2008.

“Tarihçe”, www.tcmb.gov.tr/yeni/banka/tarihce.html (E.T: 09/24/2014).

TEKĠN, Mehmet, Hatay Tarihi , Hatay Kültür Turizm ve Sanat Vakfı Yayınları, Hatay, 1993.